Melsztyński Spytek h. Leliwa (1398–1439), kasztelan biecki. Był młodszym synem Spytka, woj. krakowskiego (zob.), i Elżbiety (zob.) z powtórnego małżeństwa księżny ziembickiej, bratem Jana oraz trzech sióstr: Doroty, Jadwigi (zob.) i Katarzyny. W r. 1403 M., wraz z bratem Janem i matką, ufundował w intencji poległego nad Worsklą ojca ołtarz Św. Ducha w kościele Wszystkich Świętych w Krakowie, a w l. 1407–10 wykupił część dóbr w Mokrzyskach za 200 grzywien. W czasie jego niepełnoletności odebrano Melsztyńskim królewszczyzny: Podole (1403), zamek i starostwo krzepickie (1404), zamek Lanckoronę z okolicznymi wsiami (1410), a wreszcie Samborszczyznę (ok. r. 1410). Powtórne zamęście Elżbiety Melsztyńskiej, matki M-ego, w l. 1406–8, oraz małżeństwo siostry Katarzyny z Januszem, księciem mazowieckim (przed r. 1408), doprowadziło do dalszego uszczerbku fortuny rodu, gdyż M. i jego brat Jan mieli wyłożyć 7 000 grzywien: z tytułu posagu matki (2 000) i siostry (5 000). Doszło do licznych procesów sądowych, trwających do r. 1425. W okresie owych sporów M. i jego starszy brat Jan występowali, jako małoletni, pod opieką stryjecznego brata ojca Jana z Tarnowa, kasztelana krakowskiego; dojście M-ego do lat sprawnych poświadcza zapiska z r. 1414 i wzmianki z r. 1417.
W r. 1423 M. znajdował się w otoczeniu króla na zjeździe w Kieżmarku, gdzie Władysław Jagiełło odnowił zerwany sojusz z królem Węgier Zygmuntem Luksemburczykiem. Ten fakt i podjęcie niebawem służby u króla Węgier przez brata M-ego, Jana (który zmarł w Budzie ok. r. 1429), świadczą zarówno o próbach podtrzymania kontaktów z ojczyzną matki, Węgrami, jak i o sympatiach proluksemburskich panujących na zamku w Melsztynie. Po śmierci brata M. został opiekunem jego jedynej córki Jadwigi z Książa, dziedziczki znacznej fortuny. W r. 1429 doprowadził w tej sprawie do ugody z Tarnowskimi oraz z matką Jadwigi Anną. W r. 1431 uzyskał wyrok królewski oddający mu w zarząd cały majątek bratanicy, więc przede wszystkim Książ i zamek Rabsztyn z wsiami. W r. 1434 uczyniono próbę wykorzystania opieki nad Jadwigą i jej majątkiem celem zbliżenia M-ego do obozu bpa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego. Na miesiąc przed śmiercią króla Jagiełły zaręczył M. w r. 1434 małoletnią bratanicę na korzystnych dla Oleśnickich warunkach z bratankiem biskupa i jego imiennikiem Zbigniewem Oleśnickim; Jadwiga Melsztyńska z Książa oddana została na wychowanie do ich domu. Stało się to prawdopodobnie za pośrednictwem Mikołaja z Michałowa i jego żony Katarzyny Melsztyńskiej, siostry M-ego. Krok ten zdradza dążenie do otwarcia M-emu drogi ku uzależnionym od poparcia Oleśnickiego urzędom i dostojeństwom w kraju, które M-ego dotąd omijały, a może również do odzyskania pozycji majątkowej Melsztyńskich, zwłaszcza na Rusi.
Śmierć króla (1 VI 1434) stała się przyczyną walki o władzę w Królestwie, M. przeszedł niebawem wraz z pomijanymi przy rozdziale urzędów i dostojeństw: Dziersławem z Rytwian, Hinczą z Rogowa i Abrahamem Zbąskim, do opozycji wysuwającej propagandowe hasła antyoligarchiczne. Opozycjoniści na czele z M-m wystąpili formalnie przeciw elekcji niepełnoletniego Władysława, syna Jagiełły, a faktycznie przeciwko spodziewanej regencji Zbigniewa Oleśnickiego, którą mu zapewniał wybór królewicza; wysunęli przy tym program dziedziczności tronu, nie elekcji, co było zgodne też z dążeniami królowej Zofii, pod której wpływem – zdaniem Długosza – M. pozostawał. W niespełna półtora miesiąca po śmierci Jagiełły M. oraz Dziersław z Rytwian zdołali na zjeździe w Opatowie (13 VII) podczas nieobecności Oleśnickiego, przeciągnąć zebraną szlachtę na swoją stronę. Jednak biskup krakowski w ostatniej chwili zjawił się na kongresie i doprowadził do elekcji Władysława, wtedy M. oraz jego zwolennicy postanowili uniemożliwić koronację królewicza 25 VII w Krakowie, podnosząc rzekomą wątpliwość, czy Władysław, gdy dorośnie, wypełni swoją przysięgę, którą składał jako dziecko. Próba udaremnienia czy odwleczenia koronacji nie powiodła się. M. nie zdołał nawet doprowadzić do zamieszania przed wejściem do katedry krakowskiej, daremnie usiłując wywołać zajście z woj. sandomierskim Janem Głowaczem z Oleśnicy, bratem biskupa krakowskiego. Odrzucono również propozycję M-ego, aby oddać regencję do czasu uzyskania przez króla Władysława lat sprawnych w ręce Ziemowita, księcia mazowieckiego (spokrewnionego z M-m). Jednakże Oleśnicki nie zamknął sobie możliwości porozumienia się z M-m i w l. 1436–7 czynił wyraźne kroki w celu przeciągnięcia go na swoją stronę. Poświadczają je bowiem wówczas rozmowy M-ego z Janem Głowaczem dotyczące administrowania dobrami Jadwigi z Melsztyna i Książa oraz nadanie M-emu godności kasztelana bieckiego.
Konflikt M-ego (który widać zrezygnował z pojednania) z Oleśnickim i jego obozem wszedł w fazę decydującą w r. 1438, kiedy zarzucono M-emu sprzyjanie husytyzmowi, opiekę nad duchownymi husyckimi i zagrożono klątwą. Oskarżenia te nie były bezpodstawne: M. był sprzymierzony z Fryderykiem Ostrogskim, z którym pod koniec t. r. najechał i doszczętnie złupił dobra biskupa krakowskiego w kluczu uszewskim. W tym czasie M. odebrał Oleśnickiemu bratanicę; sprawa jej zadecydowała zapewne o stosunku biskupa do M-ego. Nie uszło mu to bezkarnie: wezwany do Krakowa, musiał się upokorzyć przed królem i pogodzić z Oleśnickim, zobowiązując się do naprawienia wyrządzonych szkód w Uszwi i okolicy. Ofiarowanie przez czeskich utrakwistów korony św. Wacława królewiczowi Kazimierzowi w marcu 1438, przyjęte na sejmie w Nowym Mieście Korczynie przez ogół szlachecki, zaktywizowało działalność M-ego, ale 25 IV t. r. Oleśnicki zdołał zawiązać konfederację «przeciwko kacerzomi gwałcicielom pokoju wewnętrznego», proklamowaną przez 44 przedstawicieli możnowładztwa polskiego. Odpowiedzią M-ego była zawiązana w ciągu roku (3 V 1439) konfederacja nowokorczyńska, podpisana przez 168 konfederatów «w obronie króla i ładu w królestwie». Nie było w obozie M-ego, wbrew sądom niektórych badaczy, przedstawicieli miast; cała konfederacja, mimo (wg Długosza) wyraźnych sympatii husyckich jej twórcy i niektórych jego zwolenników, nie miała znamion ruchu husyckiego, a tylko oblicze antyoligarchiczne, kierujące się ku reformom w kraju.
Niemal nazajutrz po spisaniu aktu konfederacji w Nowym Mieście Korczynie i zajęciu tego miasta M. przystąpił do zbrojnej rozprawy ze zwolennikami Oleśnickiego, co świadczy, że obóz M-ego nie był w stanie skonsolidować się wewnętrznie i dopracować się ideowej jednomyślności. Niestety wyrobienie sobie obiektywnego sądu o tych wypadkach utrudnia walnie fakt, że jedynym ich świadectwem jest opis Długosza, przedstawiający osobę M-ego i jego walkę z Oleśnickim w krzywym zwierciadle. Podaje on bowiem, że M. «jak szalony najechał na miasto… Wpadł do gospody biskupa włocławskiego Władysława i dziekana krakowskiego Mikołaja Lasockiego i złupił ich do szczętu. Szukał potem po klasztorze i gdzie indziej kanclerza Jana z Koniecpola i marszałka Jana Głowacza i rozgrabił im mienie. Zabicie było celem tej napaści, ale właśni pisarze Spytka ostrzegli ich o zamachu… Spustoszywszy wiele domów – ustąpił i rozłożył się obozem koło miasta». Napaści i rabunki odciągnęły od M-ego dyskretnie popierającą jego ruch królową Zofię, jak również wielu dworzan, wczorajszych jego konfederatów. W ten sposób już z 3/4 V sprawa M-ego była stracona, kiedy okopany i umocniony, na wzór husyckiego taboru, nieopodal Nowego Miasta Korczyna we wsi Grotniki dumny pan na Melsztynie oczekiwał uderzenia wojsk Oleśnickiego. Krwawa bitwa rozegrała się 4 V 1439, a oddziały oligarchów prowadzili wczorajsi zwolennicy M-ego i konfederaci nowokorczyńscy: Hincza z Rogowa i Dobiesław ze Szczekocin, którzy opuścili swego przywódcę. Męstwo M-ego podkreśla Długosz; w toku walki strącony z konia i ciężko ranny, dostał się M. do niewoli. Następnie odbył się sąd nad ciałem konającego, skazujący go na śmierć; pozostawiono niepochowane zwłoki M-ego przez 3 dni, zanim oddano je z rozkazu królewskiego żonie.
Po r. 1439 żyło ponad 120 członków konfederacji, co potwierdza wniosek, że prawie wszyscy oni zdradzili M-ego w przededniu rozprawy z Oleśnickim, zaś wspomniana przez Długosza rzeź dotyczyła samego wodza konfederacji i jego własnych żołnierzy, w tym przede wszystkim chłopów, a może też nielicznych braci husyckich. Działalności politycznej M-ego, a zwłaszcza jego stosunku do husytyzmu oraz przebiegu rozprawy z obozem oligarchicznym 3–4 V 1439, niepodobna z braku źródeł przedstawić gruntownie. W historiografii polskiej i obcej nie brak stanowiska, że ruch M-ego sprowadza się do jego rozrachunków prywatnych albo rywalizacji o godności państwowe, czy wreszcie do ruchu, w którym znalazły oparcie dla swej rabunkowej działalności elementy rozbójnicze; istnieje też stanowisko, że był to taborycki ruch husycki, obejmujący szerokie warstwy średniego i szeregowego rycerstwa, a nawet przedstawicieli mieszczaństwa, zaś M., jego przywódca, ideowym husytą. Są to poglądy krańcowe. W działalności M-ego nie brakło ani prywaty i zajazdów na dobra jego przeciwników politycznych, ani nie wiadomo, jak daleko posuniętej sympatii dla husytyzmu. Nie był M. pozbawionym skrupułów łupieżcą cudzych dóbr, był natomiast przywódcą ruchu szlacheckiego jeszcze niedojrzałego politycznie, sympatyzującego z husytyzmem. Konfederacja M-ego nie była bezprawiem, ale (pierwszą) próbą pozyskania szlachty pod hasłami antyoligarchicznymi, podjętą przez jeden z konkurujących ze sobą odłamów możnowładztwa małopolskiego.
Po śmierci brata Jana oraz wyposażeniu bratanicy Jadwigi z Książa w posiadaniu M-ego znalazła się najznaczniejsza część rodowych posiadłości: zamek Melsztyn i klucz melsztyński, miasteczko Brzesko z okolicznymi wsiami i tenuta czchowska z miastem Czchowem. W oparciu o to, co posiadali synowie M-a Jan (zob.) i Spytek (zob.), wiadomo, że oprócz wymienionych: zamku i miast, posiadłości M-ego przekraczały liczbę 30 wsi. M. nie należał do magnatów trwoniących swój majątek: w r. 1408 zakupił za 1 000 grzywien wsie Faliszowice i Niedźwiedzę, w r. 1409 zaś wieś Domosławice za 300 grzywien, następnie w r. 1419 część Wróblowic oraz w r. 1423 znaczną część Faściszowej. Krytyczny dla stanu posiadania M-ego był r. 1430, kiedy M. sprzedał swym krewnym Tarnowskim wieś Wadów za 1000 grzywien oraz zastawił im na jakiś czas zamek w Melsztynie z należącymi doń wsiami. Z fundacji M-ego, poza ołtarzem w kościele Wszystkich Świętych w Krakowie r. 1403, na wymienienie zasługuje budowa murowanego kościoła Najśw. Maryi Panny (w miejsce dawnego) w Jasieniu (pow. szczyrzycki). W bliskim otoczeniu M-ego spotykamy Mikołaja Kmitę z Wiśnicza, Jana Pileckiego, Dziersława z Rytwian oraz husytów: Mikołaja Kornicza Siestrzeńca, burgrabiego będzińskiego, i Fryderyka, księcia Ostrogskiego. W r. 1436 M. stanął w obronie mieszczanina czchowskiego Bartosza, uwalniając go od sądu Jaksona, rządcy biskupa krakowskiego w Uszwi. M. zmarł 4 V 1439 na skutek ran odniesionych w bitwie pod Grotnikami. Po 3 dniach, czyli 7 V, został pochowany w pobliskim kościele w Piasku Wielkim, swojej wsi rodowej. Pozostawił żonę Beatrycze z Szamotuł oraz kilku synów, z których znamy bliżej tylko Jana i Spytka, oraz córkę Dorotę, żonę Michała Lasockiego (zob.).
Dworzaczek, Genealogia, tabl. 97; Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy; – Dworzaczek W., Leliwici Tarnowscy, W. 1971 (tu obszerna charakterystyka M-ego); Dzieduszycki M., Zbigniew Oleśnicki, Kr. 1854 II 76, 78 i in.; Gawęda S., Możnowładztwo małopolskie w XIV i pierwszej połowie XV wieku, Kr. 1966; Grodecki R., Konfederacje w Polsce w XV w., Spraw. PAU, Kr. 1951 LII nr 10 s. 883; Heck R., Tabor a kandydatura Jagiellończyka w Czechach 1438–1444, Wr. 1964 s. 35 i n.; Hejnosz W., Uwagi o konfederacjach w średniowiecznej Polsce, „Kwart. Hist.” T. 51: 1937 s. 673–4; Kiryk F., Jakub z Dębna na tle wewnętrznej i zagranicznej polityki Kazimierza Jagiellończyka, Wr.–W.–Kr. 1967 s. 8, 9, 13, 15, 16–24, 27 i in.; tenże, Jeszcze o możnowładztwie małopolskim w XIV i w pierwszej połowie XV wieku, „Studia Hist.” R. 12: 1969 z. 1 s. 118–20; Kolankowski L., Polska Jagiellonów, Lw. 1936 s. 74, 82, 113; Maleczyńska E., Rola polityczna królowej Zofii Holszańskiej na tle walki stronnictw w Polsce w latach 1422–1434, Lw. 1936; taż, Ruch husycki w Czechach i w Polsce, W. 1959; taż, Społeczeństwo polskie pierwszej połowy XV w. wobec zagadnień zachodnich, Wr. 1947 s. 151 i n.; Morawski, Historia UJ, I 455; Prochaska A., Konfederacja Spytka z Melsztyna, Lw. 1887 passim; tenże, Król Władysław Jagiełło, Kr. 1908 II 175, 396; tenże, Książę husyta, w: Księga ku czci B. Orzechowicza, Lw. 1916 II 254; tenże, Napad husytów na Częstochowę w 1430 r., „Kwart. Hist.” R. 21: 1907 s. 309 i n.; Rozbiór krytyczny Annalium Poloniae Jana Długosza, Oprac. S. Gawęda i in., Wr. 1961 I; Sochacka A., Konfederacja Spytka z Melsztyna z 1439 r. Rozgrywka polityczna, czy ruch ideologiczny? „Roczn. Lub.” T. 16: 1973; Strzelecka A., Uwagi w sprawie daty powstania oraz genezy Monumentum Ostroroga, w: Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane Romanowi Grodeckiemu w 70 rocznicę urodzin, W. 1960 s. 261; Wiszniewski M., Historia literatury pol., Kr. 1841–57 I 405, V 328; Zarewicz L., Leliwita Spicimir, kasztelan krakowski…, Kr. 1890 s. 77; – Akta grodz. i ziem., V; Arch. Kom. Prawn., X nr 2842, 2859, 2918, 2922, 2944; Arch. Sanguszków, II–V; Cod. epist. saec. XV, II; Długosz, Historia, IV; Dodatek do Gazety Lwowskiej, R. 1852 s. 88, 96; Dokumenty sądu ziemskiego krakowskiego 1302–1453, Oprac. Z. Perzanowski, Wr.–W.–Kr.–Gd. 1971; Kod. katedry krak., II; Kod. Litwy, s. 302; Liber cancellariae Stanislai Ciołek, Wyd. J. Caro, Wien 1874 nr 2; Najst. księgi m. Krak., II 258; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 1180, 1199, 1209, 1300, 1301, 1350, 1542, 1543, 1544, 1545, 1666, 1783, 1949, 2021, 2174, 2255, 2333, 2347, 2461, 2519, 2531, 2675, 2695, 2718c, 2868, 2922, 2925, 3147, 3151, 3155, 3164; Zbiór dokumentów mpol., V371; Zbiór dyplomów klasztoru mogilskiego, Wyd. E. Janota, Kr. 1867 s. 116; – Arch. Państw. w Kr. (Wawel): rkp. AD 514 k. 6, 10, 12, 30, 39 oraz Terr. Czchov. 2 s. 62, 64, 285, 293, 386, t. 3 s. 19, Terr. Crac. 150 s. 81.
Feliks Kiryk