Stańczyk (Stańczy) ze Słupska, Rudy i Gródka h. Świnka (zm. po 1424), protoplasta rodziny Stańczyków, starosta i podsędek wieluński.
Był synem poświadczonego w l. 1373–8 Andrzeja ze Słupska i Rudy, w której był gród kasztelański ziemi wieluńskiej, oraz Świętochny z Gródka (dziś Gródek nad Dunajcem), córki Michała Grodka h. Gryf, wnuczki podkoniego krakowskiego (1336) Giedki z Giedczyc (dziś Gierczyce). S. miał młodszych braci Andrzeja (poświadczonego w l. 1390–1419) i Jana (poświadczonego w l. 1390–8). Konsekwentnie używał imienia Stańczyk, które później jego potomkowie przyjęli za nazwisko.
S. wraz z braćmi odziedziczył po śmierci wuja Klemensa Grodka (poświadczony w l. 1372–8) niewielki zamek Gródek i dwanaście wsi nad Dunajcem. Pierwsze znane publiczne wystąpienie S-a miało miejsce w Krakowie w maju 1388, gdy przed sądem wiecowym uzyskał nowy termin na wiec w sporze z Czcikiem z Rozembarku i Stanisławem z Bobowej o długi pozostawione przez wuja. Od tego czasu przebywał S. w dobrach gródeckich. Często pojawiał się w sądzie ziemskim na rokach w Krakowie i Czchowie. W r. 1390 wystawił w Gródku wraz z braćmi dokument, którym uposażył plebana w Przydonicy Starej (dziś Podole) karczmą nad rzeką Przydonicą i rolą w Posadowej, w intencji zbawienia dusz swoich przodków: rodziców, dziadka Michała, jego żony Małgorzaty oraz wuja Klemensa. Przed r. 1391 otrzymał urząd star. wieluńskiego od władającego tą ziemią ks. Władysława Opolczyka. W r. 1391 dowodził załogą broniącą zamku w Wieluniu przed wojskami walczącego z Opolczykiem Władysława Jagiełły; nawet po zdobyciu miasta nie opuścił posterunku. Skazany przez króla na ścięcie mieczem, został w ostatniej chwili ułaskawiony. Zajął się odtąd rodzinnym majątkiem i osiadł w ziemi sądeckiej.
S. wspomagany przez braci rozpoczął długotrwały proces uwalniania dóbr gródeckich z długów i różnych zobowiązań zaciągniętych przez wuja. W r. 1396 Mikołaj Pieniążek z Iwanowic w imieniu S-a pozwał kanclerza Królestwa Zaklikę z Międzygórza o bezprawne wwiązanie się do tych dóbr. T.r. sprzedał S. dużą wieś Siedliska z kościołem parafialnym Stanisławowi z Bobowej, z którym później procesował się o niewypłacone mu jeszcze 400 grzywien. W l. 1399–1400 nie stawiał się S. na terminy w sądzie w Krakowie, ponieważ równocześnie procesował się przed sądem wieluńskim o dziedzinę wartości 700 grzywien. Odzyskane w procesach pieniądze przeznaczył głównie na zaspokojenie roszczeń poręczycieli długów zaciągniętych przez wuja u krakowskich Żydów. W r. 1400 Żyd Kaskiel domagał się gwałtownie zwrotu 130 grzywien i lichwiarskich procentów pod rygorem wzrostu długu aż do 600 grzywien, zaś Żyd Osman żądał zwrotu 250 grzywien i procentów. Do sądu wystąpiła też t.r. Małgorzata, wdowa po star. łęczyckim Piotrze Rożnie z Rożnowa, oraz jej dzieci, z żądaniem spłacenia poręczanych Żydom przez męża długów Klemensa. Sąd doprowadził do ugody, a S. z bratem Andrzejem zobowiązał się uregulować zadłużenie; w przypadku sprzedania jednej z wsi odziedziczonych po wuju, pieniądze miały być przeznaczone wyłącznie na spłacenie tych długów. W r. 1403, poręczając za brata Andrzeja, S. zmodyfikował ugodę z Małgorzatą i jej dziećmi; zobowiązał się zapłacić resztę długów, Rożnowie zaś uznali jego prawa do dóbr gródeckich, które jednak S. mógł sprzedać tylko za ich zgodą. Dodatkowo Rożnowie uzyskali prawo zajęcia części pieniędzy ze sprzedaży, gdyby jeszcze nie zostały spłacone długi po Klemensie. T.r. miał S. zwrócić długi żydowskie zapłacone przez poręczycieli: Żegotę z Gnojna i Marcisza z Trzebienic, pod groźbą zabrania dóbr jemu lub jego dworzanom. Z powodu długów oraz przewlekłych procesów S. i jego brat Andrzej podjęli decyzję o pozbyciu się dziedzictwa w ziemi sądeckiej. W r. 1410 przekazali Piotrowi Kurowskiemu jedenaście wsi nad Dunajcem koło Rożnowa w zamian za kmiecia w Brzozowej Gaci (pow. lubelski) i dopłatę 2 tys. grzywien. Symboliczny kmieć miał dowodzić, że strony dokonały zamiany dóbr, a nie ich sprzedaży, co miało zapobiegać ewentualnym roszczeniom krewnych z racji prawa bliższości. Transakcji patronował brat Piotra, arcybp. gnieźnieński Mikołaj Kurowski.
W l. 1398–1402 należał S. do grona asesorów sądu ziemskiego krakowskiego na rokach w Czchowie. W kwietniu 1400, wraz z bratem Andrzejem, był asesorem w sądzie nadwornym w Poznaniu. W r. 1412 świadkował na dokumencie starosty i sędziego wieluńskiego Wiktora z Toporowa dla klasztoru Paulinów na przedmieściu Wielunia. Razem z bratem Andrzejem wziął udział w r. 1419 w wyznaczeniu granic między Masłowicami a Starzenicami. W r. 1421 został podsędkiem wieluńskim. S. zmarł po r. 1424.
Z nieznaną z imienia żoną miał S. syna Andrzeja, poświadczonego od r. 1431, który w l. 1440–4 był podsędkiem wieluńskim i przyjął za nazwisko imię ojca.
Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol., V (Gródek); Słownik historyczno-geograficzny ziemi wieluńskiej w średniowieczu, Oprac. R. Rosin, W. 1963 (Ruda, Słupsko, błędny h. S-a: Odyniec); Urzędnicy, II/1 (s. 184 dziedzice Rudy błędnie zaliczeni do rodu Turzynów, S. błędnie nazwany Stanisławem Rudzkim); – Laberschek J., Wyprawa zbrojna króla Władysława Jagiełły na krakowsko-wieluńskie posiadłości księcia Władysława Opolczyka w 1391 r., w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, Red. S. K. Kuczyński, W. 1994 VI 149–60; Sikora F., Sprawa insygnialna 1370–1412 a genealogia Rożnów, „Roczn. Pol. Tow. Herald.”, S. Nowa, T. 1 (12): 1993 s. 44–58; – Cod. Pol., III nr 174, 307; Długosz, Annales, X 215 (pod r. 1396, zamiast 1391), 367 (w komentarzu błędnie przypisano S-owi dane dokumentujące działalność Stanisława Rudzkiego z Rudek koło Ostroroga w Wpol.); Kod. Wpol., V nr 309; Księga ziemska poznańska 1400–1407, Wyd. K. Kaczmarczyk, K. Rzyski, P. 1960 nr 151; Matricularum summ., IV/3, supl., nr 443 (dokument opatrzony datą 1405 czynności prawnej, został wystawiony po r. 1421); Zbiór dokumentów zakonu OO. Paulinów w Polsce, 1328–1464, Wyd. J. Fijałek, Kr. 1938 z. 1 nr 60; – AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Terr. Crac., t. 2 s. 478–9, 485, 488, t. 3a s. 245, 263, 305, 309, 311, 512, 603, t. 3b s. 188, 250, t. 5 s. 38, Terr. Czchow., t. 1 s. 45–52, 55–6, 78, 89, 92, 97–8, 100, 148.
Franciszek Sikora