Siemowit (ok. 1265–1312), książę dobrzyński. Był najmłodszym z trzech synów ks. łęczyckiego i kujawskiego Kazimierza I (zob.) oraz księżniczki opolskiej Eufrozyny (zob.), rodzonym bratem Władysława Łokietka, Kazimierza II (zob.), i Eufemii (zob.), a przyrodnim Leszka Czarnego (zob.) i Siemomysła (zob.).
Po śmierci ojca (14 XII 1267) wraz z rodzonymi braćmi odziedziczył S. dzielnicę łęczycko-brzesko-dobrzyńską, gdy tymczasem inowrocławską otrzymał Siemomysł (Ziemomysł). Stolicą ich księstwa była Łęczyca, gdzie małoletni S. wychowywał się wraz z braćmi pod opieką matki. Bracia pozostawali długo w niedziale; przekazanie S-owi stworzonego dlań nowego księstwa dobrzyńskiego nastąpiło przed 25 VII 1287, ponieważ nie figuruje on w dokumentach wystawionych wspólnie przez jego starszych braci między tą datą a 12 VII 1288. Wydzielenie S-a wyprzedziło więc w czasie podział między Łokietkiem a Kazimierzem (inaczej, niż dotychczas przyjmowano w literaturze). Granice nowej dzielnicy odbiegały nieco od późniejszego zasięgu ziemi dobrzyńskiej; księstwa brzeskie i inowrocławskie rozciągały się wówczas dość znacznie na prawy brzeg Wisły (w szczegółach różni badacze wyrażają różne opinie, zwłaszcza co do pasa nad Drwęcą).
Pierwszą udokumentowaną czynnością S-a jako księcia dobrzyńskiego było nadanie immunitetu i 12 lat wolnizny nowej wsi biskupów kujawskich Kuzki (1291). Niebawem (najpóźniej w r. 1293) S. został pojmany przez Litwinów, którzy wyprawili się na Kujawy. Fakt ten znany jest dzięki świadectwu złożonemu w procesie warszawskim przez pochodzącego z ziemi dobrzyńskiej podkomorzego łęczyckiego Marcina Ogończyka; z tego źródła wiadomo także, że tymczasem zarządzał księstwem S-a Władysław Łokietek. S. wrócił z niewoli zapewne jeszcze w r. 1295, najpóźniej zaś przed 2 VI 1297, kiedy to darował rycerzowi Niemście z Chojna dwie posiadłości (część Chojna i Wildno). Wkrótce potem ożenił się z Anastazją, córką ks. halickiego Lwa I. Małżeństwo to, jak za B. Włodarskim przyjmuje literatura, skojarzył Władysław Łokietek, poszukujący na Rusi sprzymierzeńców. S. znajdował się więc w kręgu polityki swego wybitnego brata, choć źródłowo nie da się stwierdzić, czy udzielał mu pomocy zbrojnej.
Brak również wiadomości, jaką postawę zajął S. wobec klęski i wygnania Łokietka w r. 1300. Z t.r. zachowały się dwa jego dokumenty: nadanie katedrze płockiej wsi Strzeszkowo (przed 15 IX) oraz Miecławowi z Turzy lasu Babiec (15 IX). Wg „Kroniki zbrasławskiej” do zwycięskiego Wacława II przybyli, ofiarowując mu służby, książęta «z Kujaw», którzy uczestniczyli następnie w jego koronacji w Gnieźnie (listopad 1300); zapis ten można odnieść zarówno do Ziemomysłowiców inowrocławskich i do S-a łącznie, jak też i do samych tylko Ziemomysłowiców. Z drugiej strony, do ziemi dobrzyńskiej przybywali wówczas zbiegowie z ziem zajętych przez Wacława, których ruchomy dobytek uległ grabieży wskutek najazdu litewskiego t.r. W sprawie uznania zwierzchnictwa Wacława przez S-a badacze wypowiadają się niejednoznacznie. Zapewne w r. 1306 (występująca w zachowanym w kopii dokumencie data 1296 jest niemożliwa do przyjęcia ze względu na imiona świadków) S. przyjął jednak pod swą protekcję posiadłości opactwa cystersów w Szpetalu, wraz z samym tym ośrodkiem, położone przeważnie w zawiślańskiej części kaszt. brzeskiej, dotąd pozostającej poza obrębem księstwa dobrzyńskiego. Obszar między rzeczką Chełmicą a Wisłą, wyłączony z ks. brzeskiego, otrzymał więc widocznie S. od Wacława jako nagrodę za złożenie hołdu; w analogiczny sposób powiększyli swą dzielnicę jego synowcy z Inowrocławia. Nie można natomiast przyjąć mniemania (powtarzanego przez niektórych autorów za S. Kętrzyńskim), że przy tej okazji S. dostał ziemię łęczycką, która dowodnie w r. 1302 była w posiadaniu królewskiego starosty; tytuł księcia łęczyckiego przy imieniu S-a na dokumencie dla Miecława z Turzy, nigdy więcej nie powtórzony, był tylko interpolacją kopisty.
W ciągu najbliższych kilku lat księstwo dobrzyńskie przeżyło poważny wstrząs polityczny; S. został na krótko pozbawiony władzy, a nawet uwięziony w wyniku buntu Wojsława Trojanowica, przed r. 1300 podkomorzego brzeskiego Łokietka. Epizod ten znany jest z narracji dokumentu S-a z 15 VII 1304, darowującego Andrzejowi z Krakowa (recte z Płok w ziemi krakowskiej) trzy dziedziny we wsi Mokowo, skonfiskowane dwóm uczestnikom buntu i jednemu poręczycielowi nie spłaconego długu. Już w r. 1302 S. trzymał do chrztu Stanisława, syna owego Andrzeja, obdarzając go z tej okazji lasem Przewory. Dokument ten nie wspomina jeszcze o zasługach Andrzeja, wzmiankowanych przy donacji Mokowa, a więc wydarzenia te dokonały się między owymi dwoma nadaniami. Wg wspomnianej narracji Andrzej z narażeniem życia przyczynił się najpierw do przywrócenia wolności uwięzionemu S-owi, a później do odzyskania przezeń księstwa. Nastąpiło ono po walce orężnej z buntownikami, którzy uprzednio zajęli zdradą gród dobrzyński. Tajemniczy wróg, na korzyść którego działała opozycja, różnie był rozumiany przez historyków. Widziano w nim Wacława II (większość badaczy), Bolesława II mazowieckiego (J. Karwasińska, S. M. Szacherska), wreszcie Leszka inowrocławskiego (J. Bieniak). Z tym ostatnim S. wszedł w konflikt, zagarniając (z tytułu zobowiązań dłużnych właściciela) przed 15 XI 1303 dobra osieckie w kaszt. michałowskiej. Zastawiając tego dnia ową kasztelanię zakonowi krzyżackiemu, Leszek zapowiadał chęć ich odzyskania i włączenia do zastawionego obszaru. O żadnym sporze S-a z Mazowszem natomiast nic nie wiemy, a zarówno czołowi jego przeciwnicy, jak i zwolennicy byli ludźmi bliskimi Łokietkowi i nie uznawali rządów czeskich. Celom wojny z S-em, umożliwionej powstaniem przeciw niemu wewnętrznej opozycji, służyła niewątpliwie właśnie krzyżacka pożyczka 180 grzywien dla Leszka pod zastaw Michałowa. Wydarzenia dobrzyńskie, które po krótkim kryzysie przyniosły zwycięstwo S-owi, można zatem datować na zimę 1303/4 r. O dalszym trwaniu walk, już na terenie księstwa inowrocławskiego, świadczy wiadomość w dokumencie bpa kujawskiego Gerwarda (1311), iż Ziemomysłowice (Siemomysłowice) odbili biskupi gród w Raciążku z rąk jakichś «złych ludzi», którzy spustoszyli okoliczne dobra książęce, biskupie i rycerskie. Wydarzenia te można odnieść czasowo tylko do konfliktu dobrzyńsko-inowrocławskiego z r. 1304.
Działania wojenne ustały widocznie w listopadzie 1304, skoro Leszek Ziemomysłowic udał się niebawem na Węgry, S. zaś w Dobrzyniu dokonał 6 XII nadania wsi Lenie (Małe) dla bliżej nieokreślonego Jakuba. Rozejm mógł nastąpić za staraniem pisarza Łokietkowego Jaśka, który zredagował dokument S-a dla Andrzeja z Krakowa, a którego pobyt w tych stronach miał zapewne na celu pozyskanie dla Łokietka przyszłych sprzymierzeńców w związku z przygotowaniami do jego powrotu i wznowienia walki z Wacławem. Co do zakończenia wojny dobrzyńsko-inowrocławskiej, w literaturze panuje rozbieżność: jedni badacze (J. Karwasińska, S. M. Szacherska, J. Bieniak) przyjmują zajęcie wówczas przez S-a pasa nad Drwęcą między ujściem Gnilszczyzny a ujściem Rypienicy (który to pas łączył dwie części władztwa Ziemomysłowiców: kasztelanię słońską i michałowską), inni natomiast (Z. Guldon, J. Powierski, A. Bogucki) uważają obszar ten za należący już wcześniej do księstwa S-a (w ich przekonaniu wojna nic więc nie zmieniła). Z braku źródeł obie strony posługiwały się tu argumentami logicznymi. Częściowo tego obszaru dotyczył jeden z ostatnich dokumentów S-a. Przebywając 3 II 1306 w krzyżackim Golubiu, nadał on Zakonowi 250 łanów w swoim księstwie – mianowicie 50 naprzeciwko Golubia, 200 zaś w Grążawach lub w Księtem, na pograniczu z ziemią michałowską (ostatecznie wytyczono je w Księtem). Może miała to być rekompensata za zagarnięcie Osieka.
Wg O. Balzera S. wkrótce po dokonaniu tego nadania znalazł się w niewoli litewskiej i w czasie jej trwania zmarł. Pogląd ten, choć przyjął się w nauce na wiele dziesięcioleci, dziś (po studiach B. Włodarskiego, K. Jasińskiego i J. Bieniaka) można uznać za ostatecznie zarzucony. Najazd litewski, który miał na myśli Balzer, dokonał się jeszcze w jesieni 1305 i wcale nie na ziemię dobrzyńską, lecz kaliską, S. zaś żył jeszcze i panował przynajmniej w r. 1307, skoro za jego przyzwoleniem odjęto wówczas mieszczaninowi chełmińskiemu towary o wartości 30 grzywien (list rady miejskiej w tej sprawie, nie zawierający daty, ze względu na odbiorców – dostojników krzyżackich – mógł zostać napisany w l. 1307–9). K. Jasiński na podstawie zeznań rajcy poznańskiego Jerzego Merkla w procesie polsko-krzyżackim z r. 1422 przyjął, że właśnie S. (którego żona była cioteczną siostrą dwóch dygnitarzy tego Zakonu, Guntera i Siegharda v. Schwarzburg) doradził Łokietkowi we wrześniu 1308, aby powierzył Krzyżakom obronę zagrożonego Pomorza. Pogląd ten uznać należy za słuszny – z tym zastrzeżeniem, że sam pomysł zwrócenia się do Zakonu powstał nieco wcześniej w Gdańsku (jego autorem był Wilhelm, przeor tamtejszego konwentu dominikanów), przebywający zaś wówczas w Sandomierzu przy Łokietku S. odegrał jakąś – może decydującą – rolę w przekonaniu do tego pomysłu swego starszego brata.
S. zmarł prawdopodobnie w r. 1312, co wynika z połączenia trzech przesłanek: włocławski zjazd Łokietka z w. mistrzem Karolem z Trewiru, podczas którego ten ostatni zwrócił darowiznę nieżyjącego już S-a (łany w Księtem i pod Golubiem), należy – jak wskazują dane źródłowe – datować na wiosnę 1313; nałożony przez biskupa płockiego już za następców S-a interdykt na księstwo dobrzyńskie, zdjęty 1319 r., trwał lat siedem; urodzony już po r. 1300 Wojciech z Mirkowa zdążył jeszcze «po dorośnięciu» wejść w służbę S-a. Rządy po S-cie przejęła, jako regentka, wdowa Anastazja, a opiekę nad nią, jej dziećmi i księstwem objął Łokietek.
S. pozostawił co najmniej dwóch synów: Władysława, zwanego Garbatym, i Bolesława (zob.), późniejszych książąt dobrzyńskich, a po zamianie dzielnic – łęczyckich. O. Balzer dodawał tu jeszcze Leszka i Kazimierza, wymienianych wyłącznie w zeznaniach świadków procesu z r. 1339. K. Jasiński w przekonującym wywodzie usunął z tego wyliczenia Kazimierza (wspomniani świadkowie podali to imię omyłkowo zamiast Bolesława), istnienie Leszka uznał natomiast za możliwe – z tym, że zgon jego nastąpiłby przed 1316 r., od którego występują już tylko dwaj synowie S-a.
Jako ks. dobrzyński S. używał dwóch pieczęci: większej z postacią mężczyzny (księcia) klęczącego przed Chrystusem ukrzyżowanym i mniejszej z wyobrażeniem lwa lub raczej gryfa. Pierwsza zawiera już tytuł książęcy, druga tylko patronimium S-a, mogła więc powstać jeszcze przed wydzieleniem mu dzielnicy. Tylko za czasów S-a istniał urząd woj. dobrzyńskiego. Mianowany nań Piotr zwany Ogonem (przodek eponimicznej linii Ogończyków) otrzymał od S-a przywilej dla swych dóbr, później zaginiony.
Balzer, Genealogia; – Baszkiewicz J., Polska czasów Łokietka, W. 1968 s. 39–40, 63–4, 71, 79, 132–6; Bieniak J., Elita ziemi dobrzyńskiej w późnym średniowieczu i jej majątki, w: Stolica i region. Włocławek i jego dzieje na tle przemian Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, Włocławek 1995 s. 24–8, 33, 46–7, 58–9; tenże, Kształtowanie się terytorium ziemi dobrzyńskiej w średniowieczu, „Zap. Hist.” T. 51: 1986 z. 3 s. 9–18; tenże, Udział duchowieństwa zakonnego w procesie warszawsko-uniejowskim w 1339 roku, w: Klasztor w kulturze średniowiecznej Polski, Opole 1995 s. 487–8; tenże, Wielkopolska (tamże wcześniejsza bibliogr.); Bogucki A., Uwagi o kasztelaniach wschodniokujawskich i dobrzyńskich, „Zap. Kujawsko-Dobrzyńskie” T. 6: 1987 s. 72–81, 88–9; Guldon Z., Powierski J., Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII–XIV wieku, W. 1974 s. 132–5, 143, 148–51, 155, 183–4, 192, 196–7, 200–8, 237; Jasiński K., Genealogia Piastów dobrzyńskich, władców Rypina, w: Rypin. Szkice z dziejów miasta, Rypin 1994 s. 9–25; tenże, Rola Siemowita księcia dobrzyńskiego w stosunkach polsko-krzyżackich w 1308/1309 r., „Zap. Kujawsko-Dobrzyńskie” T. 1: 1978 s. 63–84; Karwasińska J., Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie 1235–1343, W. 1927; Kozłowski R., Geneza i granice księstwa brzesko-kujawskiego, Prace Kom. Hist. Bydgoskiego Tow. Nauk., V, Bydgoszcz 1968 s. 79–85, 88–9, 104–10, 112; Łowmiański H., Początki Polski, W. 1985 VI 490–1, 891–2; Szacherska S. M., Kancelaria Siemowita księcia dobrzyńskiego, „Studia Źródłozn.” T. 11: 1966 s. 79–110; taż, Opactwo cysterskie w Szpetalu a misja pruska, W. 1960 s. 8–10, 58, 93, 96–7, 111–19; Włodarski B., Stanowisko Rusi halicko-wołyńskiej wobec akcji zjednoczeniowej Władysława Łokietka i jego powiązanie z utratą Pomorza Gdańskiego, „Zap. Hist.” T. 27: 1962 z. 3 s. 337, 341, 343, 345–8; – Cod. Pol., I–II; Dok. kuj. i maz.; Kalendarz i spominki włocławskie, Mon. Pol. Hist. (S.N.), VI 81; Kod. maz. (Lubomirskiego), nr 45; Kronika zbraslavská, Fontes Rerum Bohemicarum, Pragae IV 81–2; Lites, I 165, 184, 192, 202, 206, 213, 222, 228–9, 235, 240, 244, 251, 255, 271, 280, 285–6, 298–9, 302, 307, 325, 333, 340–1, 350, 352, 369, 387; Petri de Dusburg Chronicon terrae Prussiae, Script. Rer. Pruss., I 155–7, 165–6; Preuss. Urk.-buch, I; Spominki płockie i sochaczewskie, Mon. Pol. Hist., III 119; Szacherska S. M., Kancelaria…, aneks: Dokumenty Siemowita księcia dobrzyńskiego, „Studia Źródłozn.” T. 11: 1966; taż, Z dziejów kancelarii książąt kujawskich w XIII wieku, tamże T. 5: 1960 s. 21–2.
Janusz Bieniak