Sędziwój z Wir (zm. po 1378), kasztelan bniński, zarządca grodu santockiego. Uważany jest bądź za Nałęcza (A. Boniecki, M. Gumowski, J. Pakulski, W. Moszczeńska, R. Walczak), bądź za Pałukę (J. Łojko).
W znanych dokumentach S. występuje bez podania miejsca pochodzenia, natomiast wymienia je dwukrotnie kronikarz Jan (Janek) z Czarnkowa. Nie wiemy, kiedy i w jakich okolicznościach S. wszedł w posiadanie Wir koło Poznania. Jan z Czarnkowa określił S-a jako krewnego ze starszego pokolenia («patruus») Jana z Czarnkowa (Nałęcza), sędziego poznańskiego (1377–1400). Z kolei Jan Długosz nazwał sędziego Jana z Czarnkowa krewnym z młodszego pokolenia («nepos») S-a, a informację o tym ostatnim uzupełnił uwagą, dopisaną na marginesie „Roczników”, że był on «nobilis Polonus de familia et prosapia Naląncz» (S. nie mógł być stryjem Jana, ponieważ nosicielem tego imienia był juz ojciec Jana, Sędziwój z Czarnkowa, kaszt. nakielski 1352–65). J. Pakulski wysunął hipotezę, że S. spowinowacony był z Nałęczami po kądzieli, lub był synem Nałęcza Tomisława z Szamotuł (zm. po 14 XI 1345), kaszt. biechowskiego. gnieźnieńskiego i poznańskiego, stryja wspomnianego Sędziwoja z Czarnkowa. Bliskie pokrewieństwo łączyło zapewne S-a z Pałuką Tomisławem z Danaborza i Gołańczy (synem siostry Tomisława z Szamotuł), którego synowie (ale tylko z pierwszego małżeństwa) występują od r. 1391 jako dziedzice Wir. Być może, że S. spokrewniony był też z Bylinami z Rosnowa koło Stęszewa.
Pierwszą informację o S-u podaje Jan z Czarnkowa w relacji o utracie Santoka na rzecz Brandenburgii po śmierci Kazimierza Wielkiego; określił w niej S-a jako kaszt. bnińskiego i zarządcę grodu («praefectus castri») santockiego. Urząd kasztelana otrzymał S. za życia króla, lecz nie wiadomo kto (król czy star. generalny Wielkopolski?) i kiedy mianował S-a zarządcą santockim (pierwszego zarządcę tego grodu wyznaczono najpewniej po 16 XII 1368, tj. po odzyskaniu Santoka przez Polskę). Jan z Czarnkowa nie obarczył S-a winą za utratę grodu; przeciwnie, podkreślił podstępne zajęcie grodu przez Hassona (II) Wedla von Uchtenhagen, star. nowomarchijskiego, naruszające układ polsko-brandenburski z 13 II 1368 oraz fakt doniesienia mu przez trzech przebywających w grodzie Niemców («Saxones») o nielicznej załodze, niewielkich zapasach żywności i o nieobecności S-a. Santoka bronił Sędziwój ze Ślesina koło Nakła, lecz poddał się z braku wsparcia. Czas zajęcia grodu, a tym samym termin ante quem pełnienia funkcji zarządcy przez S-a, uściśla pośrednio dokument margrabiego Ottona Wittelsbacha z 16 XI 1370, w którym wspomniano zatargi na obszarach pogranicznych, a bezpośrednim świadectwem post factum jest jego dokument z 12 IV 1371, wzmiankujący wójta (starostę) Nowej Marchii Hassona Wedla von Lichtenhagen, który niedawno obsadził dla margrabiego Santok.
Informacja, że Hasso zajął gród dla margrabiego nasuwa domysł, że może już na przełomie l. 1370 i 1371 włączył się S. do walk pomorsko-brandenburskich. To tłumaczyłoby nieobecność w Santoku i jego, i polskiej załogi. „Kronika” Jana z Czarnkowa informuje bowiem, że S. w zamian za obiecany żołd udzielił pomocy wojskowej ks. szczecińskiemu Kazimierzowi III (1368–72) w wojnie z margrabią Ottonem Wittelsbachem. Wiadomo, że walki toczyły się od r. 1369: po rozejmie, trwającym od 21 X 1369 do Wielkanocy 1370, walki wznowiono latem 1370, potem wiosną 1371, a po układzie z 30 VII 1371 wybuchły na nowo wiosną 1372. J. Dąbrowski i W. Moszczeńska sądzili jednak, że S. wspierał ks. Kazimierza w l. 1371–2, podobnie J. Pakulski, który uważał, że S. brał odwet na Brandenburgii za utracony wcześniej Santok. Wg R. Walczaka, S. był uczestnikiem kampanii z r. 1372 (J. Dąbrowski mylnie pisał o wsparciu przez rycerstwo wielkopolskie Kaźka szczecińskiego, pretendenta do tronu polskiego).
W l. n. występują sporadyczne wzmianki o S-u: 23 i 24 I 1374 zasiadał w Poznaniu w sądzie Sędziwoja z Szubina, star. generalnego Wielkopolski; 17 I 1378 wymieniony został w dokumencie wystawionym w Krzywiniu dla klasztoru lubińskiego, kiedy to razem z Iwanem z Rosnowa i jego bratankiem Andrzejem zobowiązał się, że przez trzy lata nie będzie podważał sprzedaży opatowi lubińskiemu przez Jawroszkę, niegdyś wójtową z Krzywinia, młyna koło Krzywinia (zapewne Rosnowscy i S. mieli prawo zwierzchnie do młyna); dn. 29 VI 1378 (lub 1383) we Wronkach świadkował na dokumencie Domarata z Iwna, kaszt. poznańskiego i star. generalnego Wielkopolski (J. Pakulski i W. Moszczeńska przyjęli, że dokument ten wystawiono w r. 1383 i do t. r. S. pełnił urząd kasztelana; A. Gąsiorowski <„Urzędnicy”, A291> wykazał jednak, że bardziej uzasadniony jest r. 1378).
Po raz ostatni S. wspomniany jest pod r. 1378, w relacji Jana z Czarnkowa o nieudanym oblężeniu Człopy przez ks. szczecińskiego Świętobora I (u Długosza opis wydarzeń pod r. 1379). Do walk doszło, ponieważ sędzia poznański Jan z Czarnkowa, dziedzic Człopy, najeżdżał ziemie Świętobora. Najazdy podejmował w obronie swego krewnego S-a, któremu Świętobór nie wypłacił żołdu, obiecanego przez zmarłego księcia Kazimierza III, a zwłaszcza z powodu doszczętnego złupienia jednej ze swoich wsi przez ludzi Świętobora. W opublikowanym tekście „Kroniki” mowa jest wprawdzie o obronie miasteczka Człopy przez sędziego Jana i S-a, lecz jest to efekt błędnej interpolacji źródła. Człopy bronił jedynie sędzia Jan, syn Sędziwoja z Czarnkowa, a nie Jan i Sędziwój (zamiast: «videlicet Johanne de Czarnków judice Posnaniensi et Sandziwogio», winno być: «videlicet Johanne Sandziwogii de Czarnkow judice Posnaniensi»). Błąd odkrył R. Walczak podczas prac nad reedycją „Kroniki” Jana z Czarnkowa. S. zmarł (najpewniej bezpotomnie) po 29 VI 1378, a przed 8 II 1384, kiedy pojawił się następny kaszt. bniński Filip z Sobótki.
Boniecki, III 298; Gąsiorowski, Urzędnicy wpol.; Urzędnicy I/1; Czacharowski A., Santok i Drezdenko w drugiej połowie XIV wieku, Zesz. Nauk. Uniw. M. Kopernika, Nauki Hum.–Społ., Z. 20, Historia, Tor. 1966 s. 107–16; tenże, Społeczne i polityczne siły w walce o Nową Marchię w latach 1319–1373, Tor. 1968; Dąbrowski J., Ostatnie lata Ludwika Wielkiego 1370–1382, Kr. 1918 s. 225–6, 255–6; Dymaczewska U., Hołowińska Z., Z dziejów Santoka i kasztelanii santockiej, P. 1961 s. 15; Gumowski M., Diabeł Wenecki, „Przegl. Hist.” T. 26: 1927 s. 341; Kutrzeba S., Starostowie, ich początki i rozwój do końca XIV w., Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz. R. 45: 1903 s. 47–53; Moszczeńska W., Rola polityczna rycerstwa wielkopolskiego w czasie bezkrólewia po Ludwiku W., „Przegl. Hist.” T. 25: 1925 s. 43, 45, 89, 93, 145; Niessen P., Die Burg Zantoch und ihre Geschichte, „Schriften des Vereins für Gesch. der Neumark” H. 2: 1894 s. 35 n.; Nowogrodzki S., Pomorze Zachodnie a Polska w latach 1323–1370, „Roczn. Gdań.” T. 9–10: 1937 s. 52 n.; Pakulski J., Nałęcze wielkopolscy w średniowieczu, Tor. 1982; Walczak R., Krytycznie o wydaniu dziesiątej księgi „Roczników” Jana Długosza, „Studia Źródłozn.” T. 28: 1983 s. 239–44; Wedel H., Geschichte des schlossgesessenen Geschlechtes der Grafen und Herren von Wedel 1212–1402, Leipzig 1894 s. 175; Wehrmann M., Der Tod Herzogs Kasimir IV von Pommern–Stettin (1372), „Monatsblätter”, Hrsg. v. der Gesellschaft für Pommersche Gesch. und Alterthumskunde, Nr. 11, Stettin 1896 s. 161–8; – Die ältesten grosspolnischen Grodbücher, Leipzig 1887 I nr 928; Cod. Brand., Haupttheil I Bd. 19 s. 254 [nr 130], Hauptteil II Bd. 2 s. 491–2 [nr 1096]; Długosz, Annales, X 11–12, 70–1; Geschichte des Geschlechts von der Osten – Urkundenbuch, Hrsg. v. O. Grotefend, Stettin 1914 I 821; Kod. Wpol., III nr 1355, 1607 (dokument z błędną datą 24 XII 1368, zamiast 13 II), 1644, 1694, 1695, 1748, 1808, VI nr 222; Mon. Pol. Hist., II (Kronika Jana z Czarnkowa) s. 642–3, 684–5.
Grażyna Rutkowska