Jarosławski Spytek (Spytek z Jarosławia) h. Leliwa (ok. 1436–1519), kasztelan krakowski. Drugi syn Rafała z Jarosławia, kasztelana wojnickiego, i Anny z Szamotuł, kasztelanki poznańskiej. Zapewne już przed r. 1461 służył na dworze królewskim. W drugiej połowie 1464 r. został podkomorzym przemyskim, a w maju 1468 r. posłował z tej ziemi na sejm krakowski. W początku 1469 r. towarzyszył Janowi Buczackiemu, woj. podolskiemu, w poselstwie do Mołdawii dla odebrania hołdu od hospodara Stefana. Za tę posługę dostał zapis 50 grzywien na Leżajsku. W pierwszej połowie 1472 r. został wojewodą bełskim. W marcu 1474 r. objął woj. ruskie i dostał zapis 100 grzywien na cle lwowskim oraz 100 na Wierzch-Rachaniu. Uczestniczył odtąd stale w sejmikach i zjazdach we Lwowie, Mościskach i Wiszni. W r. 1475 na sejmiku zaczętym w Wiszni, a skończonym w Mościskach przeprowadził, wraz z bratem Rafałem i Pawłem Odrowążem, kaszt. lwowskim, uchwałę o sądach komorniczych. Po śmierci biskupa przemyskiego Błażejowskiego, z którym przez ostatnie sześć lat prowadził zawziętą wojnę prywatną o granice dóbr, w maju 1475 r. jako wysłannik królewski zakazał kapitule wyboru jego następcy. We wrześniu t. r. jeździł z innymi pełnomocnikami królewskimi na Węgry do Szramowic, gdzie 8 IX miało nastąpić spotkanie z delegatami węgierskimi dla załagodzenia sporów granicznych między Rusią koronną i Wołoszczyzną. Węgrzy nie przybyli i układy nie doszły do skutku. W r. 1477 jeździł z Janem Wątróbką, woj. bełskim, do zbuntowanego Mikołaja Komorowskiego dla polubownego załatwienia jego pretensji, ale ich misja nie dała wyników i Jakub z Dębna, woj. sandomierski, musiał zdobywać zamki Komorowskiego. Kiedy w r. 1478 Tatarzy wpadli na Podole, J. wraz z Janem Odrowążem, woj. podolskim, zgromadził rycerstwo ruskie dla dania odporu, gdy jednak wróg przyczaił się w Czarnym Lesie, dali się zwieść i rozpuścili wojska. Tatarzy spalili wtedy Bracław i zniszczyli ogromną połać kraju. W drugiej połowie 1478 r. dostał J. po bracie Rafale starostwo lwowskie, a w drugiej połowie 1479 przeszedł z ruskiego na woj. sandomierskie. Ponieważ oczekiwano wciąż wybuchu wojny z Moskwą, J. przez czas nieobecności królewskiej przebywał wiele na wschodnich krańcach Korony w gotowości na wezwanie. W r. 1482 wyprawiał się na Tatarów. W r. 1484 i w początkach 1485 znajdował się przy królu na sejmach w Lublinie, Piotrkowie i Toruniu, widzimy go ponadto na sejmikach prowincjonalnych w Sandomierzu, Korczynie i Kole, gdzie chodziło o uchwalenie podatków na obronę przed Turkami. Latem 1485 r. był w Kołomyi podczas uroczystego hołdu wojewody mołdawskiego. W drodze powrotnej wyjednał we Lwowie od króla dla tego miasta nakaz ścisłego przestrzegania miejscowego prawa składu, w październiku zaś podejmował dwór królewski w Jarosławiu, a potem wraz z królem ruszył na sejm do Piotrkowa. Zapisy, jakie otrzymał w czasie tej podróży, świadczą o pożyczkach udzielanych wtedy królowi. W l. 1485, 1486, 1490 uczestniczył w odparciu najazdów tatarskich i przyczynił się wydatnie swymi zasobami pieniężnymi do obrony Rusi. Przeciwko Tatarom wyruszył jeszcze raz jesienią 1490 r. W końcu t. r. lub w początkach następnego, kiedy bawił w Krakowie, otrzymał woj. krakowskie. Po pogrzebie króla Kazimierza zjechał w końcu czerwca lub w początkach lipca 1492 r. do Lwowa dla zbadania, jak się zdaje, w przededniu elekcji opinii tamtejszej szlachty, sam sprzyjał kandydaturze królewicza Jana Olbrachta i może dopomógł w zjednaniu dla niej niechętnego zrazu brata Rafała. Po elekcji przebywał na Rusi zagrożonej znów przez Tatarów. W lutym 1493 r. był wprawdzie na sejmie w Piotrkowie, ale nie towarzyszył królowi w jego podróży po Wielkopolsce. Ciągnęły go na Ruś sprawy opieki nad dziećmi zmarłego brata Rafała. Od stycznia do września 1494 r. przebywał w Krakowie, może w związku z powstającymi tam wtedy planami wojny tureckiej. W listopadzie zjechał do Lwowa na roki sądowe i mianował wtedy opiekę dla swych dzieci, co robiono zazwyczaj w przededniu wyprawy wojennej. W r. 1494 złożył starostwo lwowskie. W wyprawie wołoskiej 1497 r., do której wydatnie dopomógł pożyczkami i poręczeniami, uczestniczył wiodąc pospolite ruszenie woj. krakowskiego. Skutki klęski odczuł dotkliwie, bo Turcy i Wołosi w dwóch kolejnych najazdach na Ruś Czerwoną w r. 1493 zniszczyli Jarosław i Przeworsk. Był w Krakowie w kwietniu 1499 r. podczas zjazdu z wysłannikami braci: króla Czech i Węgier Władysława, w. ks. Aleksandra oraz hospodara mołdawskiego Stefana. Dostał wtedy starostwo kościańskie w Wielkopolsce. Zapewne jemu zlecił król, wyjeżdżając latem 1499 r. na Litwę, ogólny nadzór nad przygotowaniami wojskowymi na Rusi. J. nalegał na zwołanie pospolitego ruszenia. Przygotowania do obrony Rusi także teraz wspierał finansowo i obok Jakuba z Buczacza, woj. ruskiego, Piotra z Oleska i Jana Strusia sprawił tyle, że r. 1500 upłynął bez większych szkód od Tatarów. Na sejmie piotrkowskim dostał 6 III 1501 r. kasztelanię krakowską, a złożył urząd wojskiego krakowskiego. Po śmierci króla Olbrachta, kiedy władzę w państwie ujęła rada królewska pod przewodem kardynała Fryderyka, J. uczestniczył w prowadzonych w Krakowie w początku sierpnia 1501 r. naradach nad sposobami zaspokojenia niepłatnych rotmistrzów na Rusi i pożyczył na ten cel skarbowi 3000 zł. węg. Podobnie jak jego krewni z Tarnowa, był zwolennikiem kandydatury królewicza Aleksandra. Możemy się w J-m dopatrywać jednego z głównych inicjatorów niefortunnego aktu mielnickiego z 25 X, przelewającego lwią część władzy królewskiej na senat. Świadczą o tym zastrzeżenia w przywileju korzystne dla J-ego i jego rodziny (nie dostał jednak obiecanego wtedy starostwa krakowskiego). Kiedy opieszałość senatu w organizowaniu obrony, zła gospodarka i niedołęstwo polityczne kardynała Fryderyka wydały opłakane owoce, król, bawiąc wciąż na Litwie, ograniczył władzę namiestniczą brata przydając mu 7 XI 1502 r. Krzesława z Kurozwęk, biskupa kujawskiego i kanclerza, oraz J-ego. Temu ostatniemu zlecił naczelne dowództwo nad pospolitym ruszeniem całej Korony, którego jednak faktycznym wodzem miał być Mikołaj Kreza, mianowany pomocnikiem J-ego. Nieco wcześniej król zwracał się do J-ego o pożyczenie kruszcu na wybicie 2000 zł. węg. Jako jeden z zastępców króla brał J. udział w sejmie w Piotrkowie w l. 1503 i 1504 (już w obecności Aleksandra). W lipcu 1504 r., kiedy do Krakowa przybył ks. Zygmunt zabiegający o nadanie mu Litwy, J., obok arcybiskupa lwowskiego Boryszewskiego, był użyty do wyłożenia mu przyczyn królewskiej odmowy i jednocześnie uczestniczył w układach z posłami litewskimi domagającymi się powrotu króla na Litwę. W r. 1505 na sejmie radomskim, który położył kres rządom senatu, odbierał rachunki od podskarbiego kor. Szydłowieckiego. W początku stycznia 1506 r. brał J. udział w naradzie senatorów poprzedzającej sejm lubelski, podczas którego senat usiłował raz jeszcze sięgnąć po władzę. Mianowany 2 III 1506 r. namiestnikiem Królestwa (vicesgerens Regni) przez króla odjeżdżającego na Litwę, dostał pełnię władzy królewskiej w sprawach wojska; dowódcami sił zbrojnych mieli być dwaj hetmani, Mikołaj Kamieniecki i Stanisław z Chodcza, obaj należący do stronnictwa królewskiego. W bezkrólewiu po śmierci Aleksandra J. popierał wraz z Janem Feliksem Tarnowskim, woj. krakowskim, kandydaturę Władysława Jagiellończyka przeciwko Zygmuntowi, który nie był dość «bogatym panem» i nie rokował oligarchom małopolskim, jak sądzili, zdjęcia z nich bodaj części ciężaru obrony ziem południowo-wschodnich. Nieprzejednane zrazu stanowisko zmienił J. po elekcji litewskiej Zygmunta; w źródłach nie znajdujemy śladów, by myślał o koronie dla siebie, jak to sugerował L. Finkel. Na kilka lat usunął się z widowni, co mogłoby wskazywać na to, iż nie łączyły go z nowym królem zbyt bliskie stosunki. Przywrócony mu 14 III 1507 r. urząd wojskiego krakowskiego zwalniał od obowiązku wypraw wojennych. Był na sejmie piotrkowskim w marcu 1509 r., kiedy został ratyfikowany układ między królami polskim i węgierskim, a w lipcu t. r., w czasie najazdu wojewody Bohdana, J. na poręczenie Bonera i Kościeleckiego pożyczył królowi 2000 zł. węg. Zdaje się, że w tej wyprawie brał osobisty udział, ale po sejmie piotrkowskim w marcu 1510 r. odjechał do Jarosławia, rozchorowawszy się poważnie na oczy. Utrzymywał stąd kontakt z dworem, a zdania jego zasięgano przede wszystkim w sprawach tatarsko-wołoskich. Dany mu w listopadzie 1512 r. przywilej na wykup Lanckorony pozostawał zapewne w związku z dalszymi pożyczkami na rzecz skarbu królewskiego i dobra te dostał w r. 1515 dożywotnio. Latem 1513 r., w zastępstwie chorego Odrowąża, woj. ruskiego, odbywał popis szlachty ruskiej. Było to jego ostatnie czynne wystąpienie. Zdaje się, że mocno schorowany leczył się w Krakowie (był na sejmie w styczniu 1518 r., w kwietniu na uroczystościach weselnych Zygmunta i Bony). Dn. 10 XII 1519 r. lekarz krakowski Łukasz Noskowski zanotował zgon J-ego. Żądny władzy, a przy tym niewielkich zdolności politycznych, odznaczał się J. przede wszystkim chciwością. Jeden z najbogatszych panów w Koronie, wielki swój majątek powiększał biorąc w zastaw królewszczyzny jako gwarancje udzielanych królowi pożyczek, na których robił w ten sposób wyborne interesy. Łączna ich suma tylko w czasie bezkrólewia i za rządów Aleksandra wyniosła 4228 grzywien, 8000 zł. węg. i 100 szóstaków. Jego niezliczone procesy majątkowe świadczą o pieniactwie. Skrzętnej i rządnej gospodarki dowodzą szczegółowe ustawy dla Jarosławia. W fundacjach pobożnych był oszczędny. Wraz z bratem Rafałem ustanowili ze swych dóbr Jarosławia i Przeworska rodzaj ordynacji dziedzicznej w obrębie ich męskiego potomstwa, przy czym żeńskie mogło być wyposażone tylko gotówką. W razie wygaśnięcia Jarosławskich, dziedziczyć mieli Tarnowscy, po nich zaś Melsztyńscy. Król potwierdził to aktem z 20 XI 1470 r. J., żonaty z Jadwigą z Wawrzyszyna (przed 1481), zostawił tylko dwie córki: Annę, żonę Jana Odrowąża ze Sprowy, woj. ruskiego, potem Mikołaja Jordana, kasztelana wojnickiego, i Magdalenę, żonę Mikołaja z Pilicy, woj. bełskiego. W myśl układu miał więc być spadkobiercą J-ego, bratanek Rafał, kasztelan wojnicki (zm. 1508), po śmierci zaś tegoż jego syn Hieronim, którego matką była Barbara z Bnina, wojewodzianka poznańska. Hieronim był przeciwieństwem skąpego i przezornego opiekuna; urodzony w ostatnich latach XV w., immatrykulowany w r. 1509 na Uniw. Krak., został wcześnie dworzaninem król. W r. 1513 opiekun już widać nie taił zamiaru wydziedziczenia go, skoro wkroczył w to sam król, przypominając kasztelanowi brzmienie układu z r. 1470 i męstwo Hieronima. Nie wiemy, gdzie okazał je już wtedy; w r. 1514 odznaczył się w bitwie pod Orszą. Hieronim t. r. skwitował J-a z opieki i natychmiast po objęciu dziedzictwa po ojcu począł je trwonić, sprzedając lub zastawiając wioskę po wiosce. Kiedy J. w r. 1515 wyjednał zezwolenie królewskie na przekazanie dóbr jarosławskich córkom, a więc na faktyczne zniesienie ordynacji, Hieronim wszczął przeciwko niemu proces i uciekał się nawet do gwałtów, tak iż król w r. 1516 założył między stronami vadium 20000 zł. W r. 1518 Zygmunt I jako sędzia polubowny unieważnił zapis z r. 1470, przyznając jednak Hieronimowi prawo do jednej trzeciej dóbr jarosławskich po śmierci J-ego. W r. 1518 Hieronim zaręczył się z Maryną, córką neofity Abrahama Józefowicza, podskarbiego W. Ks. Lit. Ślub miał się jednak odbyć za trzy lata; podskarbi zobowiązał się posagiem panny młodej oczyścić z długów Przeworsk, Leżajsk i Gródek. W kwietniu t. r. w czasie wjazdu Bony do Krakowa Hieronim występował w turnieju. Dostawszy z działu przeprowadzonego przez J-ego w r. 1519 oprócz jednej trzeciej Jarosławszczyzny także i zapis pieniężny, wyruszył w podróż do Ziemi Św. drogą przez Rzym (jego długami zaciągniętymi u kupców florenckich Marcello i Caponi zainteresował się nawet papież). Dotarłszy do Palestyny, tytułował się potem rycerzem Grobu Chrystusowego. Wrócił do kraju już po śmierci J-ego, podzielił się z jego córkami przedmieściami Jarosławia i ruszył na wojnę krzyżacką. W Wągrowcu 28 X 1520 r. ponowił zapis na rzecz męża swej ciotki, Stanisława Pileckiego, którego już dawniej, wyjeżdżając za granicę, uczynił swym spadkobiercą. Nie wiemy, czy umarł w obozie, czy poległ, ale nie żył już 5 VIII 1521 r. Jego przedwczesny zgon dał temat Krzyckiemu do żałobnej pieśni. Miał słynąć z zuchwałości i męstwa. Do spadku po ostatnim Jarosławskim zgłosił się, obok ciotek (rodzonych) i Pileckiego, także Jan Tarnowski, późniejszy hetman, najbliższy krewny po mieczu. Jemu to w działach z r. 1523 przypadł klucz przeworski.  

Słow. Geogr.; Niesiecki; Paprocki; Żychliński, VI; Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy; Maleczyński K., Urzędnicy grodzcy i ziemscy lwowscy, Lw. 1938; – Bostel F., Elekcja Aleksandra Jagiellończyka, „Przew. Nauk.-Liter.” (Lw.) T. 15: 1887 s. 349, 350; Caro J., Geschichte Polens, Gotha 1886–1888 V; Finkel L., Elekcja Zygmunta I, Kr. 1910; Gacki J., Benedyktyński klasztor w Sieciechowie, Radom 1872 s. 220; Hrabyk P., Spytko z Jarosławia, „Roczn. Tow. Przyj. Nauk w Przemyślu” 1912; Kolankowski L., Polska Jagiellonów, Lw. 1936; Kościński A., Polskie ordynacje i związki rodzinne, P. 1906 s. 4; Mełeń A., Ordynacje w dawnej Polsce, „Pani. Hist.-Praw.” (Lw.) T. 7: 1929 z. 2 s. 8; Papée F., Aleksander Jagiellończyk, Kr. 1949; tenże, Jan Olbracht, Kr. 1936; Pociecha W., Królowa Bona, P. 1949 I, II; Pułaski K., Szkice i poszukiwania hist., Kr. 1887 s. 113; Siarczyński F., Wiadomości historyczne i statystyczne o mieście Jarosławiu, Lw. 1826 s. 31–4; – Acta Tom., I–IV; Akta Aleksandra; Akta Grodz. i Ziem., I–IV, VI, VII, IX, X, XII, XIII, XV, XVII–XIX; Akta i listy Piotra Myszkowskiego, „Arch. Kom. Hist. AU” T. 8: 1898 s. 322, 328, 329, 365; Akta unii; Album stud. Univ. Crac, II s. 113; Andreae Cricii carmina, Wyd. K. Morawski, Kr. 1888 s. 174; Arch. Sanguszków, II; Cod. epist. saec. XV, II, III; Cod. Regni Pol. et M. Due. Lit., I 117, 613; Cod. Univ. Crac, III; Corpus Iuris Pol., III; Długosz, Opera, VI; Inventarium omnium et singulorum privilegiorum, Paryż 1862 s. 260; Ius Polonicum, Wyd. J. W. Bandtkie, W. 1831 s. 364; Kod. m. Krak.; Kod. Wpol., s. 203; Kromer M., Polonia, Kr. 1901; Liber quitanciarum regis Casimiri ab a. 1484 ad a. 1488, Wyd. A. Pawiński, W. 1897 II 8, 13, 14, 17, 25, 27, 36, 64, 79, 80, 83, 130, 140, 141, 143; Materiały archiwalne, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1890 s. 111, 117, 121, 126, 127; Materiały do dziejów pospolitego ruszenia, Wyd. S. Kutrzeba, „Arch. Kom. Hist. AU” T. 9: 1902 s. 366; Matricularum Sum., I–IV; Sprawy wołoskie za Jagiellonów, Wyd. A. Jabłonowski, Źródła Dziej., X 34, 39; Starod. prawa pol. pomn., II nr 3479, 4363, 4486, 4487; – B. Czart.: (Teki Naruszewicza) rkp. nr 20 s. 503–6, nr 28 s. 767; AGAD: Metryka Kor. nr 19 k. 109, 207, nr 22 k. 99, 105, nr 23 k. 261, 275, nr 25 k. 25, 117, nr 29 k. 618, nr 31 k. 360, 364; B. Ossol.: rkp. 210 s. 226–7, Terr. Przeworsc. nr 4 k. 38, 39, 48, 100, 101, 435, nr 6 k. 70, 129, 132, 153, 166, nr 11 k. 22, 96, 173, nr 12 k. 108–120.

Włodzimierz Dworzaczek