Montelupi (Monte Lupi de Mari) Sebastian h. własnego (1516–1600), kupiec, bankier, dyrektor poczty. Pochodził z drobnej szlachty włoskiej (toskańskiej), z rodziny wywodzącej się z leżącego w pobliżu Florencji miasteczka Montelupo. Był synem Waleriana. Do Krakowa przybył z młodszym bratem Karolem ok. połowy XVI w. Przysposobiony zapewne już we Włoszech do zawodu kupieckiego, odbył w Krakowie praktykę w znanej firmie handlowo-bankierskiej Karola i Bernarda Soderinich. Szybko stanął na własnych nogach, w l. 1555–6 był już właścicielem kamienicy w Rynku, a także współwłaścicielem cegielni. Zdolny, pracowity, o szerokich horyzontach zawodowych, wkrótce został wspólnikiem wyżej wymienionej firmy, a z czasem kierownikiem własnego przedsiębiorstwa. W tym też czasie stał się dostawcą rozmaitych towarów na dwór królewski. Zbliżenie z dworem ułatwiło mu otrzymanie przywileju handlowego, który dawał szerokie uprawnienia. Dn. 12 VI 1567 miał M. otrzymać indygenat polski od Zygmunta Augusta, potwierdzony 19 III 1574 przez Henryka Walezego, w r. 1585 przez Stefana Batorego i w r. 1588 przez Zygmunta III. Sprawa nie przedstawia się jednak całkiem pewnie, gdyż powyższe dane pochodzą jedynie z dokumentu Zygmunta III z dn. 15 X 1611 potwierdzającego indygenat Montelupim, brak jest natomiast owych wcześniejszych dokumentów w Metryce Kor. W r. 1579 przyjął M. prawo miejskie krakowskie. W Krakowie zatrudniał jako urzędników i agentów głównie Włochów. Byli to m. in.: Alberto de Fin, Filippo Franceschi, Sebastiano Lombardi, Giovanni B. Fontanini, Petro Maffon, Andrea i Paolo Cellari oraz Urbano Ubaldini ze Lwowa. W kilku wypadkach wspólne interesy, a co za tym idzie, podział zysku doprowadziły strony do nieporozumień, a wreszcie głośnych procesów, które przeszedłszy wszystkie instancje sądów miejskich oparły się o jurysdykcję królewską, a nawet znalazły swe odbicie w prowadzonych procesach we Florencji.
M. prowadził rozległe interesy handlowe z różnymi miastami Korony (Warszawą, Lublinem, Lwowem) i Litwy (Wilnem, Grodnem), z miastami śląskimi, węgierskimi, mołdawskimi, czeskimi. Jego wpływy obejmowały także rynki Wiednia, Norymbergi, Augsburga i Frankfurtu, a szczególne znaczenie miały jego kontakty z miastami włoskimi: Florencją, Wenecją i Mediolanem. Za pośrednictwem swych zachodnich kontrahentów M. sprowadzał rozmaite towary włoskie, jak atłasy, jedwabie, brokaty, aksamity, wina, książki, cukry, korzenie, kasztany, które krakowianie mogli nabywać w jego sklepie w kamienicy w Rynku. W operacjach finansowych, głównie z kupcami wiedeńskimi i norymberskimi, używał weksli. Prowadząc skomplikowane i różnorakie transakcje posługiwał się specjalnymi księgami rachunkowymi kupna i sprzedaży oraz precyzyjnymi rejestrami swych dłużników. Nagromadzenie wielkich funduszy spowodowało, że M. stał się bankierem udzielającym kredytów tak mieszczanom krakowskim i szlachcie, jak i najprzedniejszym panom polskim pod zastaw wsi i całych kompleksów dóbr (m. in. Janowi Zamoyskiemu, Leonowi Sapieże, Stanisławowi Kostce 24 000 złp., Mikołajowi Kiszce 25 000 złp.). Udzielał również pożyczek dla miasta Krakowa, m. in. w r. 1574 w związku z uroczystym wjazdem Henryka Walezego do Krakowa, a w r. 1581 założył 3 000 złp. na wyprawę pskowską Stefana Batorego. Część tych sum wróciła do jego rąk, o liczne należności musiał się jednak procesować sam M., a także jego siostrzeniec Walerian już po śmierci swego stryja. Kontakty z kapitałem tak włoskim, jak i niemieckim pozwoliły M-emu na prowadzenie interesów finansowych Jagiellonów. Wiązało się to bezpośrednio z wypłacaniem procentów z tzw. sum neapolitańskich, tj. 430 000 dukatów neapolitańskich pożyczonych przez królową Bonę Filipowi II. Od r. 1561 operacje finansowe z tym związane prowadzili początkowo bracia Soderini, a następnie Montelupi. Po śmierci Anny Jagiellonki M. prowadził także interesy włoskie Zygmunta III, który przejął w spadku po babce prawa do owych sum neapolitańskich. Z usług M-ego korzystał częstokroć sam Stefan Batory oraz jego bratanek Andrzej, który swe starania o kapelusz kardynalski (w l. 1583–4) musiał poprzeć odpowiednią sumą.
Szczególne zasługi położył M. przy organizacji i kierownictwie pierwszej poczty polskiej łączącej Kraków z Wenecją. Dn. 18 XI 1568 (umowa obowiązywać miała z dn. 1 II 1569) Zygmunt August powierzył jej administrację M-emu z płacą początkowo 1 500 talarów rocznie, a od 22 II 1569 1 300 talarów w dwóch ratach po 650 talarów, zagwarantowanych na cle krakowskim. M. objął kierownictwo poczty w rzeczywistości w sierpniu 1569 i sprawował funkcję jej administratora do śmierci króla, tj. do r. 1572. Zobowiązany był do przewożenia poczty królewskiej i dyplomatycznej przez konnych posłańców wyprawianych do Wenecji raz w tygodniu; przebywali oni trasę Kraków–Wiedeń–Graz–Wenecja w ciągu 15 dni. W okresie bezkrólewia prowadził M. pocztę nadal jako prywatne przedsiębiorstwo. Działała ona jednak mniej sprawnie, gdyż M., nie mogąc podołać opłacaniu kurierów konnych, powierzył ją posłańcom pieszym. Korzystał z niej podkanclerzy Franciszek Krasiński, a przede wszystkim Anna Jagiellonka, której zależało na stałym połączeniu z Włochami z racji pobierania procentów od sum neapolitańskich. W owym czasie M. otrzymywał uposażenie niejednolite i niestałe, które zależało prawdopodobnie od ilości usług (ok. 600–800 złp.). Oficjalnego wznowienia działalności poczty dokonał dopiero 21 I 1583 Stefan Batory, powierzając jej kierownictwo M-emu i jego siostrzeńcowi Walerianowi na nieco zmienionych już warunkach. Wraz ze zmniejszonym zakresem obowiązków dyrektora król obniżył też jego uposażenie do 1 000 złp. rocznie. Odtąd poczta funkcjonowała bez przerwy, początkowo pod wspólną dyrekcją M-ego i jego przybranego syna Waleriana (aż do r. 1600).
M. cieszył się dużym poważaniem kolejnych królów polskich (Zygmunta Augusta, Stefana Batorego i Zygmunta III) i kanclerza Jana Zamoyskiego, z którym prowadził ożywioną korespondencję, a także wśród mieszczan krakowskich i królewskich urzędników (Andrzej Patrycy Nidecki). Świadczyć może o tym fakt, że kilkanaście razy był wybierany wykonawcą ostatniej woli, a częstokroć pełnił funkcję opiekuna wdów i sierot. Współczesnych kupców przewyższał nie tylko nieprzeciętną energią, szerokimi znajomościami, przedsiębiorczością i zdolnościami, ale i rozeznaniem rynków zagranicznych i nowoczesną organizacją swego przedsiębiorstwa. Był katolikiem, ale miał też chwile wahania, czego dowodem jest informacja nuncjusza G. A. Caligariego z r. 1579, widzącego go wśród tych, którzy przyjmują komunię pod dwiema postaciami. Pod koniec życia (1599) musiał M. stoczyć batalię o szlachectwo, z której dzięki interwencji i pomocy protektora Jana Zamoyskiego wyszedł zwycięsko. Miał ambicje mecenasowskie, łożąc m. in. na wydanie dzieła teologa i filozofa włoskiego przebywającego w Krakowie Annibale Rosselli „Pymander Mercurii Trismegisti… Liber III de ente, materia et rebus metaphisicis” (1586). M. był nadto agentem informującym o rzeczach polskich dwór toskański. Wysyłał on z Polski szczegółowe relacje dotyczące spraw wewnętrznych i zewnętrznych, toczących się walk przygranicznych, wydarzeń z życia dworu królewskiego, a także rozmaitych spraw handlowych. Zatrzymał zresztą obywatelstwo florenckie potwierdzone przywilejem księcia Cosimo I z r. 1567 i z tej racji mógł zachować swe dobra rodzinne w okolicach Volterry i Bibbony. Władcy florenccy polecali go też wszystkim udającym się do Polski posłom i ambasadorom.
W wyniku swojej rozległej działalności zgromadził M. znaczny majątek. Oprócz posiadłości ziemskich, a to wsi: Pierszyce (pow. pilzneński), Pleszów (koło Krakowa), Kowala, Grębocin, Zębocin, części wsi Zielonki, Modlnicy i Nasiechowic (pow. proszowicki), posiadał kamienicę zwaną «włoską» w Rynku, gdzie mieściła się siedziba poczty polskiej i sklep ze składami i piwnicami, pół domu zwanego «Pod Jaszczurką» w Rynku, kamienicę na ulicy Św. Jana (połowę jej wniosła mu w posagu żona) i słodownię na ulicy Szpitalnej. Na przedmieściu Kleparz, za kościołem Św. Filipa i Jakuba, miał M. bogato urządzony dwór, ogrody i pola (nabyte w l. 1575, 1586, 1592). Miał nadto ogród za Bramą Mikołajską (1577).
M. licząc 51 lat, pojął za żonę 16-letnią Urszulę (ur. 1551), córkę Wojciecha Bazy (zob.), doktora medycyny i rajcy krakowskiego. Małżeństwo nie doczekało się jednak żadnego potomstwa, a Urszula zmarła po 19 latach pożycia 12 VII 1586, pozostawiając swemu mężowi znaczną część swych majętności ruchomych i nieruchomych. Nie mając własnych dzieci (nie miał ich także jego brat Karol) M. sprowadził z Włoch swego siostrzeńca Waleriana Tamburiniego, którego adoptował i wprowadził do firmy. M. zmarł 18 VIII 1600 w Krakowie, pozostawiwszy jako jedynego sukcesora Waleriana, używającego nazwiska Montelupi (zob.). Miał również wychowanicę Agnieszkę. Został pochowany obok żony w kościele Mariackim, gdzie sumptem siostrzeńca wystawiono obojgu nagrobki. Młodszy brat M-ego Karol (zm. po r. 1574) prowadził wspólnie z nim firmę handlowo-bankierską oraz pocztę.
Nagrobek w kościele Mariackim z popiersiami M-ego i żony Urszuli zrealizowany wg projektu Santi Gucciego (reprod. Fischinger A., Santi Gucci, Kr. 1969); – Estreicher; Ciampi S., Bibliografia critica, Firenze 1834 I 175, 347; – Caccamo D., Eretici italiani in Moravia, Polonia, Transilvania (1558–1611), Firenze–Chicago 1970 s. 69, 70,72, 73, 83, 85; Chmiel A., Domy krakowskie. Ulica Św. Jana, Kr. 1924, Bibl. Krak., nr 61–62; De Daugnon F., Gli Italiani in Polonia, Crema 1905 I 198–203; Fournier M. L., Les Florentins en Pologne, Lyon 1893 s. 232–5, 237, 264, 270; Kutrzeba S., Ptaśnik J., Dzieje handlu i kupiectwa krakowskiego, „Roczn. Krak.” T. 14: 1910 s. 104–5; Polska służba dyplomatyczna XVI–XVIII w., W. 1966; Ptaśnik J., Gli Italiani a Cracovia, Roma 1901 s. 10; tenże, Z dziejów kultury włoskiego Krakowa, „Roczn. Krak.” T. 9: 1907 s. 47 i n., 75–89; Rossija i Italija, Wyd. 2., Pet. 1913 II 337, 367; Tarnawski A., Działalność gospodarcza Jana Zamojskiego kanclerza i hetmana w. koronnego (1572–1605), Lw. 1935 s. 274; Tomkowicz S., Włosi kupcy w Krakowie w XVII i XVIII w., „Roczn. Krak.” T. 3: 1900 s. 7, 9; – Akta podkancl. Krasińskiego, I–III; Arch. Zamoyskiego, I, III, IV; Kronika mieszczanina krakowskiego, Kr. 1930, Bibl. Krak., nr 70; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., I nr 410, 469; Matricularum summ., V cz. 1 nr 3743; Mon. Pol. Vat., IV–VI; Prawa, przywileje i statuta m. Kr., I; Sprawy wojenne Stefana Batorego z lat 1576–1586, Kr. 1887, Acta Hist., XI; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Starożytności hist. pol., II 40, 41; Zbiór dokumentów do historii urządzeń pocztowych, Wyd. P. Dąbkowski, Lw. 1928; Źródła Dziej., IV nr 112, 114, IX s. 89, 102, XIV s. 27, 28, 38, 142; – AGAD: Metryka Kor. t. 101 s. 212v., 213, 213v., t. 127 s. 245, 245v., 246, t. 123 s. 27 i n., t. 35 s. 551, t. 154 s. 128, ASK, Rach. król., rkp. nr 270 s. 139v., 149, nr 273 s. 31, 75, 81v., nr 277 s. 13v., 106v., Arch. Zamoyskich, rkp. nr 278, 277, 681, 820 (19 listów M-ego do J. Zamoyskiego); Arch. PAN Oddz. w Kr.: Teki Ciesz., Modena rkp. 6; Arch. Państw. w Kr.: Consularia Crac., t. 446 s. 619, t. 447 s. 62–67, 108, 147–149, 204, 283, 313, 357, 445, 755–756, 927–928, t. 448 s. 34, t. 449 s. 1–2, 113–116, 158–160, 174, 217, 393, 577, 670, t. 450 s. 527, 531, t. 451 s. 44, 60–61, 120–121, 157–158, t. 453 s. 186–187, 274, t. 454 s. 487, Scabinalia Crac., t. 21 s. 711, t. 22 s. 770–772, t. 23 s. 767–772, t. 24 s.7–8, t. 25 s. 116, 117 , t. 26 s. 15–16, t. 28 s. 63– 64; Arch. Państw. w Kr. Oddz. na Wawelu: Inscrip. Castr. Crac., t. 82 s. 56–57, 93–98, t. 96 s. 451, t. 99 s. 82, t. 168 s. 59, 60–67; Archivio di Stato di Firenze: Fondo Mediceo rkp. sygn. 839 s. 549, 782, sygn. 841 s. 552, 552v., sygn. 842 s. 94, 94v., 95, 627, sygn. 847 s. 115, sygn. 853 s. 58, 58v., 681, sygn. 852 s. 292, sygn. 898 s. 245, sygn. 910 s. 434, sygn. 2637 s. 13, sygn. 66 s. 131, 371, sygn. 4292 s. 477 nr 45, 47, 48, 55, 114, 121, 128, 130, 131, 134, 156, 157, 158–162, 166–167, 178–182, 188, sygn. 4293 nr 211, 599–605.
Danuta Quirini-Popławska