Palij (Palej, Pallej, Pali, Palli) Semen (ok. 1640–1710), kozacki pułkownik chwastowski, potem białocerkiewski, przywódca powstania. Ur. bądź w Borznie na Lewobrzeżnej Ukrainie (w tej miejscowości jeszcze w r. 1692 żyła jego matka i brat Fedor), bądź też w Pawołoczy, i jakoby był poddanym Koniecpolskich. Ojcem jego miał być Kozak Filip Hurko. Młodszy brat P-a Paweł mieszkał w Baturynie, potem w Chwastowie, siostra – wzięta do niewoli przez Tatarów – została żoną murzy. P. uczył się w brackiej szkole w Kijowie, potem był kozakiem pułku niżyńskiego. W końcu lat siedemdziesiątych XVII w. przeszedł na Zaporoże, tu podobno uzyskał przydomek Palij. Prawdopodobnie już w r. 1683 znalazł się P. w szeregach Kozaczyzny Prawobrzeżnej; wraz z wysłannikami hetmana Zadnieprza Iwana Samojłowicza zainspirował w maju 1684 w Niemirowie rozruchy przeciw hetmanowi Prawobrzeża, wiernemu Rzpltej Andrzejowi Mohyle, i jego starszyźnie, podczas których Mohyła i oficerowie omal nie utracili życia, po czym P. ze swymi zwolennikami udał się na Zaporoże, a nie na Zadnieprze jak inni, co wskazuje, że mimo kontaktów z Samojłowiczem nie był jego agentem. Jeszcze w lipcu (?) t. r. agitacja wysłanników Jana III i Mohyły – mimo przeciwdziałania P-a – przyciągnęła na Prawobrzeże sporo Zaporożców. Gdy zawiodły rachuby na rozpad oddziałów Mohyły, P. (w listopadzie?) podporządkował mu się, a w grudniu wziął udział w jego wyprawie pod Cecorę. W kwietniu – maju 1685 P. zwerbował nawet na Zadnieprzu znaczną liczbę ochotników dla Kozaczyzny Prawobrzeżnej (rzekomo 6000 jazdy). W okresie 11 VIII – 10 IX wespół z Polakami rozbił czambuł pod Lachowcami. Dn. 10 IX P. obiecywał Janowi III, że będzie posłuszny Mohyle, a więc miał z nim znów zatargi. Pod jego jednak dowództwem wziął udział jako pułkownik (był nim zapewne i w r. 1684) w wyprawie hetmana w. kor. Stanisława Jabłonowskiego do Mołdawii; tu w bitwie pod Bojanem 2 X został P. na harcach postrzelony. Widziano w nim już wówczas «żołnierza i jonaka wielkiego». Przed lipcem 1686, z inspiracji pułkownika Pawła Apostoła Szczurowskiego, wypowiedział wraz z innymi posłuszeństwo Mohyle. Aby nie dopuścić do rozłamu, Jan III zabrał secesjonistów z ich pułkami na wyprawę do Mołdawii, zostawiając Mohyłę na Podolu.

Po powrocie z wyprawy mołdawskiej (1686?) otrzymał P. jako teren dla osiedlenia Kozaków swego pułku dobra chwastowskie biskupa kijowskiego. Wkrótce rozpoczął rugowanie szlachty z jej majątków na przyległych terenach, przeważnie przez lokowanie w nich swoich sotni i wybieranie prowiantu. Protesty szlachty czy nakazy władz Rzpltej nie odnosiły skutku. P. stosował te sposoby już zresztą w l. 1683–4 w dobrach Teodora Niemirycza na Polesiu kijowskim. W r. 1686 zajął rejon Motowiłówki. Ludność, nie tylko Kozacy, na obszarze pułku P-a cieszyła się dużymi swobodami, a obciążona była tylko niewielkimi daninami i powinnościami na rzecz pułku i jego starszyzny, co sprawiło, że tereny te stawały się obszarem silnej imigracji z pozostałej części Prawobrzeża i z Zadnieprza. W czerwcu 1691 miał P. 800 Kozaków, jesienią 3 000, tyleż w lipcu 1693. Cieszył się dużą popularnością wśród elementów radykalnych Lewobrzeża i Zaporoża, kilkakrotnie chciano go wybrać na atamana koszowego (m. in. wiosną 1693). Jednakże aż do r. 1696 jego osoba nie budziła większych obaw hetmana zadnieprzańskiego (od r. 1687) Iwana Mazepy, protektora P-a także wobec władz rosyjskich – co najmniej od r. 1688. Radykalizm P-a miał swoje ograniczenia. On sam i jego wyżsi oficerowie posiadali dość znaczne majątki. W r. 1704 skonfiskowano P-owi kilka tysięcy dukatów i talarów, ok. 29 kg srebra (częściowo w monetach), stada koni, bydła, owiec.

P. stopniowo w coraz mniejszym stopniu uznawał nad sobą zwierzchnictwo władz Rzpltej, a szczególnie Mohyły. Początkowo władze te nie egzekwowały swych zarządzeń siłą, potrzebowały one bowiem Kozaków dla działań przeciw Tatarom i Turkom, a szczególnie dla osłony Naddnieprza przed najazdami. Próbowały więc załatwić kompromisowo zatargi z tak wybitnym zagończykiem jak P. Jan III, żądając zaprzestania rugowania szlachty, w sierpniu 1689 nadał P-owi starostwo romanowskie (Romanówka, 21 km na płd.-wsch. od Chwastowa). Jednakże P. nie zamierzał zrezygnować z nielegalnego rozszerzania obszarów swego pułku. Spodziewając się konfliktu z Rzpltą, szukał co najmniej od r. 1688 oparcia i pomocy u hetmana Zadnieprza i w Rosji. W l. 1688–94 raz po raz, gdy tylko czuł się mocniej zagrożony przez władze Rzpltej, zwracał się P. do władz rosyjskich, popierany przez Mazepę, o zezwolenie na przeniesienie się do Hetmańszczyzny, przede wszystkim na jej prawobrzeżne obszary (1688, wiosną 1690, w styczniu 1694). Wyjątkowo (1691, 1693/4) zwracał się do Mazepy nawet o włączenie obszaru swego pułku do państwa rosyjskiego, szantażując go gotowością połączenia się z Tatarami, z którymi utrzymywał kontakty przez swego siostrzeńca Czora-murzę. Domagał się też czasem posiłków przeciw Polakom (jesień ? 1690). Władze rosyjskie nie chciały zrywać pokoju z Rzpltą, toteż proponowano P-owi przejście z pułkiem na Zaporoże i stąd dopiero na Zadnieprze (1688, pocz. 1694 r.), względnie wyemigrowanie, ale tylko jego samego, na Hetmańszczyznę (listopad 1692). W początkach t. r. Mazepa proponował carowi mianowanie P-a pułkownikiem perejasławskim. Jednocześnie jednak Mazepa – wg wytycznych rosyjskich – miał starać się przyciągać P-a, otwierać przed nim nadzieje, ale nie dawać obietnic na piśmie (1690–1). Wypłacono P-owi większe sumy pieniężne, dawano i sukno (koniec 1691 r., wiosna i jesień 1693), od r. 1693 miał otrzymywać regularnie subsydia. Zaopatrywano go w amunicję (większa ilość we wrześniu 1692). Przysyłano mu posiłki – Kozaków zadnieprzańskich, zwykle bez oficerów («naczalnych ludiej», 1691, lato 1693). Nakazywano utrzymywać stosunki z P-em w tajemnicy (zarządzenia z r. 1691 i jesieni 1693); niewiarygodna jest wiadomość Samoiła Wełyczki o przysłaniu P-owi sztandarów, jak i o rozgłaszaniu przez P-a o darach carskich (jesień 1693).

W lipcu (?) 1687 rozbił P. konwój tatarski idący z żywnością do Kamieńca. P. nie uznał władzy Hryszki, następcy Mohyły od 4 V 1689, jak i późniejszych hetmanów Prawobrzeża. Regimentarzowi i komisarzowi do spraw kozackich Stanisławowi Druszkiewiczowi udało się jednak doprowadzić do połączenia sił kozackich (także P-a) dla obrony zagrożonego Niemirowa; wespół z wojskiem koronnym rozbiły one Tatarów pod tą twierdzą, a po bitwie P. zadał im klęskę pod Humaniem (przed 24 VIII 1689). W początkach października Hryszko zaaresztował go w Niemirowie, oskarżając go o zamiar opanowania tej fortecy. Wkrótce wysunięto przeciw niemu zarzut zamiaru przyłączenia Chwastowszczyzny do Zadnieprza, występowania przeciw szlachcie. Wojska koronne zajęły Chwastów. W styczniu 1690 przewieziono P-a do Podkamienia. Względy natury wojskowej skłoniły jednak Jana III do uwolnienia P-a (przed 23 IV 1690) i zwrócenia mu latem t. r. Chwastowa (wiadomość o ucieczce P-a błędna). Mimo to P. obawiał się, że władze Rzpltej chcą zlikwidować jego pułk; szczególnie silnie wystąpiło to we wrześniu i październiku 1690, odesłał wówczas żonę z dziećmi do Kijowa, gdzie władze rosyjskie dały mu dwór. W końcu maja 1690, wespół z Kozakami perejasławskimi, rozbił czambuł pod Białą Cerkwią. Po 20 VII na czele swoich Kozaków i 2–6 pułków (jakoby ogółem 6 000 ludzi) Mazepy spustoszył okolice Kizykermenu. Po powrocie zwyciężył Tatarów pod Chwastowem. Wkrótce dokonał wypadu w rejon Białogrodu, zadał ordzie porażkę pod Oczakowem. W kwietniu (przed 21) 1691 na uroczysku Peresyp za Oczakowem P. w 200 koni napadł na konwój tatarski, prowadzący jasyr z Węgier, i odbił część jeńców oraz zdobył ok. 200 koni, po czym zamknąwszy się w taborze (czy też za wałem) odparł atak Tatarów (jakoby 500) pod wodzą dwóch sołtanów: Dewleta i Batyra Gerejów. Niejasne są przyczyny i przebieg zatargu z Druszkiewiczem w jesieni 1691 (zniszczenie wraz z Hryszką promów na Dniestrze w czasie wyprawy regimentarza do Mołdawii, zawiadomienie jakoby ordy o słabości jego sił, próba zagarnięcia artylerii Druszkiewicza pod Bracławiem w czasie jego odwrotu). Wkrótce P. z Kozakami Mazepy wyruszył na zagon pod Białogród. Druszkiewicz wyprawił w początkach listopada Apostoła-Szczurowskiego dla odebrania Pawołoczy P-owi, ale Kozacy Apostoła zbuntowali się i zabili swego dowódcę. P. rozłożył swe sotnie na leża zimowe na znacznych obszarach Polesia kijowskiego aż po Słucz. Objął nimi również teren Piątek (Piątki, na zachód od Berdyczowa), odmówił w połowie listopada żądaniom polskim opuszczenia tej miejscowości, a nawet uwięził 200 «ludzi» pod Niemirowem.

Wiosną 1692 doszło do wyprawy na Oczaków Kozaków Mazepy i P-a (może pod jego dowództwem). W nocy z 2 na 3 (lub z 1 na 2) IV zdobyto przedmieścia Oczakowa. Jan III wysłał w początkach czerwca Krzysztofa Łaskę do P-a z ultimatum: albo P. przeniesie się na Zadnieprze, albo będzie lojalnym poddanym. P. listem z 30 VI zapewniał króla o swej wierności, lecz swego postępowania prawie nie zmienił i tego jeszcze lata rozbudowywał fortyfikacje Chwastowa. W sierpniu (?) P. ruszył do wojska koronnego, idącego na odsiecz Soroce, ale ostatecznie nie połączył się z nim, choć, jak się zdaje, bił tu Tatarów. Podejmowane przez Druszkiewicza próby porozumienia się z P-em (listy z 28 IX i 5 X) nie dały rezultatu. Wkrótce przy wybieraniu prowiantu przez palijowców w pobliżu Niemirowa doszło do walk z Polakami, raniono w nich P-a w rękę. Po tych starciach Druszkiewicz w liście z 12 X do P-a zarzucił mu zdradę, nadal jednak proponował pertraktacje. Ponieważ P. nie podjął rokowań, Polacy zażądali od Kozaków P-a, by ci odebrali mu dowództwo, co nie znalazło oddźwięku. Zapewne w odwet P. zajął znaczne obszary, jego oddziały dotarły aż w okolice Lubara i Połonnego. W początkach listopada Druszkiewicz i Balcer Wilga w 50–70 chorągwi jazdy i 2 300 Kozaków wyparli sotnie P-a z zachodnich i północnych terenów aż po linię: Demidów, Litwinówka, Borodianka, Radomyśl, Korostyszew i prawdopodobnie Czerniachów, zajmując te miejscowości. W okresie luty – marzec 1693 udało się palijowcom wyprzeć Kozaków Zachariasza Iskry z Demidowa i Litwinówki. Walki zostały jednak przerwane; P. ponownie zapewnił Jana III o swej wierności, a dowódcy Rzpltej przestali dążyć do zniszczenia pułku P-a. Dn. 16 II 1693 P. na czele rzekomo 6 000 koni przyszedł do Łubni na pomoc Mazepie przeciw hetmanowi kozackiemu z ramienia chana – Petrykowi – i posiłkującym go Tatarom. Wkrótce potem, w marcu, P. wraz z pułkownikiem Łubieńskim podjął wyprawę pod Kizykermen. W kwietniu (?), razem z Kozakami Mazepy, zadał ordzie klęski pod Chwastowem, a w czerwcu wespół z pułkownikiem prawobrzeżnym Andrzejem Abazynem bili Tatarów pod Śmiłą, a następnie w lipcu zniszczyli ułusy tatarskie pod Tehinią i Białogrodem. We wrześniu P., wraz z Kozakami Mazepy (ogółem 5 000), ruszył na Budziak, pobił Tatarów pod Tehinią; gdy wracał, doznał ciężkiej porażki od nuradyna sołtana, stracił 700 ludzi (wrzesień ?, październik ?).

Ponieważ P. nie wypełnił rozkazów Jabłonowskiego, ten wysłał regimentarza Balcera Wilgę w 800 koni dla schwytania P-a i opanowania przez zaskoczenie Chwastowa, co się jednak nie udało (ok. 10 XI). Regimentarz nie czuł się na siłach oblegać miasto; być może wówczas próbował pertraktować, ale jego posła Dragomira uwięziono i pobito. Otrzymawszy posiłki (5 pułków Kozaków) zaczął Wilga zajmować terytorium P-a, zdobył szturmem kilka miasteczek. P. zaczął myśleć wówczas o przesiedleniu się z Chwastowa do Humania, co wiązało się zapewne z jego planami przyjęcia protekcji tatarskiej. Spróbował jednak wszcząć rokowania z Jabłonowskim, który postawił warunki: przysięga wierności, dostarczenie zakładników i wypuszczenie jeńców. Jak się zdaje, P. w zasadzie je zaakceptował i w końcu grudnia Wilga się wycofał na Polesie. Gdy jednak zagrożenie ustało, P. zerwał zapewne rokowania. Wobec tego Wilga, wsparty przez Kozaków i prawdopodobnie Litwinów, 13 II 1694 zajął Kornin (27 km na zachód od Chwastowa), ale wkrótce wycofał się do Czarnobyla, pozostawiając w Korninie, dogodnej podstawie do działań przeciw Chwastowowi, pułk Jaremy Hładkiego, lecz P. wkrótce go rozbroił. Źródła nie dają jasnego obrazu dalszych walk w okresie luty – marzec. Na przełomie lutego i marca Wilga podjął kombinowane działania w kierunku Chwastowa, sam z pułkiem Hładkiego szedł od Iwankowa, gdy nakaźny hetman Samuś z Zachariaszem Iskrą ruszyli od Owrucza (?), zajmując Korostyszew, P. – działając z położenia wewnętrznego – pobił na głowę Samusia, który uszedł do Korostyszewa. Jednak i strona koronna miała wówczas jakieś sukcesy, które skłoniły P-a do wszczęcia pertraktacji. Jabłonowski 17 III stawiał twarde warunki: wydanie Chwastowa i usunięcie się P-a do Romanówki. Ostatecznie P. w połowie (?) maja zawarł ugodę na warunkach mniej ostrych. Złożył przysięgę na posłuszeństwo, wymieniono jeńców, lecz zdaje się, mimo obietnic nie dał rodziny jako zakładników, oddano mu Romanówkę, natomiast sprawy zatrzymania przezeń Chwastowa i zmniejszenia pułku do 300–500 Kozaków pozostawiono na razie w zawieszeniu. Później prawdopodobnie zadowolono się obietnicą P-a (niewykonywaną) przekazywania dochodów z Chwastowa biskupowi kijowskiemu. Przyznano pułkowi żołd, wypłacono go w lipcu (700 talarów) i w listopadzie 1694. W połowie t. r. ustalił się pewien modus vivendi P-a z władzami Rzpltej, który przetrwał aż do r. 1699. W l. 1694–8 P. niejednokrotnie współdziałał z wojskami Rzpltej przeciwko ordzie i Turkom. Jak się zdaje, P. ograniczył nadto wystąpienia przeciw szlachcie.

W marcu 1694, wspólnie z Kozakami Mazepy, wyprawił się P. pod Kizykermen, w sierpniu 1694 zagon Kozaków Mazepy i P-a (ogółem 1 600 ludzi) spustoszył okolice Oczakowa i 13 VIII rozbił tu oddział turecki. We wrześniu i październiku miały miejsce jedna czy dwie wyprawy P-a i mazepowców na Budziak, spalono kilka wsi chańskich (9 X) i zniszczono forteczkę. Dn. 17 VI 1695 syn chana pobił pod Chwastowem P-a z kilkuset Kozakami. Orda złupiła i spaliła nowe miasto i przedmieście oraz okoliczne tereny. W sierpniu P. wraz z Samusiem zdobyli Dubosary, siedzibę Stecia, hetmana kozackiego z ramienia Turcji, i wycięli ludność, ale w czasie odwrotu Steć z Tatarami odbił im część zdobyczy. Wyraźne wygasanie konfliktu z Turcją sprawiło, że szlachta kijowska zaczęła uważać formacje kozackie za zbędne i w uchwałach z l. 1696–7 domagała się ich zniesienia, a przynajmniej usunięcia z terenu województwa. Na jej żądanie, a być może także w związku z zajęciem przez P-a (na przełomie l. 1696/7 ?) dóbr Hornostajpol, Borodianka (nad Teterewem i Zdwiżem) oraz Kozarowicze. Jabłonowski wysłał Hładkiego, aby usunął palijowców z Polesia, ci jednak pod Sawą Bezpałym rozbili Hładkiego i zajęli Iwanków (przed 16 IV 1697).

Od r. 1695 P. utrzymywał stosunki z opozycyjnym stronnictwem francuskim (przyjazd Krzysztofa Zawiszy do Chwastowa w r. 1695, prowadzenie przez P-a ożywionej korespodencji z hetmanem w. lit. Kazimierzem Sapiehą, jesienią, a może nawet latem 1696). Wiosną 1698 podstoli kor. Jerzy D. Lubomirski pozyskiwał P-a dla planów walki z Augustem II. Ten jednak na żądanie Piotra I uznał za króla Augusta w kwietniu (?) 1698 i nawiązał z nim dobre stosunki. Król chciał uzyskać pomoc pułkownika dla swych planów. Wysłał mu wiosną 4 000 zł na werbunek Kozaków, a 21 X trzy sztandary. Te kontakty P-a wzbudziły w okresie październik – listopad 1696 i w r. 1698 podejrzenia hetmana Zadnieprza Mazepy, że P. zamierza całkowicie podporządkować się Rzpltej (w r. 1696 wyrzucał P-owi, iż nie przesyła mu, jak dawniej, skierowanych do siebie, listów hetmanów polskich). Na przełomie l. 1697/8 starał się nawiązać bliższe stosunki z P-em Jabłonowski, aby uzyskać jego poparcie w ewentualnych rozgrywkach politycznych. Wykorzystując to P. zajął kraj po Słucz, czemu sprzeciwił się Jabłonowski uniwersałem z 9 II 1698. Po uchwaleniu przez sejm 1699 r. konstytucji o likwidacji Kozaczyzny Jabłonowski, który liczył się z tym, że Kozacy mogą mu się okazać potrzebni w związku z jego planami opozycyjnymi, potajemnie zawiadomił P-a, by nie rozwiązywał swego pułku. P. niezależnie od tego zamierzał stawić opór. Bezskutecznie szukał pomocy u Tatarów, uzyskał natomiast obietnicę posiłków od Mazepy. Wkrótce przygotowania do wojny ze Szwecją zapewniły P-owi opiekę Piotra I i Augusta II. Wiosną 1700 król polski i władze rosyjskie zażądali od P-a wysłania posiłków przeciw Szwedom pod Rygę, w lipcu (?) przybył tam oddziałek jazdy P-a, we wrześniu (?) wyprawił on 400 piechoty. W lipcu pojawiło się pod Rygą poselstwo P-a do króla z prośbą o opiekę. August II parokrotnie zwracał się do Jabłonowskiego o wstrzymanie likwidacji Kozaczyzny. Latem P., ufny w protekcję króla, gdy Marcin Cieński spróbował rozłożyć swą partię na Polesiu kijowskim, nie tylko stawił opór regimentarzowi, ale zażądał wycofania chorągwi polskich za Słucz i Horyń. Jabłonowski uznał to za casus belli. Gdy nie udała się próba gen. Michała Brandta porwania podstępem P-a, Wilga i Cieński w 4 000 (?) żołnierzy we wrześniu ruszyli na Chwastów, pobili pod miastem P-a, szturmem zdobyli zewnętrzny wał, ale wycofali się (przed 7 X) na rozkaz przerwania walk, wysłany 16 IX przez króla spod Rygi, zapewne na wiadomość o podjęciu wyprawy przeciw P-owi. Jednocześnie, jak się zdaje, P. dalej utrzymywał stosunki z Sapiehami, łączyłoby się z tym wsparcie przez palijowców (rzekomo 1 500) powstania chłopskiego na Białorusi (u schyłku ? 1700 r.). Na wiosnę 1701 P. uzyskał zgodę Piotra I na zasiedlenie Kaniowa i jego okolic i t. r. zajął obszar po Teterew.

Pod naciskiem szlachty August II dn. 25 I 1702 nakazał P-owi zwinięcie pułku. P. mimo swych starań nie uzyskał pomocy ani od Mazepy, ani od Tatarów. W lipcu oboźny kor. Stanisław K. Jabłonowski zażądał od Samusia wydania oznak hetmańskich i artylerii. Wyglądało to na wstęp do rzeczywistej likwidacji Kozaczyzny. Samuś prawdopodobnie zwrócił się o radę i pomoc do P-a. Zapewne postanowiono rozpocząć powstanie. Wybuchło ono na przełomie lipca i sierpnia, szybko objęło Kijowszczyznę, Bracławszczyznę, część Podola. Od samego początku brali w nim udział pasierb P-a Siemaszko i powinowaty P-a płk bohusławski Iskra, który stał się głównym doradcą Samusia. P. początkowo jednak sam w nim nie uczestniczył, a nawet pytał się Mazepy, jak się ma do tego ruchu ustosunkować; hetman radził mu nie przyłączać się doń. Zapewne z tego powodu jeszcze 10 II 1703 August II łudził się, że zdoła odciągnąć P-a od powstania. Wkrótce P. ciężko zachorował, w końcu września 1702 był podobno bliski śmierci. Zapewne dopiero we wrześniu wsparł oblegającego Białą Cerkiew Samusia 1 500 Kozaków, którzy jednak 23 IX nie wzięli udziału w szturmie. Dopiero po 21 X P., który jeszcze nie w pełni wyzdrowiał i jeździł kolaską, połączył się z Samusiem. We wrześniu lub październiku 1702 próbował P. zostać hetmanem – wodzem naczelnym – powstania i w tym celu domagał się od Samusia przekazania sobie odznak władzy hetmańskiej, lecz ten się nie zgodził. Nie udało się P-owi odebrać ich Samusiowi i latem 1703. Jak się zdaje, P., skłócony z innymi pułkownikami kozackimi w okresie, gdy byli oni lojalnymi oficerami Rzpltej, nie potrafił dojść z nimi w pełni do porozumienia i obecnie, gdy zaczęli go oni (jak np. Samuś) znacznie przewyższać swym radykalizmem. Wkrótce Siemaszko ruszył na Bracławszczyznę, Samuś przeciw silnej grupie koronnej pod Berdyczów (pobił tu ją 27 X). P. oblegał Białą Cerkiew, która kapitulowała 21 XI i stała się jego siedzibą. Dn. 21 XI dowódcy powstańczy wraz z P-em pisali do Mazepy, że poddają podległe im obszary Piotrowi I, a już uprzednio tytułowali się pułkownikami carskimi. W okresie styczeń – luty 1703 ofensywa hetmana polnego kor. Adama Sieniawskiego doprowadziła do wyparcia powstańców z Podola i Bracławszczyzny. P. nie wsparł tamtejszych Kozaków, ograniczył się do rozbudowy fortyfikacji Białej Cerkwi.

R. Patkulowi (w końcu lutego) i Mazepie (w okresie od kwietnia do czerwca) udało się przekonać hetmanów Sieniawskiego i Hieronima Lubomirskiego, że skłonią P-a do dobrowolnego zwrotu fortecy. P. pozornie przychylał się do ugody, ale w końcu jednak odmówił wydania twierdzy bez rozkazu Piotra I. W rzeczywistości Patkulowi i Mazepie chodziło o odsunięcie groźby zajęcia fortecy przez wojska koronne i w następstwie ich akcji doszło do zawieszenia działań wojennych. Tymczasem Piotr I zamierzał przynajmniej na razie zatrzymać Białą Cerkiew w swoich rękach. Już w marcu wysłano z Moskwy pieniądze P-owi, a w marcu i w lipcu nadeszły posiłki (200 i 1000 Zaporożców). P. zaczął nawet przechodzić do działań zaczepnych: w marcu palijowcy opanowali jakieś miejscowości pod Winnicą, w sierpniu nie powiodła im się próba zajęcia Niemirowa, w październiku zajęli kraj po Słucz. W maju 1704 Mazepa przybył na Prawobrzeże i podporządkował sobie bezpośrednio tamtejszą Kozaczyznę. W czerwcu (?) P. zajął opuszczony przez Polaków Niemirów. Mazepa prawdopodobnie obawiał się popularności P-a wśród mas ludowych, jego wpływów na Zaporożu, a niewykluczone, że i ewentualnego zamiaru P-a zostania hetmanem Prawobrzeża (latem 1703 P. i Iskra chcieli odebrać Samusiowi oznaki hetmańskie). Od lutego 1703 Mazepa zwracał się do władz rosyjskich o aresztowanie P-a, zarzucając mu związki ze stronnikami szwedzkimi (Lubomirski, Sapiehowie) i 11 IV 1704 otrzymał na to zgodę. W lipcu P. przybył do obozu Mazepy pod Pawołoczą, gdzie 11 VIII hetman kazał go aresztować. Po nieudanej próbie ucieczki (we wrześniu ?) P. wraz z Siemaszką zostali na polecenie Mazepy odesłani do Baturyna, po czym P-a przewieziono do Moskwy, gdzie przebywał jeszcze w czerwcu 1705. Wg ukazu carskiego z 21 VIII zesłano go do Tomska, następnie skierowano do Tobolska.

Przejście Mazepy na stronę Szwedów spowodowało, że car postanowił wykorzystać przeciw hetmanowi Zadnieprza popularność skrzywdzonego przezeń P-a. Dn. 22 XI 1708 Piotr I odwołał P-a z wygnania. W kwietniu 1709 przybył on do Woroneża – głównej kwatery cara, wkrótce potem Piotr I kazał nowemu hetmanowi Iwanowi Skoropadskiemu umieścić P-a w Kaniowie i wykorzystać jako doradcę, ale nie pozwalać mu formować pułku. Dn. 26 VI car nakazał zwrócić P-owi jego skonfiskowany majątek ruchomy. W bitwie pod Połtawą (8 VII 1709) P. jeździł, podtrzymywany na koniu, pobudzając Kozaków do walki. Uczestniczył w pościgu za Szwedami do Perewołoczny. Wkrótce przystąpił do odtwarzania swego pułku. Dn. 26 IX Piotr I mianował go dowódcą konnego pułku kompanicznego, potem pułkownikiem białocerkiewskim. P. zmarł między 24 I a 13 V 1710; pochowano go w monasterze meżyhirskim.

P. był żonaty dwukrotnie. Po raz pierwszy ożenił się na Zadnieprzu. Córka z tego małżeństwa Praskowia w r. 1677 wyszła za mąż za Antoniego Tańskiego, który po śmierci teścia został pułkownikiem białocerkiewskim. W Chwastowie P., jako wdowiec, ożenił się z siostrą Kozaka Sawy, mającą z pierwszego małżeństwa syna Siemaszkę i być może Karpa (?) Czosnyka.

P., świetny zagończyk w działaniach przeciw Tatarom, w stosunku do Rzpltej umiejętnie posługiwał się na przemian szablą i dyplomacją, nigdy nie doprowadzając do ostateczności i zawsze zachowując dużą samodzielność. Jako przywódca powstania nie okazał większej aktywności, być może zaważyła tu jego choroba i skłócenie wodzów tego ruchu. P. jest bohaterem ludowych dum ukraińskich, występuje w poemacie „Czernec” T. Szewczenki; powieść „Semen Palij” poświęcił mu J. Muszketnyk.

Andrusjak M., Mazepa i Pravoberežže, Kvartalnyk „Vistnyk” (Lw.) 1938; Chowaniec Cz., Wyprawa Sobieskiego do Mołdawii w r. 1686, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 4: 1931; Djadyčenko V. A., Z istorii borotby pravoberežnoho kozactva proty šlachets’koj Polšči (1690–1699), „Naukovi Zapyski” (Institut Istorii i Archeologii Ukrainy Akad. Nauk URSR) T. 2: 1946 s. 166–79; Janczak J., Powstanie Paleja, Zesz. Nauk. Uniw. Wrocł. Historia. Nr 3, Wr. 1960 s. 79–81, 91–154; Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Kr. 1923 III; Kostomarov N. I., Sobranie sočinenij, S. Pet. 1905 Kn. 5 s. 509; Perdenia J., Stanowisko Rzeczypospolitej szlacheckiej wobec sprawy Ukrainy na przełomie XVII–XVIII w., Wr. 1963 s. 33, 50–1, 56, 58, 64–107, 114–84, 189–225, 238–42, 247, 255, 261–2 (bibliogr., odnośnie l. 1690–5 często błędna chronologia); Petrovs’kyj M., Narysy istoriï Ukraïny XVII – počatku XVIII st., Charkiv 1930; Poltava K. 250 letiju poltavskogo sraženija. Sbornik statej, Moskva 1959; Serhijenko H. J., Semen Palij, „Ukraïns’kyj Istoryčnyj Žurnal” 1960 nr 1 s. 55–64; tenże, Vyzvol’nyj ruch na Pravoberežnij Ukraïni v kinči XVII i na počatku XVIII st., Kyïv 1963 s. 52,60–189,195–8; Solov’ev S. M., Istorija Rossii, Moskva 1962 VII–VIII; – Arch. Jugo-Zap. Rossii, Č. III t. 2; Istočniki dlja istorii zaporožskich Kozakov, Wyd. D. J. Evarnicki, Vladimir 1903 I 174, 183, 292–4, 302–5, 523, 534–5, 567; Pis’ma i bumagi Petra Velikago, S. Pet. 1918–52 VII/1, 2, VIII, IX/2; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wr. 1958 (na s. 235 nie o P-u mowa); Starożytności hist. pol., II 531–2; – AGAD: Arch. Publ. Potockich rkp. 163 t. 1 s. 134; B. Czart.: rkp. nr 1949, nr 2699 k. 163, 203; B. PAN w Kr.: rkp. 1081 s. 11–12.

Wiesław Majewski