Skrzeszewski Stanisław Antoni, pseud.: Maciek, Kazimierz Lorek (1901–1978), pedagog, działacz polityczny, minister w PRL. Ur. 27 IV w Nowym Sączu, był synem Oskara, maszynisty kolejowego, i Rozalii z Majewskich.
S. uczył się początkowo w II Gimnazjum w Nowym Sączu, klasę III ukończył na kursach gimnazjalnych w Pradze, po czym ponownie uczęszczał do nowosądeckiego II Gimnazjum, gdzie w r. 1920 zdał maturę. Od r. 1916 należał do tajnych kółek socjalistycznych. W r. 1920/1 uczył w szkole wiejskiej w Rzeczniowie (pow. iłżecki). W r. 1921 podjął studia na UJ na Wydz. Filozoficznym (matematyka, logika matematyczna i filozofia). Podczas studiów należał od r. 1921 do kół młodzieży komunistycznej (od r. 1922 Związku Młodzieży Komunistycznej w Polsce) i Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej «Życie». Od r. 1924 był członkiem Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (od 1925 Komunistycznej Partii Polski – KPP) aż do jej rozwiązania w r. 1938. Aresztowany w r. 1924, został zwolniony w wyniku interwencji Władysława Heinricha. W r. 1925 uzyskał stopień doktora filozofii na podstawie pracy Uwagi o podstawach logiki; promotorem był W. Heinrich. Nie przyjęty do pracy na uczelni, wyjechał dzięki staraniom W. Heinricha na studia do Paryża (15 XI 1925 – 1 VII 1926); studiował na Sorbonie filozofię i metodologię ogólną. Utrzymywał tam kontakty z Francuską Partią Komunistyczną, ale nie przejawiał większej aktywności politycznej. W l. 1926–8 był nauczycielem w gimnazjum w Dębicy; tu założył pierwszą komórkę KPP. Zwolniony z pracy w tej szkole, utrzymywał się z udzielania korepetycji oraz pomocy Bruche Mandelbaumówny, która została w r. 1934 jego żoną. W l. 1932–3 przez pięć miesięcy pracował w szkole Olgi Małkowskiej w Sromowcach nad Dunajcem. Ponownie aresztowany 20 IV 1932, więziony był przez pięć tygodni w Krakowie. Od końca r. 1934 był kontraktowym wykładowcą pedagogiki i dydaktyki w Państwowym Pedagogium w Krakowie. Jednocześnie działał w komunistycznej frakcji Związku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP). Jako osoba «silnie podejrzana» o komunizm przewidziany był w listopadzie 1934 do internowania na wypadek stanu wyjątkowego. Od r. 1937 prowadził także raz w tygodniu zajęcia w Instytucie Pedagogicznym w Katowicach. W l. 1938–9 był asystentem wolontariuszem przy katedrze pedagogiki UJ. Na Ogólnopolskim Zjeździe Nauczycieli Zakładów Kształcenia Nauczycieli Szkół Powszechnych, zorganizowanym przez ZNP 30 X 1938 w Warszawie wygłosił referat pt. Dydaktyka w zakładach kształcenia nauczycieli szkół powszechnych („Ruch Pedagog.” 1938/9 nr 4–5). Napisał też artykuł Z dziejów wakacyjnych kursów uniwersyteckich dla nauczycielstwa (tamże nr 9–10).
Po wybuchu wojny S. opuścił 3 IX 1939 Kraków i przebywał w zajętym przez ZSRR Lwowie. Był początkowo (listopad 1939 – styczeń 1940) wykładowcą w Instytucie Pedagogicznym, później pracownikiem naukowym Instytutu Doskonalenia Nauczycieli. W 2. poł. czerwca 1941 został wezwany do Kijowa w celu uzyskania – jako były członek KPP – praw członkowskich we Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików ). Po rozpoczęciu wojny sowiecko-niemieckiej ewakuowany w głąb ZSRR, był nauczycielem w szkole średniej w Margielanie (Uzbekistan) od 28 VII 1941 do 22 V 1943. Wezwany do Moskwy, S. wziął udział w zjeździe Związku Patriotów Polskich (ZPP) w ZSRR 8–9 VI 1943. Na zjeździe wygłosił referat dotyczący spraw kulturalno-oświatowych. Wszedł wówczas do Zarządu Głównego (ZG) ZPP, został 10 VI członkiem jego Prezydium i od 12 VI kierownikiem Wydz. Kultury i Oświaty ZG ZPP. Uczestniczył w organizowaniu przez ZPP szkolnictwa dla dzieci z Polski. Gdy Rada Komisarzy Ludowych ZSRR powołała 30 VI 1943 Komitet ds. Dzieci Polskich, S. został jego wiceprzewodniczącym. Był przewidziany na jednego z członków tworzonego z inicjatywy J. Stalina w grudniu 1943 Polskiego Komitetu Narodowego (miał być kierownikiem Wydz. Oświaty). Zamysł ten jednak został po kilku dniach porzucony. Dn. 10 I 1944 S. był jednym z sygnatariuszy listu komunistów polskich skierowanego do Komitetu Centralnego (KC) WKP(b) w sprawie powołania Centralnego Biura Komunistów Polski w ZSRR (Biuro takie powstało w końcu stycznia t. r.).
Gdy 21 VII 1944 powstał w Moskwie Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN), S. został w nim kierownikiem Resortu Oświaty. Do Chełma przyjechał 27 VII, przeniósł się do Lublina 2 VIII t. r. Od tego czasu był członkiem Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Jego wezwania do nauczycieli, aby przystąpili do pracy, i do uczniów aby podjęli naukę, ukazały się 1 VIII. Mianowany 6 VIII 1944, obok Bolesława Drobnera, pełnomocnikiem PKWN na Małopolskę (praktycznie na Rzeszowszczyznę), był współorganizatorem Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie. Dn. 15 VIII został posłem do Krajowej Rady Narodowej (był nim do stycznia 1947). Wysłany do wolnej od Niemców części woj. warszawskiego, 18 IX składał na posiedzeniu PKWN sprawozdanie z sytuacji w rejonie Warszawy. Z chwilą przekształcenia PKWN w Rząd Tymczasowy RP 31 XII 1944 S. został ministrem oświaty. Od 17 I 1945 przez kilka tygodni był jednym z trzech pełnomocników Rządu na woj. krakowskie, 27 II 1945 złożył sprawozdanie z tej działalności na posiedzeniu Rady Ministrów. Jako kierownik resortu oświaty, a następnie minister, kierował realizacją poważnych zadań w zakresie odbudowy zniszczonego szkolnictwa ogólnokształcącego, zawodowego i wyższego. Pierwsze miesiące funkcjonowania kierowanego przez S-ego resortu to okres, kiedy jeszcze nie podejmowano radykalnych politycznie działań w zakresie programów nauczania, jak również w polityce kadrowej. Zapowiedź ich znalazła się w referacie S-ego Podstawowe zagadnienia wychowania i oświecenia publicznego w Nowej Polsce, wygłoszonym w pierwszym dniu obrad Ogólnopolskiego Zjazdu Oświatowego w Łodzi (18–22 VI 1945). Przestał być ministrem oświaty z chwilą utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (28 VI 1945).
S. został wówczas (18 VII 1945) mianowany ambasadorem RP w Paryżu (listy uwierzytelniające złożył jako szefowi Rządu Tymczasowego Ch. de Gaulle’owi 28 IX). Na tym stanowisku zajmował się też m. in. sprawą repatriacji przedwojennej emigracji zarobkowej, zwłaszcza górników. S. wziął udział w I Zjeździe PPR i 12 XII 1945 został członkiem KC partii. Po wyborach do Sejmu Ustawodawczego i rekonstrukcji rządu został 7 II 1947 ponownie ministrem oświaty.
Z placówki w Paryżu S. przyjechał 1 III i objął ministerstwo 4 III 1947. Od września t. r. był przewodniczącym Podkomisji Oświaty w Komisji Oświatowo-Kulturalnej Biura Politycznego KC PPR. Aprobując zwrot polityczny dokonany na posiedzeniu KC PPR 31 VIII – 3 IX 1948 (usunięcie Władysława Gomułki ze stanowiska sekretarza generalnego KC PPR), przedstawił 30 X 1948 na posiedzeniu krajowego aktywu oświatowego PPR nowe zadania w dziedzinie oświaty. W swym wystąpieniu na Kongresie Zjednoczeniowym Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) 17 XII 1948 S. powiedział m. in.: «Mistycznym elementom w światopoglądzie przeciwstawimy światopogląd oparty na podstawach nowoczesnej wiedzy o świecie» i postulował: «Należy: 1) Wydrzeć młodzież, nauczycieli i szkołę spod wpływu reakcji i w szczególności reakcyjnego rozpolitykowanego kleru», co spotkało się z długotrwałymi oklaskami delegatów na Kongres. Jak oświadczył w marcu 1949 członek Biura Politycznego (BP) KC PZPR Roman Zambrowski przedstawicielowi Agencji TASS, wystąpienie to nastąpiło «bez porozumienia z BP KC PZPR», które uważało wówczas takie publiczne deklaracje za niepożądane. Dn. 21 XII 1948 S. został wybrany do KC PZPR, był jego członkiem do 19 III 1959. Stał na czele wycieczki pedagogów polskich do ZSRR 24 II – 20 III 1949, po czym, na zalecenie BP, przedstawił na jego posiedzeniu 10 VI t.r. propozycje reorganizacji Min. Oświaty na wzór radziecki. Swoje ówczesne stanowisko w sprawach polityki oświatowej S. referował m. in. na konferencji aktywu oświatowego PZPR 28–29 X 1949 w Warszawie i na zjeździe inspektorów szkolnych 11–13 V 1950 w Warszawie. Dn. 7 VII 1950 przestał być ministrem oświaty.
Dn. 10 VII 1950 mianowano S-ego podsekretarzem stanu w Min. Spraw Zagranicznych, co oznaczało faktyczny awans w karierze politycznej. Był m. in. współsygnatariuszem umowy polsko-radzieckiej z 15 II 1951 o zamianie odcinków terytoriów państwowych. Z uwagi na zły stan zdrowia ówczesnego ministra spraw zagranicznych Zygmunta Modzelewskiego kierownictwo PZPR wyznaczyło S-ego 16 III 1951 na ministra tego resortu (nominację otrzymał 20 III, pracę zaczął 4 IV). Zajmował tę funkcję w okresie tzw. zimnej wojny oraz największego nasilenia wpływów radzieckich na polską politykę zagraniczną. Ta zależność od ZSRR ujawniała się w wystąpieniach S-ego jako kierownika delegacji polskiej na sesjach Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) w l. 1952–5. M. in. w porozumieniu z delegacją ZSRR S. złożył 17 X 1952 projekt rezolucji ONZ w sprawie zaprzestania wojny w Korei, redukcji sił zbrojnych, zakazu broni masowej zagłady oraz zawarcia paktu pokoju. Dn. 11 III 1953 na zamkniętej sesji Rady Bezpieczeństwa ONZ delegat radziecki W. Zorin zgłosił demonstracyjny wniosek wybrania S-ego na stanowisko sekretarza generalnego ONZ (został nim 1 IV 1953 przy poparciu ZSRR D. Hammarskjöld). S. był także członkiem delegacji PRL na konferencji założycielskiej Układu Warszawskiego 11–14 V 1955. Od 26 X 1952 był posłem na Sejm PRL I kadencji (z Tarnowa). Dn. 27 IV 1956 przestał być ministrem spraw zagranicznych, przekazując swe funkcje Adamowi Rapackiemu, z czym wiązało się pewne uelastycznienie polityki zagranicznej PRL.
S. objął wówczas (27 IV 1956) mało znaczącą funkcję sekretarza Rady Państwa PRL. Pozycja S-ego była tym słabsza, że niepomyślnie układały się jego stosunki z przewodniczącym Rady, Aleksandrem Zawadzkim. W październiku 1956, należąc do przedstawicieli konserwatywnego skrzydła w kierownictwie PZPR, S. niechętnie ustosunkowywał się do politycznego zwrotu związanego z powrotem W. Gomułki do kierownictwa partii. Na VIII Plenum KC PZPR 21 X 1956 wysunął kandydaturę marszałka Konstantego Rokossowskiego do nowego Biura Politycznego, w czym został poparty przez Bolesława Rumińskiego; w tajnym głosowaniu Rokossowski uzyskał zaledwie 23 głosy (na 75 głosujących). Wniosek S-ego był niewygodny dla nowego kierownictwa PZPR, gdyż spowodował publiczną demonstrację niechęci do «ludzi Moskwy». Po wyborach do Sejmu PRL II kadencji i wyborze nowej Rady Państwa S. utracił zajmowane stanowisko jej sekretarza (21 II 1957). Dopiero 1 VI 1957 został szefem Kancelarii Sejmu PRL (stanowisko to traktowane było nieformalnie jako ministerialne). Podporządkowany faktycznie odpowiedzialnemu za funkcjonowanie Sejmu sekretarzowi KC PZPR Zenonowi Kliszce (jednocześnie wicemarszałkowi Sejmu) i formalnie marszałkowi Sejmu Czesławowi Wycechowi, S. celebrował swe funkcje i sprawował je z biurokratyczną pedanterią.
Jednocześnie S. redagował miesięcznik „Nowa Szkoła” (21 X 1957 został mianowany redaktorem naczelnym, od stycznia 1958 figurował w stopce redakcyjnej jako członek zespołu redakcyjnego, od lutego 1958 jako redaktor naczelny, od marca 1960 był jedynie członkiem rady redakcyjnej). Wchodził też w l. 1958–68 do ZG Tow. Szkoły Świeckiej. Pod redakcją i ze wstępem S-ego w opracowaniu Romana Polnego ukazała się książka „Szkolnictwo polskie w ZSRR 1943–1947. Dokumenty i materiały” (W. 1961). Po pseud. Kazimierz Lorek ogłosił w r. 1962 dwa dokumenty tyczące się historii rządów kuratorskich w ZNP w okresie międzywojennym („Argumenty” nr 36 i „Nowa Szkoła” nr 10), opatrzył też posłowiem wznowienie pracy Władysława Spasowskiego „Wyzwolenie człowieka w świetle filozofii, socjologii pracy i wychowania ludzkości” (W. 1963).
Od III Zjazdu PZPR w marcu 1959, kiedy S. przestał być członkiem KC, wchodził w skład Centralnej Komisji Rewizyjnej (CKR) PZPR (od 19 III 1959 do 16 XI 1968). Także i w tej działalności, podczas kontrolowania instytucji partyjnych, przejawiał biurokratyczny formalizm. Podczas wydarzeń marcowych 1968 zdecydowanie poparł oficjalną linię partii; zalecał nawet swoim podwładnym, jak o tym świadczy jego osobiste archiwum, wystąpienia o wymowie antysemickiej. Gdy 1 IV 1968 Podstawowa Organizacja Partyjna PZPR Kancelarii usunęła z partii dyrektora Biura Sejmu Andrzeja Gwiżdża, S. zwolnił go z zajmowanego stanowiska. Ponieważ jednak nie znalazł dla swoich działań większego poparcia ze strony Prezydium Sejmu (Gwiżdż pozostał pracownikiem Kancelarii Sejmu choć na niższym stanowisku), zdecydował się złożyć 2 V 1968 podanie o przejście na emeryturę. Podanie S-ego, którego działalność była oceniana, zwłaszcza przez Kliszkę, krytycznie (mogła na tym zaważyć także pamięć o jego postawie w październiku 1956) zostało przyjęte i S. przeszedł na emeryturę od 1 VII 1968. S. zmarł 20 XII 1978 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Komunalnym na Powązkach (dawnym Wojskowym) obok żony. Odznaczony był m. in. Orderem Sztandaru Pracy I kl. (1951) oraz Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.
W małżeństwie z Bronisławą (Bruche) z Mandelbaumów (zob. Skrzeszewska Bronisława) S. dzieci nie miał.
Pozostawiona przez S-ego obszerna spuścizna materiałów archiwalnych, dotyczących jego i jego żony, przechowywana w Centralnym Archiwum KC PZPR, obecnie znajduje się w Archiwum Akt Nowych (zespół nr 478).
W. Enc. Powsz. (PWN), X (fot.); Cmentarz Komunalny Powązki dawny Wojskowy, W. 1989; Mołdawa T., Ludzie władzy 1944–1991, W. 1991; – Historia wychowania. Wiek XX, Red. J. Miąso, W. 1980 I (fot.); Jakubowski J., Polityka oświatowa Polskiej Partii Robotniczej (1944–1948), W. 1975; Kersten K., Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego 22 VII – 31 XII 1944, L. 1965; – Archiwum Ruchu Robotniczego, W. 1975–84 II, IX; Błażyński Z., Mówi Józef Światło, W. 1990; Cyganeria i polityka, W. 1964 (fot.); Fiszer A., Zapiski z krakowskiej celi, Kr. 1964 s. 36, 139; Ogólnopolski zjazd oświatowy w Łodzi 18–22 czerwca 1945, W. 1945; Polska – ZSRR. Struktury podległości, W. 1995; Szkolnictwo polskie w ZSRR 1943–1947. Dokumenty i materiały, Oprac. R. Polny, pod red. i ze wstępem S. Skrzeszewskiego, W. 1961; Wycech C., Wspomnienia 1905–1939, W. 1969; – „Czerwony Sztandar” (Lw.) 1940 nr 128, 180, 1941 nr 71; „Dzien. Pol.” 1952 nr 236, 1978 nr 294; „Głos Ludu” 1948 nr 304; „Nowe Drogi” 1956 nr 10 s. 147–9, 239–41; „Pravda” (Moskva) 1955 nr 291; „Sztandar Ludu” (L.) 1947 nr 40; „Tryb. Ludu” 1948 nr 3, 1978 nr 302–3, 305–7; „Tyg. Powsz.” 1979 nr 18; „Wolna Polska” (Moskva) 1943 nr 15; „Życie Szkoły Wyższej” 1964 nr 4 s. 99–123, 166–9; – AAN: sygn. 237/XXIII/900 (fot.); Arch. UJ: sygn. S II 619 (teczka osobowa), WF II 504 (dokt.).
Aleksander Kochański