Skirgiełło (Skerdejko, Skyrogaiło) Olgierdowicz, imię chrzestne Iwan (ok. 1354/5 – przed 25 XII 1394 lub 11 I 1397), książę litewski, połocki, trocki i kijowski. Był synem w. ks. Litwy Olgierda z jego małżeństwa z Julianną Marią, księżniczką twerską, uważaną powszechnie za jego drugą żonę, a będącą – wg badań T. Wasilewskiego – trzecią. Ostatnio większość badaczy przyjęła, że S. był najstarszym synem z tego małżeństwa, starszym bratem Korybuta i Jagiełły.
Jeszcze za życia swego ojca S. prowadził wyprawy wojenne: w r. 1374 na Inflanty, lecz dotarł tylko do Dyneburga i spalił budynki przed podzamczem, w czerwcu 1375 wyruszył z ojcem i stryjem Kiejstutem na Prusy i najechał na czele wydzielonego oddziału Inserburg. Zimą 1377/8 Jagiełło usunął z księstwa połockiego swojego przyrodniego brata Andrzeja i powierzył je S-e. Andrzej schronił się w Pskowie, lecz nie zrezygnował z władzy, uzyskując pomoc Moskwy i zakonu inflanckiego. W lipcu 1379 S. podjął podróż do Europy; w opiniach historyków istnieje rozbieżność, czy stało się to na polecenie Jagiełły (większość badaczy), czy też matki ks. Julianny Marii (T. Wasilewski). Podróż tę rozpoczął od Prus; podejmowany w Malborku przez w. mistrza Winricha von Kniprode S. wyjawił mu zamiar udania się do Ludwika, króla Węgier i Polski, do Wacława Luksemburskiego, króla rzymskiego, i do papieża Urbana VI. W 2. poł. lipca t.r. S. był (zapewne w Lipnie pod Toruniem) na ślubie Małgorzaty, córki Siemowita III mazowieckiego a wdowy po Kaźku, ks. szczecińskim, z Henrykiem Piastem, synem ks. brzeskiego Ludwika I. O dalszej podróży S-y nie ma żadnych informacji. Jej celem było zapewne ustalenie warunków przyjęcia chrztu przez Litwę i uzyskanie od królów węgierskiego i rzymskiego, a także od Urbana VI gwarancji pokoju ze strony Krzyżaków. Możliwe, iż S. miał także zlecone rozmowy o ewentualnym małżeństwie Jagiełły z którąś z córek Ludwika. Na Litwę S. powrócił najpewniej u schyłku 1380 r. i objął rządy w Połocku, który tymczasem został zabezpieczony od Inflant rozejmem z 22 II 1380, zawartym przez Jagiełłę z mistrzem inflanckim Wilhelmem von Breimersheim (Freimersheim) w Rydze. Władztwo S-y nad Połockiem było krótkie, gdyż wiosną 1381 Rusini (połoccy) wygnali go, bowiem nie chcieli mieć pogańskiego władcy. Przeciw zbuntowanemu miastu Jagiełło wyprawił pod wodzą S-y prawie wszystkie swoje wojska lit. i ruskie, a mistrz inflancki na prośbę S-y osobiście przybył na czele posiłków. Oblężenie trwające 13 tygodni (od 10 VIII do 16 XI 1381), nie przyniosło S-e zwycięstwa; nie udało mu się zmusić Połocka do poddania się, mimo iż przyjął chrzest w wyznaniu prawosławnym i otrzymał imię Iwan. Wieści z Wilna w początkach listopada 1381 o obaleniu Jagiełły przez Kiejstuta zmusiły S-ę do ucieczki, a całe dowodzone przez niego wojsko przeszło na stronę jego stryja. Schronił się wówczas w Inflantach, gdzie przebywał aż do powrotu Jagiełły na tron Litwy. Władzę w księstwie połockim ponownie objął Andrzej.
Latem 1382 dołączył S. do Jagiełły, a podczas wspólnego oblegania Trok udał się jako jego poseł do Kiejstuta i Witolda oraz wydał im glejt bezpieczeństwa na czas pobytu i układów w Wilnie. Nie dotrzymał jednak słowa i osobiście, wg relacji Wiganda, odwiózł Kiejstuta jako więźnia do zamku w Krewie. Z Krewa udał się do Wilna, a gdy po czterech dniach powrócił, zastał Kiejstuta już martwym. Usprawiedliwiała go w jakimś stopniu nieobecność, niemniej jednak zamek Krewo pozostawał pod jego zarządem. Źródła wielkoruskie i krzyżackie oskarżają go o zamordowanie stryja, a także jego żony Biruty, lecz to ostatnie jest tylko wymysłem kronikarzy zakonu, powtarzanym przez źródła lit. z otoczenia Witolda. S. przewiózł zwłoki stryja do Wilna i tam wraz ze zbroją, końmi i psami nakazał spalić wg pogańskiego obrządku. S. uzyskał obok Jagiełły największe korzyści ze śmierci Kiejstuta, ponieważ objął przyznane mu przez Jagiełłę jeszcze za życia Kiejstuta księstwo trockie. W końcu października 1382 Jagiełło i S. wzięli udział w wielkim zjeździe Giedyminowiczów z dostojnikami zakonu, marszałkiem Konradem Wallenrodem, mistrzem inflanckim Wilhelmem i in. na wyspie u ujścia Dubissy do Niemna. S. poparł wielkie ustępstwa Jagiełły wobec zakonu, m.in. oddanie Żmudzi i obietnicę przyjęcia chrztu w ciągu 4 lat.
Po uzyskaniu Trok S. zajął specjalną pozycję u boku Jagiełły jako jego brat, wierny pomocnik i doradca oraz druga po Jagielle osoba na Litwie. Dn. 15 IV 1383 wystawił wspólnie z Jagiełłą przywilej dla mieszczan lubelskich zezwalający na swobodny handel z ziemiami lit. Jako powiernik Jagiełły był głównym negocjatorem z sąsiednimi państwami, a także współinicjatorem porozumienia z Polską i zacieśnienia z nią współpracy przez małżeństwo Jagiełły z królową Jadwigą. Dn. 18 I 1385 S. przybył do Krakowa na czele poselstwa Jagiełły wraz z Iwanem Borysem Olgimuntowiczem, księciem Holszan. Po uzyskaniu zgody panów polskich na oddanie ręki Jadwigi wraz z koroną polską Jagielle wydał listy uwierzytelniające posłom lit. do królowej wdowy Elżbiety Bośniackiej. Wziął też udział w rokowaniach z Polakami w sierpniu t.r., a 14 VIII t.r. w dokumencie ugody krewskiej, do której przywiesił swą pieczęć, wymieniono go zaraz po Jagielle. Ugoda zapewniła mu prawo do wyznawania prawosławia.
S. przeciwstawił się następnie zbrojnie wyprawie krzyżackiej prowadzonej przez w. mistrza Zollnera i próbował pod Kownem, naprzeciw zniszczonego jesienią 1384 zamku Neu-Marienwerder, powstrzymać ich przeprawę przez bród na Niemnie, lecz został rozbity i wycofał się do Wilna. W r. 1385 Andrzej Olgierdowicz obawiając się, że Jagiełło odbierze mu Połock, zawarł antylitewską koalicję obejmującą zakon w Prusach i Inflantach, Połock, Psków, Smoleńsk i Moskwę. Nowa koalicja podjęła wojnę tego samego dnia, w którym Jagiełło i S. przybyli do Lublina 2 II 1386. Na odsiecz wysłano z Krakowa S-ę i Lingwena, którzy zaręczyli, że wrócą na każde wezwanie do Polski, gdyż wszyscy książęta towarzyszący Jagielle mieli pozostać w Polsce jako zakładnicy i gwaranci dotrzymania przez Litwę zawartych porozumień.
S. był jeszcze w Krakowie na ceremonii chrztu oraz podczas uroczystości ślubnych i koronacyjnych Jagiełły. Na wyprawę wojenną wyruszył 13 III 1386 z Krakowa, już 29 IV t.r. rozgromił wojska w. ks. smoleńskiego Światosława w bitwie stoczonej nad rzeczką Wechrą pod Mścisławiem, oblężonym przez Światosława. Zginęli w niej sam Światosław i jego bratanek Iwan. S. obległ następnie Smoleńsk, a po ukorzeniu się miasta wziął jako zakładnika kniazia Hleba Światosławowicza, Smoleńsk zaś oddał jego bratu Jerzemu Światosławowiczowi, mężowi swojej rodzonej siostrzenicy, jako władcy zależnemu od Litwy. Zatwierdził tę decyzję układ zawarty 17 IX 1386 w Wilnie między Jerzym Światosławowiczem a Jagiełłą i S-ą, tytułowanym tu wielkim księciem. Wiosną 1387 S. uderzył na oporny Połock. Gród został zdobyty a Andrzej Olgierdowicz wzięty do niewoli przez Polaków i osadzony w zamku w Chęcinach. Jako książę Trok S. poświadczył 17 i 22 II 1387 przywileje dla powstającego kościoła katedralnego w Wilnie. W dokumencie wystawionym przez Jagiełłę 28 IV 1387 «na łowach skirstymońskich» («skonsterskich») S. otrzymał potwierdzenie posiadania Trok i Połocka jako dziedzicznych lenn, a także nadanie lub potwierdzenie posiadania obszernych włości, głównie na Rusi lit.: Mińsk z książętami służebnymi, Świsłocz, Bobrujsk, Rzeczycę, Lubecz, Propojsk, Luboszany, Ihumeń, Łohojsk, Rytów i Lebiedziew. Dn. 18 VI 1387 S. złożył w Lidzie hołd Jagielle z tych posiadłości, które w razie jego bezpotomnej śmierci miały przejść na własność króla, królowej i Korony Polskiej. Dla umocnienia władztwa w Połocku S. zawarł najpierw w imieniu króla Jagiełły i swoim w lipcu 1387 rozejm z nowym mistrzem inflanckim Robinem von Elze, obowiązujący do grudnia 1388, a następnie 5 I 1390 krótkoterminowy układ pokojowy z Berntem Hewelmanem, komturem Dyneburga, występującym w imieniu w. mistrza i marszałka inflanckiego. Dn. 3 XI 1387 zawarł S. ze «sługą» króla Jagiełły Hankiem (zapewne star. wileński Hanulo) umowę o wypłacie na Boże Narodzenie 1387 lub najpóźniej na Chrzest Chrystusa (6 I 1388) 200 rb z pieniędzy królewskich.
Od r. 1388 zaczęły przybierać na sile spory między Witoldem a S-ą. Dzięki mediacji króla 29 V 1389 Witold wystawił w Lublinie akt zgody i przyjaźni ze S-ą, lecz już jesienią t.r., nie uzyskawszy Trok, podjął próbę zdobycia Wilna. Udaremnił ją Korybut Olgierdowicz; S. przebywał wówczas w Połocku, przygotowując wyprawę brata Lingwena na Psków. Dn. 10 I 1390 Witold odnowił dawny układ lenny z Krzyżakami, co wywołało nową wojnę. Król na przełomie l. 1389 i 1390 wyznaczył Polaka, Klemensa Moskorzowskiego, na starostę generalnego Wilna i kilku głównych zamków lit. S. pozostał jednak naczelnym dowódcą w polu. Gdy w. marszałek zakonu krzyżackiego Engelhard Rabe sforsował 28 VII 1390 broniony przez S-ę bród przez Niemen pod Kownem, a następnie wyparł go znad Wilii, droga na Wilno stanęła wolna. Oba główne zamki wileńskie, Górny i Dolny, broniły się jednak przez pięć tygodni aż do zwinięcia oblężenia 10 X t.r. W r. 1391 nowy w. mistrz krzyżacki Konrad Wallenrod zorganizował wielką wyprawę, lecz Wilno obronił nowo mianowany przez króla star. generalny Jan Oleśnicki, sędzia krakowski. Poddały się natomiast zamki bronione przez załogi polskie w Wiłkomierzu i w Nowogródku. W tym czasie rozeszły się pogłoski, że król zamierza przekazać władzę na Litwie bratu Wiguntowi. Rozpuszczali je Krzyżacy, chcąc doprowadzić do rozdźwięku między S-ą i Jagiełłą. Dn. 22 VII 1391 w Nowym Korczynie król zobowiązał się wobec S-y, że Wilna, Witebska, Grodna i Merecza nie odda bez jego zgody nawet rodzonemu bratu ani na wieczność, ani w dożywocie.
Połowiczny sukces wyprawy krzyżackiej 1391 r. i opanowanie przez Witolda części Litwy skłoniły Jagiełłę i S-ę już w początkach 1392 r. do porozumiewania się z Witoldem i poważnych ustępstw. Wysłali oni do niego do zamku w Ritterswerder pod Kownem potajemnie swych posłów, potwierdzając warunki przyobiecane mu wcześniej przez tajnego mediatora bpa elekta płockiego Henryka, ks. mazowieckiego. Latem 1392, na zjeździe w Ostrowie, Witold przeszedł na stronę króla. Aktem z 4 VIII t.r. dostał wszystkie ziemie Kiejstuta i księstwo trockie, którego S. zrzekł się w zamian za obietnicę pomocy Witolda w uzyskaniu księstwa kijowskiego. Witoldowi przypadł także wówczas zarząd Litwą, jednakże bez tytułu wielkoksiążęcego, który Jagiełło zatrzymał dla siebie. Wciąż żywe były jednak antagonizmy dzielące S-ę i Witolda (od czasu śmierci Kiejstuta), a pogłębione jeszcze przede wszystkim faktem wyniesienia Witolda na namiestnikostwo Litwy, wbrew zapewnieniom króla z 1391 r., oraz sporem o władztwo nad Połockiem. Spór ten i in. kwestie rozstrzygnięto na zjeździe Witolda i S-y w Bełzie: 6 XII 1392 wydali akt pojednania i opracowali plan wspólnych działań. S. otrzymał Krzemieniec i Stoczek na Wołyniu oraz obietnicę pomocy Witolda w opanowaniu Kijowa, który miał mu wynagrodzić utratę Trok. Do czasu objęcia Kijowa S. współpracował z Witoldem na Litwie, a być może władał także częścią Wołynia.
Zimą 1393 S. wyprawił się wspólnie z Witoldem na Witebsk, opanowany po śmierci wielkiej księżnej Julianny Marii przez jej najmłodszego syna Świdrygiełłę; po zdobyciu grodu uwięzili oni Świdrygiełłę. Wiosną t.r. Witold, zapewne wspólnie ze S-ą, wyprawił się przeciw dotychczasowemu ks. kijowskiemu Włodzimierzowi Olgierdowiczowi i zdobył dla S-y Żytomierz i Owrucz. Zajęty na południu, S. do 18 V 1393 nie przybył mimo zobowiązań do Inowrocławia na traktaty króla z Krzyżakami. Ok. września t.r. Witold odebrał Włodzimierzowi również Kijów i przekazał miasto S-e, wypełniając tym zobowiązania z 6 XII 1392. S. brał zapewne udział w drugiej wyprawie na Podole (październik – listopad 1393); z polecenia Witolda wyruszył na nią z Kijowa i uzyskał zdobyte Czerkasy i Zwienihorod (Zwinogród). Po powrocie późną jesienią 1393 z wyprawy podolskiej S. panował jako książę w Kijowie. Dn. 18 II 1394 poręczył, wspólnie z Witoldem i przyrodnimi braćmi Włodzimierzem i Fedorem Olgierdowiczami, za ks. Andrzeja Olgierdowicza więzionego w Chęcinach. Ok. 10–26 VI i od 19 VIII do 3 IX 1394 przebywał w Małopolsce. W październiku t.r. zamierzał wyprawić się pod Działdów, powrócił jednak do Kijowa.
Wg „Letopisca velikich knjazej litovskich” (XV w.), gdy S. wybierał się na łowy za Dniepr, mnich Foma Izufow, namiestnik metropolity w kijowskiej św. Sofii, zaprosił go na ucztę, na której S. wypił trujące ziele. Po uczcie S. wyruszył jednak na łowy do Miłosławowiczów i tam, wg tego źródła, we czwartek, w «kanon kanona Krieszczenija» czyli 4 I zachorował, a siódmego dnia choroby, w środę 11 I zmarł. Data powyższa, uznana za trafną przez S. Smolkę i Z. Wdowiszewskiego, jest zbyt późna. Wg kronikarza krzyżackiego Posilgego S. zmarł przed Bożym Narodzeniem 1394 r., a dla królowej Jadwigi w Krakowie przygotowywano szaty żałobne 24 I 1395. Zapewne «Krieszczenije» zastąpiło w tekście „Letopisca” pierwotne poprawniejsze „Roždienije” (25 XII 1394). «Kanon kanona Roždienija» przypadał na środę 23 XII 1394; jest to najbardziej prawdopodobna data zgonu S-y. S. został pochowany w Ławrze Pieczerskiej w cerkwi Bogurodzicy obok grobu pierwszego ihumena św. Fieodosija Pieczerskiego.
S. zmarł bezżenny.
Charakteryzując S-ę Jan Długosz pisał, że miał on nadużywać mocnych trunków, po których wpadał w szał i siekał mieczem wszystkich, którzy stanęli mu na drodze. Po otrzeźwieniu zaś przepraszał poszkodowanych i własnoręcznie opatrywał ich rany.
S. jest bohaterem dramatu V. Krévé-Mickevičiusa pt. „Skirgaila” (1922).
Halecki O., Dzieje unii jagiellońskiej, Kr. 1919 I; Klepatskij P. G., Očerki po istorii Kievskoj zemli. Litovskij period, Odessa 1912 I; Kolankowski L., Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów, T. 1: 1377–1499, W. 1930; Koneczny F., Jagiełło i Witold, Lw. 1893 I; Krzyżaniakowa J., Ochmański J., Władysław II Jagiełło, Wr. 1990; Paszkiewicz H., Jagiellonowie a Moskwa, T. 1: Litwa a Moskwa w XIII i XIV w., W. 1933 s. 442, 444; tenże, O genezie i wartości Krewa, W. 1938 s. 29, 39, 77–83, 88, 89, 143, 149, 153, 155, 171, 178, 179, 181–3, 187, 189, 190, 193, 210–12, 218, 223, 224, 238, 241, 244, 250, 255–7, 333–4; Powierski J., Czy Skirgiełło był księciem kijowskim?, w: Społeczeństwo i polityka do XVII wieku. Księga pamiątkowa ku czci […] Wacława Odyńca…, Olsztyn 1994 s. 65–78; Prochaska A., Dzieje Witolda w. księcia Litwy, Wil. 1914; tenże, Król Władysław Jagiełło, Kr. 1908 I; tenże, Przyczynki krytyczne do dziejów unii, Kr. 1896 s. 8–9, 13, 38, 41–6; tenże, Upadek Kiejstuta, „Kwart. Hist.” R. 23: 1909 s. 495–503; Smolka S., Kiejstut i Jagiełło, „Pam. AU” T. 7: 1888 s. 79–155; tenże, Najdawniejsze pomniki dziejopisarstwa rusko-litewskiego, tamże T. 8: 1890 s. 1–50; Stadnicki K., Bracia Władysława Jagiełły, Lw. 1867; Tęgowski J., Kiedy zmarł Skirgiełło?, w: Księga pamiątkowa ku czci […] Wacława Odyńca…, Olsztyn 1994 s. 53–64; Vitautas Didysis, Red. P. Sleżas, Kaunas 1930 (przedr., Vilnius 1989); Wasilewski T., Daty urodzin Jagiełły i Witolda. Przyczynek do genealogii Giedyminowiczów, „Przegl. Wschodni” T. 1: 1991 z. 1 s. 15–34; tenże, Trzy małżeństwa wielkiego księcia Litwy Olgierda. Przyczynek do genealogii Giedyminowiczów, w: Kultura średniowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Gieysztorowi w 50-lecie pracy naukowej, W. 1991 s. 673–82; Wdowiszewski Z., Genealogia Jagiellonów, W. 1968 s. 15, 19 ([rec.] K. Jasiński, w: „Studia Źródłozn.” T. 13: 1976 s. 239–43); Wolff J., Ród Gedymina. Dodatki i poprawki do dzieł hr. K. Stadnickiego: Synowie Gedymina, w. księcia Litwy, Olgierd i Kiejstut, bracia Władysława Jagiełły, Kr. 1886; – Akta Unii; Akty Juž. i Zap. Ross., I nr 2; Annalista Thorunensis, w: Scriptores rerum Prussicarum, III; Arch. Sanguszków, I nr 4; Cod. epist. Vitoldi; Cod. saec. XV, I nr 20; Daniłowicz I., Skarbiec dyplomatów…, Wil. 1862 II nr 480–482, 611; Długosz, Annales, lib. X; Johannes von Posilge, Chronik des Landes Preussen, w: Scriptores rerum Prussicarum, III; Kodeks dyplomatyczny Litwy, Wyd. E. Raczyński, Wr. 1845 s. 48, 56, 57, 59, 61–6; Kod. katedry i diec. wil., I; Liv.- Est.- u. Kurl. Urk-buch, III nr 1184; Mon. Pol. Hist., II–III; Opis księstwa trockiego z roku 1387, Wyd. J. Jakubowski, „Przegl. Hist.” T. 5: 1907 s. 22–4 i dodatek (tekst źródła), s. 44–6; Polnoe sobr. russ. letopisej, XVII, XXV, XXXIII, XXXV; Rachunki dworu Władysława Jagiełły; Smolenskie gramoty XIII–XIV v., Wyd. T. A. Sumnikova i V. V. Lopatin, Moskva 1969 s. 72–4; Stryjkowski, Kronika pol., II 38. 64–5, 74–8, 81, 83–4, 86–7, 89–91, 94–9, 102–4; Ukrainski hramoti, [Wyd.] V. Rozov, Kiev 1928 nr 25; Wartberge de Hermanni Chronicon Livoniae (1200–1378), w: Scriptores rerum Prussicarum, II; Wigand von Marburg, Cronica, tamże II; Vitoldiana. Codex privilegiorum Vitoldi magni ducis Lithuaniae 1386–1430, Wyd. J. Ochmański, W.–P. 1986 nr 1 s. 5.
Tadeusz Wasilewski