Siemomysł, właściwie Ziemomysł (ok. 1245/50–1287), książę inowrocławski. O słuszności formy Ziemomysł świadczy pisownia oryginalnych dokumentów, napisów napieczętnych oraz „Latopisu halicko-wołyńskiego” – zawsze odmienna od pisowni imienia Siemowit. W literaturze występują obie formy imienia. S. był drugim synem ks. łęczyckiego i kujawskiego Kazimierza I (zob.) oraz Konstancji, córki ks. śląskiego Henryka II Pobożnego (zob.), młodszym rodzonym bratem Leszka Czarnego (zob.), przyrodnim Władysława (Łokietka), Kazimierza II (zob.), Siemowita (zob.) i Eufemii (zob.). Różnica wieku między S-em a Leszkiem wynosiła co najmniej kilka lat, jeszcze bowiem w r. 1269 ks. wielkopolski Bolesław Pobożny, transumując przywilej S-a dla biskupstwa kujawskiego, zastrzegł że czyni to ze względu na młody wiek wystawcy, który mógłby wzbudzać wątpliwości co do wartości przywileju.
Po raz pierwszy wymienia S-a jako żyjącego dokument jego ojca Kazimierza z 25 V 1252. Dn. 6 II 1261 S. był obecny na wiecu sądowym w Kazimierzu, gdzie ojciec jego przysądził wieś Bałdrzychów cystersom sulejowskim. Nie jest prawdziwa relacja „Kroniki wielkopolskiej”, jakoby S. uczestniczył t. r. w łęczyckim buncie Leszka Czarnego przeciw ojcu, przy którym nadal przebywał, nie otrzymawszy (inaczej niż brat) dzielnicy. O zamiarach wydzielenia S-a wspomina dokument Kazimierza z r. 1266; nie doszło jednak do tego przed śmiercią ojca (14 XII 1267), który do końca rezydował w Inowrocławiu. Również i to świadczy o późniejszym niż dotąd uważano urodzeniu S-a. Po zgonie ojca S. objął większą część Kujaw ze stolicą w Inowrocławiu (kasztelanie: kruszwicką z Radziejowem, inowrocławską, bydgoską, wyszogrodzką, słońska i michałowską), pozostawiając trzem swoim przyrodnim braciom (synom ostatniej żony Kazimierza, Eufrozyny opolskiej) Łęczycę, Brześć i Dobrzyń. Podziału tego dokonał zapewne Kazimierz w ostatniej woli (miał na to czas, skoro zachowały się aż dwa jego dokumenty datowane na dzień zgonu); niekiedy w literaturze przyjmuje się jednak samowolną decyzję S-a.
Rządy S-a zaczęły się od kilku doniosłych wydarzeń, poświadczonych zachowanymi dokumentami. Tuż po zgonie Kazimierza przechodziła przez Kujawy wyprawa krzyżowa króla czeskiego Przemysła Otokara II, ciągnąca na pomoc zakonowi krzyżackiemu w Prusach. S. wraz z Leszkiem Czarnym znaleźli się w kręgu stronników tegoż króla (wymienieni jako tacy w czesko-węgierskim układzie pokojowym z 1271 r.). Może za jego pośrednictwem nawiązał S. ścisłe kontakty z Krzyżakami i ich protegowanym, ks. tczewskim Samborem II (zob.), który w końcu lutego 1268 przebywał w Inowrocławiu i Kruszwicy. W tym czasie umieszcza większość badaczy (za O. Balzerem) małżeństwo S-a z córką Sambora, Salomeą (zob.). Sambor był świadkiem trzech ważnych dokumentów S-a, wówczas wystawianych. Jeden z nich rozszerzał immunitet dla biskupstwa kujawskiego oraz kapituł włocławskiej i kruszwickiej na wszystkie ich wsie, również niedawno nabyte. Drugi dotyczył zamiany dóbr między S-em a bpem kujawskim Wolimirem (która jednak widocznie, jak świadczy późniejsza własność zamienionych wsi, nie doszła do skutku lub została cofnięta). Trzeci – to nadanie Szpitalowi św. Ducha w Inowrocławiu (śląskim krzyżowcom z gwiazdą) wsi: Marulewy, Dalkowo i Szrubsk z immunitetem.
Wpływ teścia na S-a wyraził się od razu w przyjęciu do otoczenia tegoż niemieckich rycerzy i mieszczan, bez wątpienia głównie z dotychczasowego otoczenia Sambora. Przybysze owi, ciesząc się książęcym poparciem, zaczęli od wpływu na rządy odsuwać dostojników kujawskich. Ci ostatni wystąpili więc przeciw S-owi, przywołując z Wielkopolski Bolesława Pobożnego. Hasło do powstania dał najpierw kaszt. bydgoski Teodoryk, ochrzczony Prus, który wydał ks. wielkopolskiemu zarządzany przez siebie gród (1268). S. na razie opanował sytuację i Teodoryk kazał słudze pozbawić się życia. Jeszcze w tym lub następnym roku powstanie, któremu patronował bp Wolimir, rozprzestrzeniło się tak dalece, że S. przekazał Bolesławowi kasztelanię kruszwicką, aby ten pogodził go z przywódcami opozycji. Dn. 8 XI 1269 S. wystawił nowy dokument dla bpa Wolimira, obiecując zachować wszystkie przywileje dane kościołom. Zapośredniczona zgoda nie trwała jednak długo. S. wmieszał się do wojny domowej (między braćmi stryjecznymi żony) na Pomorzu Gdańskim, udzieliwszy w Wyszogrodzie schronienia ks. Warcisławowi, walczącemu przeciw bratu Mściwojowi II (zob.) w sojuszu z Samborem i Krzyżakami; w czasie tej wojny obydwaj pomorscy wrogowie Mściwoja utracili swe dzielnice. W rezultacie doszło do wyprawy wielkopolsko-pomorskiej na Kujawy inowrocławskie; dostojnicy miejscowi ponownie przeszli na stronę Bolesława Pobożnego, podczas walk dostał się do niewoli wielkopolskiej teść S-a, Sambor, a S. (między majem a październikiem 1271) stracił swoje księstwo, choć w jego obronie stawali mieszczanie inowrocławscy. Rządy objął tu Bolesław Pobożny, wydzielając Mściwojowi kaszt. wyszogrodzką. W r. 1273 (po 7 VIII) księstwo inowrocławskie, lecz okrojone, otrzymał odeń Leszek Czarny; Bolesław włączył do Wielkopolski kaszt. bydgoską, kruszwicką zaś i radziejowską przekazał (w nie znanym bliżej czasie) Władysławowi Łokietkowi, zapewne już z obietnicą ręki córki. Losy i miejsce pobytu S-a w tych latach pozostają nieznane; mógł on utrzymywać rządy w zawiślańskiej części księstwa. W każdym razie wrócił do Inowrocławia w rezultacie arbitrażu ks. poznańskiego Przemysła II, dokonanego w Lądzie (24 VIII 1278) między nim a Leszkiem Czarnym, który zwrócił mu okrojoną dzielnicę. Nie ma podstaw ani przesuwanie tego powrotu na czas wcześniejszy (wbrew wyraźnemu brzmieniu źródła), ani datowanie dokumentu Przemysła (zachowanego w oryginale) na r. 1279. Warunki arbitrażu gwarantowały współrządy miejscowych dostojników; jedynie za ich zgodą mógł odtąd S. lokować miasta i wsie, rycerze zaś niemieccy mieli zostać oddaleni, a nadania i przywileje dla nich unieważnione.
Kompromis lędzki przywrócił pełną zgodę między kujawskim możnowładztwem a S-em, który w swych dalszych rządach opierał się na przywódcach niedawnego powstania oraz ich krewnych. Odnowione zostały bliskie związki między S-em a Leszkiem Czarnym, który przejął rolę protektora młodszego brata. Wszystkim stronom zależało odtąd na odbudowie terytorialnej integralności księstwa inowrocławskiego, przynajmniej w miarę możliwości. Podczas przejmowania przez Leszka księstwa krakowskiego (1279) towarzyszył mu w podróży mały syn S-a Leszek, a z pewnością i sam S. Dn. 16 X 1280 na zjeździe w Rzepce (w kaszt. wyszogrodzkiej) Leszek Czarny i S. pogodzili się z Mściwojem II, który zgodził się na zwrot tejże kasztelanii S-owi po swojej śmierci oraz wyznaczył uposażenie na Pomorzu żonie S-a Salomei. S. natomiast zrzekł się w imieniu żony roszczeń do tczewskiej dzielnicy Sambora. W r. 1284 toczył się jakiś konflikt między Leszkiem Czarnym i S-em a zakonem krzyżackim, zakończony rozejmem mającym trwać do 13 X t.r.; nic o nim więcej nie wiadomo, badacze przyjmują słusznie, że chodziło tu o uposażenie Salomei na Żuławach. Nie ma dostatecznego uzasadnienia pogląd B. Śliwińskiego, że w r. 1285 S. zajął zbrojnie Tczew i został stamtąd wyparty przez Mściwoja. W sierpniu t.r. wszakże S. spotkał się w Sulejowie z Przemysłem II i Władysławem Łokietkiem. Chyba właśnie tam doszło do kolejnej regulacji terytorialnej – Przemysł zwrócił S-owi wschodnią część kaszt. bydgoskiej (w r. n. była już w jego posiadaniu), S. zaś uznał rządy Łokietka w Kruszwicy i Radziejowie. Od tego czasu do zgonu S-a granice nie uległy już zmianie.
Podczas powtórnego panowania S. wystawił kilka zachowanych do dziś dokumentów. Norbertankom strzeleńskim udzielił immunitetu dla wsi Łojewo (1282) oraz zatwierdził zamianę dokonaną przez swego dziada, ks. Konrada (1284). Podłowczemu Wojciechowi Bezdrzewicowi darował wieś Dąbrówkę (1284). Przywilej dla cystersów byszewskich (1286) zawierał immunitet wraz z prawem średzkim dla wszystkich ich posiadłości w ks. inowrocławskim (kaszt. bydgoskiej). Wreszcie w październiku 1287 S. zatwierdził tymże cystersom rezygnację rycerza Mikołaja z Lisewa z części Dąbrowy Kamiennej. Na czas rządów S-a (nie wiadomo jednak, kiedy) przypada także lokacja miasta w Gniewkowie. S. zmarł w końcu r. 1287.
S. używał dwóch pieczęci: wcześniej (1268) z postacią stojącego rycerza, później zaś (1268–87) ze sceną walki z lwem – w obu wypadkach nadto z fragmentem murów zamkowych. Występująca już na pierwszej pieczęci tarcza z herbem kujawskim (pół orła i pół lwa) jest najstarszym przykładem tego wizerunku. Odwrocie drugiej pieczęci zawiera wyłącznie ten motyw herbowy.
Z małżeństwa z Salomeą S. pozostawił trzech synów: Leszka (zob.), Przemysła (zob.) i Kazimierza III (zob.) oraz trzy córki: wcześnie zmarłą Eufemię, Fenennę (zob.), żonę króla węgierskiego Andrzeja III, i Konstancję (zob.), opatkę w Trzebnicy.
Wobec małoletniości synów S-a rządy opiekuńcze w księstwie objęła wdowa Salomea. Dopiero w ćwierć wieku po śmierci ojca podzielili się oni ojcowizną.
Balzer, Genealogia; – Baszkiewicz J., Powstanie zjednoczonego państwa polskiego na przełomie XIII i XIV wieku, W. 1954 s. 175–7, 191–4, 226–7, 231, 249, 293, 315, 372–3; Bieniak J., Przynależność administracyjno-polityczna kasztelanii nadgoplańskich w latach 1267–1327, Zesz. Nauk. Uniw. Tor., Historia, Nr 2, Tor. 1966 s. 59–60, 63–75, 85–6; tenże, Wielkopolska; Derwich M., Tyniecka zgoda i wyszogrodzka wróżda, „Kwart. Hist.” R. 95: 1988 z. 2, s. 15–23; Dzieje Inowrocławia, Pod red. M. Biskupa, W. 1978 I 136–7, 147, 155, 158, 164–8; Guldon Z., Powierski J., Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII–XIV wieku, W. 1974 s. 81, 97, 131, 183–9; Jasiński K., Kazimierz – książę gniewkowski i jego rodzina, w: Gniewkowo w średniowieczu, Gniewkowo 1993 s. 6, 12 i tabl.; tenże, Porozumienie kujawsko-pomorskie w 1280 r., „Zap. Hist.” R. 21: 1955 z. 3–4 s. 7–44; tenże, Wojna domowa na Pomorzu Gdańskim w latach 1269/70–1272, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, W. 1985 III 135–87; Karczewski D., Konwent franciszkanów inowrocławskich w średniowieczu, „Ziemia Kujawska” T. 10: 1994 s. 20–2, 28; Karczewski K., Sieradzan W., Postawy polityczne książąt kujawskich Ziemomysłowiców, tamże T. 9: 1993 s. 33–6; Karwasińska J., Polityczna rola biskupa Wolimira (1259–1278), „Ateneum Kapł.” T. 22: 1929 s. 3–30; taż, Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie 1235–1343, W. 1927; Kozłowski R., Rozwój uposażenia klasztoru cysterskiego w Byszewie (Koronowie) do końca XIV w., W. 1972; Łowmiański H., Początki Polski, W. 1985 VI; Piech Z., Ikonografia pieczęci Piastów, Kr. 1993; Powierski J., Uwagi o wydarzeniach kujawskich w latach 1267–1271, Prace Kom. Hist. Bydgoskiego Tow. Nauk., Bydgoszcz 1968 V 43–76; Radzimiński A., O elementach chronologicznych w dokumentach Ziemomysła księcia kujawskiego, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Historia, XXVI, Tor. 1992 s. 37–44; Sikorski C., Średniowieczne Gniewkowo, w: Gniewkowo w średniowieczu, Gniewkowo 1993 s. 53–4, 57; Szymczak J., W sprawie tzw. buntu Leszka Czarnego w 1261 r., Acta Universitatis Lodziensis., Nauki Human.-Społ., IV, Ł. 1976 s. 39–50; Śliwiński B., Pogranicze kujawsko-pomorskie w XII–XIII wieku, W. 1989; tenże, Rola polityczna możnowładztwa na Pomorzu Gdańskim w czasach Mściwoja II, Gd. 1987 s. 28, 92, 101–4, 115–18, 133–4, 155–60, 173, 194–5; Tęgowski J., W sprawie emendacji daty dokumentu Przemysła II dotyczącego powrotu Siemomysła na Kujawy, „Zap. Kujawsko-Dobrzyńskie” T. 1: 1978 s. 213–19; Zielińska K., Zjednoczenie Pomorza Gdańskiego z Wielkopolską pod koniec XIII w. Umowa kępińska 1282 r., Tor. 1968; – Cod. Pol., I–II; Długosz, Annales, ks. VII/VIII; Dok. kuj. i maz.; Kod. Wpol., I; Kronika wielkopolska, Wyd. B. Kürbis, Mon. Pol. Hist. (S.N.), VIII; Mon. Pol. Hist., II–IV; Mosbach A., Wiadomości do dziejów polskich z Archiwum Prowincji Śląskiej, Wr. 1860 s. 26–7; Pomm. Urk.-buch; Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae, Wyd. J. Emler, Praha 1872 II nr 453.
Janusz Bieniak