Sędziwój z Jarocina h. Zaremba (1249/50–1305/06), wojewoda poznański. Był drugim z kolei synem Janka z Jarocina, kolejno wojewody (1250–3) i kaszt. kaliskiego (1257–73), w końcu woj. poznańskiego (1274), bratem woj. tczewskiego Mikołaja Jankowica (zob.), woj. kaliskiego Michała (zob.). Miał nadto braci: starszego Filipa, archidiakona gnieźnieńskiego, oraz młodszego Olbrachta (Wojciecha) z Janowca, kaszt. santockiego. Można ta rodzina pozostawała w szczególnie zażyłej komitywie z ks. Bolesławem Pobożnym, który trzymał do chrztu S-a i przy tej okazji nadał jego ojcu pięć wsi: Tarnowo, Łęgowo, Zrazim (nad Wełną) oraz Czeszewo i Brzostków (pod Jarocinem). Wzmiankę o tym podaje późniejszy (1257) dokument Bolesława Pobożnego; można ją jednak odnieść wyłącznie do r. 1249 i części r. 1250 (do połowy maja), ponieważ tylko w owym czasie obydwa te obszary równocześnie stanowiły część gnieźnieńskiej dzielnicy tego księcia.
W czerwcu 1271 «dwaj synowie kaszt. kaliskiego Janka», a zatem dorośli już S. i Olbracht, wysłani widocznie przez ojca, wzięli udział w wyprawie ks. krakowskiego Bolesława Wstydliwego na Śląsk, należąc do posiłkowego oddziału wielkopolskiego. Wyprawa ta złupiła dobra biskupów, wrocławskiego Tomasza i lubuskiego Wilhelma. T. r. S. uczestniczył zapewne w zdobywaniu przez Bolesława Pobożnego Kujaw inowrocławskich: w gronie bowiem dostojników wielkopolskich i kujawskich, którzy poręczyli w Inowrocławiu (31 X) książęce zobowiązanie wypłacenia zakonowi krzyżackiemu rekompensaty za szkody wyrządzone w Orłowie, Murzynnie i Nieszawie podczas tej wojny jest wymieniony marszałek dworu Sędziwój. Ponieważ imię to nosiło wówczas więcej osób, tożsamość jego z S-em nie jest pewna, lecz dość prawdopodobna ze względu na jego bliski związek z księciem. Byłby to zatem pierwszy urząd S-a, piastowany bardzo wcześnie. Przed 27 III 1276 Bolesław Pobożny mianował go podkomorzym gnieźnieńsko-kaliskim; mogło to stać się nawet przed 13 XII 1271, ponieważ tak datowany falsyfikat przypisywany Przemysłowi II (co było przed r. 1279 niemożliwe, gdyż treść dokumentu nie dotyczy dzielnicy poznańskiej) wydaje się zawierać autentyczną listę świadków. Z owym urzędem przeszedł S. po zgonie Bolesława w służbę Przemysła II i wraz z innymi Zarembami towarzyszył mu na zjeździe z Mściwojem II pomorskim w Kępnie (luty 1282). Między 11 VI a 28 VII t. r. przeniósł go Przemysł na podkomorstwo poznańskie, na którym S. występuje jeszcze 22 XI t. r. Jednakże 20 I 1284 podkomorzym poznańskim był już Bogusław Domaradzic h. Grzymała (równocześnie kaszt. ujski), S-owi przypadła natomiast kaszt. rudzka, na której to godności widzimy go przy Przemyśle 18 II t. r. Kasztelania rudzka nie znajdowała się wszakże wówczas pod władzą ks. wielkopolskiego. Już w r. 1281 przejął ją w posiadanie ks. wrocławski Henryk IV, jako cenę za uwolnienie Przemysła, pochwyconego przezeń podstępnie na zjeździe. W tej sytuacji można by uważać nowy urząd S-a za czysto tytularny, trudno jednak wyjaśnić utratę dlań urzędu w pełni funkcjonalnego. Raczej więc (jak sądził A. Małecki) przyjął on kasztelanię rudzką od Henryka, wchodząc w jego służbę, jako następca Szymona Galla, piastującego ową godność w l. 1281–3 (potomkowie S-a posiadali majątki na tym terytorium). S. stracił więc podkomorstwo poznańskie, gdy został urzędnikiem innego księcia, jako ziemianin wielkopolski mógł jednak przebywać czasem na zjazdach Przemysła, przynajmniej tak długo, jak długo między obu władcami trwał pokój. Złamanie tego pokoju obciąża właśnie S-a. Wykonując niewątpliwie instrukcje swego nowego władcy, zajął on w jego imieniu gród kaliski; stało się to najprawdopodobniej tuż po 28 IX 1284, kiedy to spłonęło miasto Kalisz, co ułatwiło jego zajęcie. Rekuperacyjna wyprawa Przemysła, podjęta w 1. poł. października skończyła się niepowodzeniem; „Rocznik franciszkanów krakowskich” przypisuje je opozycji niektórych możnych w ówczesnym otoczeniu ks. wielkopolskiego. Jak świadczą wypadki następne, byli to przede wszystkim Zarembowie, kierowani przez woj. poznańskiego Beniamina, z którym S. zawsze blisko współpracował. Nagłe zbliżenie Zarembów do ks. wrocławskiego, sprzeczne z całą uprzednią tradycją rodu (gorliwie dotąd służącego gałęzi Władysława Odonica, której zawdzięczał on swe wyniesienie), zbiega się czasowo z tajemniczą śmiercią Ludgardy Przemysłowej oraz przejściowym aliansem wielkopolsko-brandenburskim, stanowiącym odwrócenie przymierzy ze schyłku panowania Bolesława Pobożnego. Nie bez znaczenia było chyba i to, że właśnie Henryk IV stosunkowo najwcześniej manifestował swe zamiary zjednoczeniowe i koronacyjne.
Starcie wielkopolsko-śląskie pod Kaliszem zakończył układ, w którym Przemysł w zamian za zwrot grodu kaliskiego odstąpił Henrykowi południowy wycinek kaszt. kaliskiej po rzekę Ołobok. Wg cytowanego rocznika układ doszedł do skutku za radą «zdradzieckich baronów»; nie byli to jednak chyba Zarembowie, których takie właśnie rozwiązanie stawiało w trudnej sytuacji. Olbrzymia większość ich majętności (w tym S-a) pozostała w dzielnicy Przemysła, ten zaś w r. 1285 rozprawiając się z opozycją, uwięził Beniamina i S-a, którego także sądownie pozbawił dóbr. Większość Zarembów utrzymała wszakże swe urzędy i chyba za ich pośrednictwem nastąpiło pogodzenie się księcia najpierw z Beniaminem, który w r. 1287 prowadził jakieś pertraktacje z Henrykiem IV w celu odzyskania utraconych posiadłości. Odzyskanie to (1287 lub 1288) nie wpłynęło zrazu na losy S-a, ponieważ Przemysł mianował kaszt. wieluńskim (rudzkim) Stefana z Jerki h. Awdaniec. Pozostając bez urzędu, S. znajdował się już wówczas niewątpliwie na wolności. Tak było 26 IV 1289, kiedy to wraz z braćmi zwrócił biskupstwu lubuskiemu w obecności ks. Przemysła i arcybpa gnieźnieńskiego Jakuba «Świnki» wieś Siekierzyn. Wreszcie między 6 I a 1 IX 1291 Przemysł powierzył S-owi piastowane już niegdyś przezeń podkomorstwo gnieźnieńsko-kaliskie, około tego samego czasu przywracając mu dodatkowo kaszt. rudzką.
W ostatnich latach rządów Przemysła Zarembowie pozostawali bardzo często w jego otoczeniu i w pełni odzyskali uprzednią pozycję polityczną. Od r. 1291 dotyczy to również S-a. Dn. 21 X t. r. w Gnieźnie książę potwierdził zamianę jego niektórych dóbr z klasztorem lędzkim. S. przekazał wówczas cystersom Kopojno (otrzymane wcześniej w drodze wymiany od Przemysła za Górczyn pod Poznaniem), przejmując od nich Głowiew, Sławsk i Chociczę. Świadkami tego dokumentu byli wyłącznie Zarembowie: rodzony i dwóch stryjecznych braci S-a. Z kolei 10 II 1293 w Poznaniu Przemysł potwierdził nadanie katedrze poznańskiej dwóch wsi Tarnowo przez S-a i jego braci Filipa, Mikołaja i Michała. W r. 1294 (po 27 VII) S. utracił kaszt. rudzką (widocznie daną mu czasowo), zachowując nadal podkomorstwo gnieźnieńsko-kaliskie. T.r. lokował na prawie średzkim wsie Saczyn i Sojakowo w kaszt. kaliskiej. Kilkakrotnie wystąpił w testacji dokumentów Przemysła II w r. 1295, jeszcze przed jego koronacją, na której niewątpliwie także był obecny.
Większość badaczy przedmiotu podejrzewa S-a o udział w zbrodni rogozińskiej; pogląd taki, wyprowadzany z analogii wydarzeń 1284 r. i pozbawiony dostatecznych podstaw źródłowych (tylko bowiem późne, bałamutne przekazy, zrodzone wśród waśni międzyrodowych, wciągają ogólnie Zarembów do sprawy królobójstwa), należy uznać za całkowicie niesłuszny. Po śmierci Przemysła II Zarembowie w koalicji z innymi czołowymi rodami poparli Władysława Łokietka; w elekcji tegoż uczestniczył z pewnością również S., chociaż nie ma go wśród sygnatariuszy układu krzywińskiego (10 III 1296). Przez cały niemal czas wielkopolskich rządów Władysława Łokietka (w zachowanych źródłach od października 1296 do czerwca 1299) S. występował niejednokrotnie w jego otoczeniu. W obliczu zewnętrznych niepowodzeń państwa i narastającej przeciw temu księciu opozycji wewnętrznej (do której należał stryjeczny brat S-a, bp poznański Andrzej Zaremba), S. wraz z rodzonym bratem Mikołajem, dochowali wierności Władysławowi Łokietkowi i spotkała ich za to nagroda. Dla S-a był to awans w obrębie wielkopolskiej hierarchii ziemskiej.
Oznaczenie tego awansu nasuwa wiele trudności. Za A. Małeckim przyjmuje się, że S. przeszedł z podkomorstwa gnieźnieńsko-kaliskiego na kaszt. poznańską na przełomie l. 1298 i 1299. Testacje z udziałem «Sędziwoja podkomorzego» oraz «Sędziwoja kasztelana» zazębiają się jednak w czasie; kolizja obejmuje co najmniej grudzień i styczeń obu tych lat. Toteż wg M. Bielińskiej S. piastował wówczas oba te urzędy równocześnie; żaden jednak zapis nie łączy ich z jedną osobą. Na podkomorstwie S. miał następcę 15 VI 1299; już zaś 25 VI t. r. «sędzia gnieźnieński Sędziwój» oddalił w Gnieźnie roszczenia podłowczego lędzkiego do jakichś uprawnień we wsiach cystersów lędzkich. Ponieważ na przełomie l. 1298 i 1299 «Sędziwój podkomorzy» pojawiał się w dokumentach wystawionych w Kaliszu lub Gnieźnie, zaś «Sędziwój kaszt. poznański» – w Poznaniu, więc mogły to być dwie różne osoby. Hipotezę o awansie S-a na kaszt. poznańską dopiero w podanym wyżej czasie podważa także fakt, że poprzedni kaszt. Piotrek Prędocic, już 6 XII 1297 był woj. poznańskim, co oznaczało zwolnienie urzędu. Kasztelanem poznańskim został przeto wówczas inny Sędziwój (uprzedni kaszt. drużyński, bądź cześnik poznański), S. natomiast przeszedł z podkomorstwa na sędziostwo gnieźnieńsko-kaliskie między 16 I 1299 (ostatnie wystąpienie na poprzednim urzędzie) a 15 VI t. r. Problem komplikuje jednak osoba dotychczasowego sędziego gnieźnieńsko-kaliskiego, Bogusława Domaradzica. Występując w tej roli do r. 1298, pojawił się on następnie w testacji dokumentu Łokietka z 10 IX 1299 jako «iudex terre Polonie» oraz w narracji tegoż dokumentu jako «iudex noster», który odprawił sąd w Gnieźnie 25 VIII t. r.; potem zaś raz jeszcze w r. 1302, znów z tytułem sędziego gnieźnieńskiego. Obecność S-a na tym urzędzie w poł. 1299 r. rozbija więc czasowo kadencję Bogusława. B. Ulanowski, już przed wiekiem zwolennik hipotezy o takim właśnie awansie S-a, wyjaśniał jego możliwość przejściem Bogusława na «stworzoną umyślnie dla niego» godność sędziego ogólnowielkopolskiego. Istnieniu, nawet chwilowemu, takiego urzędu przeczy jednak ciągłość sędziostwa gnieźnieńskiego; należy przeto wnosić, że Bogusław Domaradzic mógł zostać przeniesiony zapewne na sędziostwo poznańskie, z którego zresztą powrócił na gnieźnieńskie już przed 25 VIII 1299, skoro tam właśnie sprawował roki. Przed tą już datą nastąpiła zatem kolejna zmiana urzędu S-a. Ponieważ za czasów Wacława II (1302–5) źródła poświadczają go jako woj. poznańskiego, w grę wchodzą dwa możliwe przebiegi wydarzeń. W pierwszym (mniej prawdopodobnym) S. dołączyłby do opozycji, w efekcie utraciłby poprzedni urząd, przed r. 1302 otrzymałby natomiast nominację na woj. poznańskiego z rąk Wacława II. Drugi (znacznie prawdopodobniejszy zwłaszcza w świetle ówczesnego materiału dotyczącego Mikołaja, brata S-a) – to pozostawanie S-a w obozie Władysława Łokietka i jego awans na wojewodę poznańskiego już między 25 VI a 25 VIII 1299 jako wyraz zaufania ze strony tego księcia; dopiero po jego klęsce wszedłby S., jako woj. poznański, w służbę nowego władcy. Rozstrzygnięcie problemu nie jest możliwe, ponieważ nie znamy dokładnej daty zgonu poprzedniego wojewody Piotra Prędocica, po raz ostatni występującego w styczniu 1299.
Jako wojewoda poznański S. występuje w źródłach dwukrotnie: w r. 1302 oraz 10 V 1305. Za pierwszym razem przywiesił pieczęć z h. Zaremba do dokumentu czeskiego komornika Wielkopolski dla cystersów łekińskich. Za drugim – wspólnie z woj. kaliskim Mikołajem poświadczył na wiecu w Gnieźnie rycerską darowiznę wsi dla cystersów lędzkich.
Rozległe dobra S-a leżały głównie w ziemi kaliskiej. Wg badań F. Sikory nad interpolacjami dokumentu z r. 1257 właśnie S-owi należałoby przypisać lokację miasta Jarocina. S. zmarł przed 20 III 1306, kiedy na nadanie jego brata Michała dla katedry poznańskiej wyraził zgodę m.in. jego syn Marcin, określony jako «filius Sandivogii quondam palatini Poznaniensis». Mylny okazał się domysł J. Bieniaka, że «quondam» nie oznacza w tym wypadku zgonu, lecz tylko (przejściową) utratę urzędu, skoro przy nowym ks. wielkopolskim, Henryku głogowskim, pojawia się (wg odczytu wydawcy „Kod. Wpol.”) raz jeszcze (26 VIII t. r.) woj. poznański Sędziwój. Nieprawidłowość tego odczytu («Sandivogio» zamiast «Sulcone») wykazał na podstawie autopsji zachowanego w jedynej kopii przekazu T. Jurek. S. zatem w dokumencie z 20 III 1306 wymieniony jest już jako nieżyjący.
S. miał czterech synów: Janka (zm. młodo, przed r. 1306), chyba tożsamego z włodarzem poznańskim Władysława Łokietka (1299), woj. kaliskiego Marcina (zob.), Filipa z Jarocina i woj. kaliskiego (przedtem piastującego niższe urzędy) Beniamina z Kołdrębia (z Uzarzewa), zabitego przez konfederatów w r. 1354. Znaczna różnica wieku między dwoma pierwszymi a pozostałymi synami każe domyślać się istnienia dwu żon S-a. Drugie małżeństwo zawarł dopiero po r. 1291, t. r. bowiem, zamieniając wsie z cystersami lędzkimi, pozostawał jeszcze w niedziale ze starszymi synami, młodszych zaś nie było. Ci ostatni byli małoletni jeszcze w r. 1306, kiedy to z potomstwa S-a zjawił się u stryja Michała wyłącznie Marcin, choć pozostali synowcy wystawcy znaleźli się tam w komplecie. S. miał również córkę, której imienia nie znamy, żonę Wincentego z Szamotuł h. Nałęcz (zm. 1332), woj. poznańskiego.
Wpol. Słown. Biogr. (Sędziwój z Jarocina) s. 658–9 (tamże wcześniejsza literatura); Urzędnicy, I/1, II/1 cz. C; – Bieniak J., Krąg rodzinny wojewody kaliskiego Beniamina z Kołdrębia, w: Personae – colligationes – facta, Tor. 1991, rozdz. 2 passim; Grygiel R., Zarembowie z Jarocina w świetle źródeł archeologicznych i historycznych, Ł. 1992 s. 54–62, 75–8, 85; Jurek T., Dziedzic Królestwa Polskiego książę głogowski Henryk (1274–1309), P. 1993 s. 52, 60–1; Sikora F., Przywileje rycerskie synów Władysława Odonica, „Roczn. Hist.” T. 34: 1968 s. 27–33; Śliwiński B., Mikołaj Jankowic, Mikołaj Przedpełkowic i palacja kaliska w 1299 roku, tamże T. 55/56: 1989/90 s. 135–8, 149; – Kod. Wpol., I–II, VI nr 19, 36, 62; Mon. Pol. Hist., II (Rocznik Traski), 850, 853, III (Rocznik świętokrzyski), 76 (Rocznik małopolski), 187; – Bieniak J., Zarębowie i Nałęcze a królobójstwo w Rogoźnie [w druku],
Janusz Bieniak