Szamotulski Sędziwój Świdwa, właśc. Sędziwój Świdwa, h. Nałęcz (zm. 1403), wojewoda poznański.
Pochodził z używającej przydomku Świdwa rodziny dziedziców Dzwonowa (pow. gnieźnieński). W literaturze regionalnej często powtarza się, że przydomek ten został urobiony od osady Świdwin pod Szamotułami; w rzeczywistości ta nazwa pojawiła się tam dopiero w XVI w. (folwark Świdwów, czyli Świdwiński). Pradziadem S-ego był zapewne Dobrogost z Dzwonowa (zob.), który miał dowodnie syna Dzierżykraja, tożsamego najpewniej z Dzierżkiem Świdwą, występującym w akcie konfederacji Maćka Borkowica (1352) wraz z synem Dobrogostem, który prawdopodobnie był ojcem S-ego. Bratem S-ego był Marcin z Dzwonowa, miecznik poznański w l. 1390–1412; nieznana z imienia siostra została wydana za dziedzica pobliskiego Recza.
Na karierę S-ego wpłynął ożenek z córką jednego z dziedziców Szamotuł, Dobrogosta lub Tomisława (także z rodu Nałęczów), czym należy tłumaczyć fakt, że zdołał on wejść w posiadanie obszernych dóbr szamotulskich, nie zważając na prawa i roszczenia braci (rodzonych bądź stryjecznych) swej żony. Mimo narastającego na tym tle konfliktu ze szwagrami, S. wszedł do wielkopolskiej elity. Początki jego kariery publicznej przypadają na czasy panowania Ludwika Węgierskiego; w lipcu 1381 był już z nominacji tego króla kaszt. nakielskim (jego poprzednik na tym urzędzie, Mikołaj z Wenecji, wystąpił ostatni raz 8 V 1377). Być może od króla Ludwika dostał też jako tenutę Wronki i Wieleń (na pewno jeszcze w r. 1379 znajdujące się pod kontrolą władcy). Musiał zatem oddać królowi jakieś cenne usługi, możliwe, że dotyczące walk na pograniczu z Brandenburgią w r. 1370 (epitafium jego syna Wincentego wspomina, że S. był mścicielem klęsk zadanych przez Marchię). W kwietniu 1382 kapit. gnieźnieńska wybrała S-ego, wraz z Janem z Czarnkowa i Ożepem z Grodziska, w skład delegacji, która miała zawiadomić ks. mazowieckiego Siemowita IV o wyborze nowego abp. gnieźnieńskiego, Dobrogosta z Nowego Dworu, a przede wszystkim uzyskać zwrot Łowicza. Potem S., wraz z Janem z Czarnkowa udał się na Węgry po zatwierdzenie elekta przez króla Ludwika; monarcha przyjął jednak posłów niechętnie i odmówił swej akceptacji. W czasie bezkrólewia po śmierci Ludwika Węgierskiego (zm. z 10 na 11 IX 1382) wyrósł S. na jednego z przywódców szlachty wielkopolskiej. Należał do najliczniejszego obozu, tzw. ziemian (pars terrigenarum), uznających sukcesję andegaweńską, ale przeciwnych Zygmuntowi Luksemburskiemu, mężowi starszej córki Ludwika, Marii. Za Zygmuntem opowiadał się niepopularny skądinąd star. wielkopolski Domarat z Pierzchna, wspierany głównie przez własnych krewnych z rodu Grzymałów (spośród Nałęczów poparli go tylko szwagrowie Sędziwoja, najwidoczniej mocno z nim skonfliktowani). Swoich zwolenników, skupionych wokół Bartosza Wezenborga, miała też kandydatura Siemowita mazowieckiego. S. uczestniczył w zjeździe w Radomsku 25–27 XI 1382, gdzie większość panów wielkopolskich odmówiła uznania Zygmunta, ponawiając jedynie przysięgę wierności wobec córek Ludwika, czemu sprzeciwił się star. Domarat. Stanowisko większości Wielkopolan poparli Małopolanie w Wiślicy (6 XII t.r.). «Ziemianie» odrzucili podjęte przez Domarata próby pozyskania ich dla sprawy luksemburskiej, po czym jawnie zaczęli domagać się jego ustąpienia i odmawiali mu posłuszeństwa. Próby represji doprowadziły do otwartego wystąpienia: w styczniu 1383 «ziemianie» pod wodzą woj. poznańskiego Wincentego z Kępy (h. Doliwa) połączyli się z Bartoszem Wezenborgiem i razem zdobyli Pyzdry. Oficjalnie odnowili tu wprawdzie (z udziałem S-ego) hołd królewnie Marii, ale właściwym celem ich działań stało się, jak pisał kronikarz Janek z Czarnkowa, obalenie star. Domarata. Spod Pyzdr Wincenty z Kępy ruszył na Kalisz, natomiast na Poznań skierował oddział pod dowództwem S-ego, który zajął miasto i blokował zamek, pustosząc okolicę w celu odcięcia załodze dostaw żywności. W odwecie Domarat niszczył dobra S-ego, a gdy złupił Szamotuły, S. ściągnął posiłki i 15 II t.r. odniósł zwycięstwo pod Piotrkowem (koło Szamotuł). Jednak rozproszywszy swe siły w pościgu, uległ nazajutrz nowym oddziałom przeciwnika. Uciekł z pola walki i ukrył się w Ostrorogu, z trudem unikając niewoli. Można przypuszczać, że jako ważna postać w swym stronnictwie S. uczestniczył w zjeździe w Sieradzu (26 II 1386), na którym zażądano przysłania do Polski młodszej córki Ludwika, Jadwigi, a także w zawieraniu rozejmu z Domaratem w Starczynowie (8 III t.r.) czy w kolejnym zjeździe w Sieradzu (28 III), gdzie omal nie obwołano królem ks. Siemowita mazowieckiego. Zapewne nie był na zjeździe w Nowym Sączu w maju, ani na spotkaniu z królową węgierską Elżbietą Bośniaczką w Koszycach, gdzie Wincenty z Kępy, bez wiedzy reszty «ziemian», porozumiał się z Domaratem (który ustąpił ze starostwa) i razem z nim uznał sukcesję Jadwigi. S. współpracował z nowym star. Peregrynem z Węgleszyna, ale odmawiał porozumienia z Domaratem, który wiosną 1384 ponownie złupił mu Szamotuły i inne dobra. S. z kolei napadał na przedstawicieli wrogiego obozu, kierując się wyraźnie motywami osobistymi (m.in. porwał swego szwagra Mikołaja z Jastrowia, syna Dobrogosta z Szamotuł). Mimo tak anarchicznych zachowań, został wybrany (być może zaocznie) na drugim zjeździe w Radomsku (2 III t.r.) do komisji mającej zarządzać Wielkopolską, z zadaniem jej pacyfikacji; zasiadł w niej obok m.in. star. Peregryna, Wincentego z Kępy i Domarata. Był też jedynym przedstawicielem Wielkopolan, wybranym do grona zarządców zamku krakowskiego, za czym kryć się mogła próba usunięcia go z Wielkopolski; nie wiadomo jednak, czy funkcję tę objął, gdyż nadal występował w Wielkopolsce. Jeżeli rzeczywiście był jednym ze stróżów zamku krakowskiego, witał zapewne królewnę Jadwigę przybyłą w październiku t.r. do Polski. Dowodnie u jej boku w Krakowie wystąpił jednak dopiero 21 IV i 15 XII 1385.
Bez oporów S. uznał następnie związek Jadwigi z Jagiełłą. Ostateczną pacyfikację w Wielkopolsce przyniósł objazd pary królewskiej w maju i czerwcu 1386. Brał w nim zapewne udział S., chociaż nie występował wśród świadków nielicznych zachowanych z tego okresu dokumentów. Król Władysław obdarzał go łaskami. Widzieć to należy w ramach budowy nowego stronnictwa monarszego, w którym istotną rolę odgrywali teraz nowo wypromowani ludzie, także z Wielkopolski. S. występował 17 VII 1386 jako kaszt. nakielski, a 11 IV 1387 był już kaszt. gnieźnieńskim (urząd ten objął po śmierci Dzierżka z Iwna, brata Domarata); z tytułem tym pojawiał się do 31 X 1392. Wiosną 1393, po śmierci Bartosza Wezenborga, został woj. poznańskim (pierwsze wystąpienie 18 VI t.r.). Często towarzyszył królowi podczas objazdów Wielkopolski; był obecny przy hołdzie książąt szczecińskich, Świętobora i Bogusława w Pyzdrach (2 XI 1390). Poza Wielkopolską pojawił się u boku władcy w kwietniu 1388 na spotkaniu z wielkim mistrzem krzyżackim Konradem Zölnerem na wyspie wiślanej pod Toruniem. Świadczył przy królu 18 VI 1393 w Niepołomicach i 9 VIII t.r. w Krakowie, możliwe zatem, że towarzyszył mu w odbywanym latem objeździe Małopolski. Jako świadek wystąpił 24 II 1395 w dokumencie wydanym w Krakowie, prawdopodobnie więc uczestniczył kilkanaście dni wcześniej w spotkaniu pary królewskiej z Zygmuntem Luksemburskim w Starym Sączu. Wraz z grupą dostojników świadkował w Krakowie 27 IX t.r. w prywatnym dokumencie dotyczącym kupna dóbr przez podskarbiego Hinczę z Rogowa (protegowanego woj. krakowskiego Spytka Melsztyńskiego, z którym S. także wydaje się być bliżej związany). Był w Krakowie 8 III 1397, gdy królowa Jadwiga potwierdziła nadanie Bełza ks. Siemowitowi IV. Przy królu Władysławie pojawił się w Inowrocławiu 17 V 1398, najpewniej zatem towarzyszył parze monarszej w podróży do Torunia na rokowania z Krzyżakami. Świadkował w dokumentach królewskich, wydanych 12 i 14 XI 1399 w Nowym Mieście Korczynie, uczestnicząc pewnie w naradach kończących kryzys legitymizacji władzy Władysława Jagiełły po śmierci Jadwigi, przed odjazdem monarchy na Litwę. Zasiadał obok króla na sądach w Inowrocławiu 16 IV 1401 i najpewniej uczestniczył dwa dni później w rozmowach z Krzyżakami. Dn. 16 II 1402 był przy władcy w Krakowie, a w maju t.r. brał udział w zjeździe króla z wielkim mistrzem Konradem von Jungingenem w kujawskim Raciążku i świadkował w akcie hołdu Ulryka von der Osten z Drezdenka. Być może brał udział w uroczystościach z okazji ślubu króla z Anną Cylejską 25 II 1403, skoro świadkował w Krakowie w dokumencie z 6 III t.r.
S. bywał często na wielkopolskich rokach sądowych w roli członka trybunału lub strony w licznych procesach. Poręczał m.in. za długi wdowy po Bartoszu Wezenborgu i jego braci (1394) oraz prowadził spór z Domaratem z Pierzchna o opłaty celne (1397). Widać tu wciąż trwałość sympatii i antypatii z czasów wojny domowej. Przed sądem w Szadku w ziemi sieradzkiej świadkował w wywodzie szlachectwa pewnego rodowca (1401). Po raz ostatni na rokach sądowych pojawił się 31 V 1403.
Pochodzący z dość skromnej rodziny S. zgromadził pokaźny majątek. Nie wiadomo, by posiadał cokolwiek w ojcowskim Dzwonowie. Na swych pieczęciach z l. 1383 i 1384 pisał się z Gałowa (tuż pod Szamotułami) lub Żydowa (koło Obornik, gdzie też siedzieli Nałęcze), które mogły być jego dziedzictwem. Już w czasie wojny domowej miał Szamotuły i Kaźmierz (miasteczko na południe od Szamotuł) oraz dzierżył królewskie Wronki i Wieleń. Potem poświadczony był też jako dziedzic miasteczka Stobnica i wsi Gorszewice. Miał zapewne jakieś prawa do części Czempinia, o które to dobra obaj jego synowie procesowali się potem w Mikołajem z Dzwonowa. Wiadomo, że kupował dobra (Brzeźno, Bąblin) i otrzymywał w zastaw królewszczyzny (Dąbrówka koło Obornik i Krosna koło Mosiny). Możliwe, że to on przeprowadził lokacje miast w Kaźmierzu, Stobnicy i Czempiniu. Ośrodkiem jego posiadłości i główną rezydencją stały się należące do żony Szamotuły, gdzie mieszkał w zbudowanej przez siebie wieży obronnej na południe od miasta (na granicy z Gałowem). Niewykluczone, że to właśnie jemu miasto to zawdzięcza powtórną lokację w nowym miejscu (pierwotne powstało kilka kilometrów na północ od obecnego, aczkolwiek wiele też wskazuje, że translokacji dokonano już wcześniej). Dobra S-ego (własne i królewszczyzny) obejmowały 5–6 miast i ok. 30–40 wsi. S. zmarł prawdopodobnie między 31 V a 18 XII 1403, kiedy rozpoczęty przez niego proces sądowy kontynuowali już sami synowie. Jako o zmarłym mowa jest o nim najpewniej w niezbyt jasno sformułowanej zapisce z 21 X 1404, a z pewnością w dokumencie z 25 III 1405.
Żoną S-ego była najprawdopodobniej (jak uzasadnił J. Bieniak) nieznana z imienia córka Dobrogosta lub Tomisława z Szamotuł (zob.). S. nigdy nie pisał się z Szamotuł, a czynili to dopiero jego synowie (już za życia ojca), dziedziczący widocznie po matce. Próby wykazania innego pochodzenia jego żony nie są udane (S. Szybkowski sugerował, że mogła być córką Hektora z Pakości, ale brak na to wyraźnych dowodów, a wiadomo, że Hektor należał w czasie wojny domowej do obozu Domarata). Być może była to Saska (Zofka?, Halszka?), wymieniona w dokumencie papieskim z 9 V 1403, przyznającym S-emu i jego żonie przywilej używania ołtarza przenośnego. Możliwe jednak, że była to druga żona S-ego, gdyż jego synowie występowali w sprawach Szamotuł od r. 1391, co zdaje się wskazywać, że ich matka już wtedy nie żyła. Z pierwszą żoną miał S. zatem synów Wincentego (zm. 1444, zob.) i Dobrogosta (zob.), a także co najmniej jedną córkę, najpewniej o imieniu Katarzyna, wydaną za mąż za kaszt. poznańskiego Mościca ze Stęszewa (zob.). Córką S-ego (może już z drugiej żony) była też prawdopodobnie Krystyna, opatka cysterek w Owińskach pod Poznaniem (znana w l. 1428–48).
Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol., VIII (Kaźmierz, Stobnica, Szamotuły); Urzędnicy, I/1; Wpol. Słown. Biogr., s. 728; – Bieniak J., Krąg rodzinny wojewody kaliskiego Beniamina z Kołdrębia, w: tenże, Polskie rycerstwo średniowieczne, Kr. 2002 s. 250; tenże, Problemy metodyczne średniowiecznej genealogii w Polsce, w: tamże, s. 26; Brzeziński W., Majątek i małżeństwo. Z problematyki polityki małżeńskiej wielkopolskich rodzin możnowładczych w późnym średniowieczu, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, W. 2001 IX 265; Czwojdrak B., Rogowscy herbu Działosza podskarbiowie królewscy, Kat. 2002; Gąsiorowski, Urzędnicy zarządu lokalnego; Górczak Z., Rozwój majątków możnowładztwa wielkopolskiego w drugiej połowie XV i początkach XVI wieku, P. 2007 s. 357–62; Górska-Gołaska K., Dobra Nałęczów w Wielkopolsce w średniowieczu, „Studia i Mater. do Dziej. Wpol. i Pomorza” T. 15: 1984 z. 2 (30) s. 187–92; Jurek T., Średniowieczne Szamotuły i ich dziedzice, w: Szamotuły. Karty z dziejów miasta, Red. A. Gąsiorowski, Szamotuły 2006 s. 26–8, 31, 39; Kurtyka J., Tęczyńscy, Kr. 1997; Łojko J., Wojna domowa w Wielkopolsce w latach 1382–1385, w: Gniezno. Studia i materiały, W.–P. 1987 II 69–97; Moszczeńska W., Rola polityczna rycerstwa wielkopolskiego w czasie bezkrólewia po Ludwiku Węgierskim, „Przegl. Hist.” T. 25: 1925 s. 33–159; Pakulski J., Nałęcze wielkopolscy w średniowieczu, Tor. 1982 s. 49–51, 150–4; Rutkowska G., Itinerarium królowej Jadwigi 1384–1399, w: Dzieło Jadwigi i Jagiełły, W. 1989 s. 219; taż, Związki królowej Jadwigi z Wielkopolską, „Studia i Mater. do Dziej. Wpol. i Pomorza” T. 16: 1987 z. 2 (32) z. 136–7; Sperka J., Szafrańcowie herbu Stary Koń, Kat. 2001; Sułkowska-Kurasiowa I., Doradcy Władysława Jagiełły, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, W. 1982 II 214; Szweda A., Organizacja i technika dyplomacji polskiej w stosunkach z zakonem krzyżackim w Prusach w latach 1386–1454, Tor. 2009; tenże, Ród Grzymałów w Wielkopolsce, Tor. 2001; tenże, Stronnictwo starosty Domarata z Pierzchna w czasie wojny domowej w Wielkopolsce, w: Książęta, urzędnicy, złoczyńcy, Gd. 1999 s. 219–20, 225; Szybkowski S., Kujawska szlachta urzędnicza w późnym średniowieczu (1370–1501), Gd. 2006; Tęgowski J., Postawa polityczna arcybiskupa gnieźnieńskiego Bodzanty w czasie bezkrólewia po śmierci Ludwika Węgierskiego, w: Genealogia – rola związków rodzinnych i rodowych w życiu publicznym w Polsce średniowiecznej na tle porównawczym, Tor. 1996 s. 131–51; – Die ältesten großpolnischen Grodbücher, Hrsg. J. Lekszycki, Leipzig 1887–9 I–II; Bull. Pol., II; Cod. epist. saec. XV, I/1; Dok. kuj. i maz., s. 272; Geschichte des Geschlechts von der Osten. Urkundenbuch, Hrsg. O. Grotefend, Stettin 1923 II; Kod. katedry krak., I; Kod. Maz. (Lubomirskiego); Kod. mogilski; Kod. Mpol., IV; Kod. Wpol., III–VII, XI; Księga ziemska poznańska 1400–1407, Wyd. K. Kaczmarczyk, K. Rzyski, P. 1960; Mon. Pol. Hist., II (Kron. Jana z Czarnkowa); Zbiór dok. mpol., nr 1523, 1591, 1605, 1648; – AP w P.: Księgi Pyzdry Gr. 99 k. 1064v–5; B. Czart.: Teki Pstrokońskiego, rkp. 3344 IV nr 95–96 k. 286–7.
Tomasz Jurek