Bartolanus (Bartholanus) Stanisław (starszy), lekarz, mieszczanin sandomierski. Potomek rodziny mieszczańskiej pochodzenia włoskiego (Bartolani, może Borcolani, jak raz zanotowano w metryce kor.), zadomowionej w Polsce. Ukończywszy studja filozoficzne ze stopniem magistra, poświęcił się medycynie; kształcił się w niej na uniwersytetach włoskich dzięki poparciu Jana Zaborowskiego, regenta kancelarji wielkiej, biskupa chełmskiego (z rodziny sandomierskiej), i siostrzeńca tegoż, Jana Młodziejowskiego, opata koprzywnickiego. Po powrocie z Włoch do Polski służył wojskowo przy boku Olbrachta Łaskiego, wojew. sieradzkiego, i uczestniczył w awanturniczych wyprawach wołoskich tego magnata-rycerza w latach 1561 i 1563; w wojnie tej miał się nawet odznaczyć. Osiadłszy następnie w rodzinnym Sandomierzu, zyskał sobie wkrótce wybitne nazwisko. Już w r. 1569, w czasie sejmu lubelskiego, zaliczył go Zygmunt August w poczet sług (servitores) królewskich, poddając go wyłącznie sądownictwu królewskiemu i uwalniając – jako właściciela nieruchomości w Sandomierzu – od obowiązku sprawowania urzędów miejskich i od jakichkolwiek ciężarów. B., ożeniony z szlachcianką Dorotą Pirocką, dorobił się z latami znacznego majątku; miał dom w Sandomierzu, jakieś inne posiadłości, oraz dzierżawił młyn we wsi Gorzyce od starostwa sandomierskiego. Sława jego lekarska posiadała zasiąg bardzo szeroki. Był nietylko najznakomitszym współcześnie medykiem w Sandomierzu, ale cieszył się rozległą praktyką u szlachty i magnatów, nawet na dworze królewskim; pacjenci ściągali do niego także z odległych okolic Polski, podobno nawet z zagranicy (»ex ipsis etiam regionibus peregrinis«). Jako człowiek bogaty i dzielny obywatel stał się B. dla Sandomierza mężem opatrznościowym. Ozdobił miasto rodzinne wielu budynkami, mury i baszty miasta, zdawna zaniedbane, własnym kosztem i skrzętnością naprawił, poodnawiał kościoły, uposażył szpitale, wreszcie – jako lekarz-higjenista – urządził w Sandomierzu wodociągi, »sprowadzając wodę z dalekich gór«; za tę ostatnią przysługę obdarzono go wraz z potomkami prawem przeprowadzenia rur wodociągowych ze zbiorników miejskich do kamienicy rodowej w rynku i używania wody nietylko dla celów gospodarczych, ale i przemysłowych (warzenie piwa). Zabezpieczył ponadto na domu swoim pewną sumę na stypendja dla 5 studentów filozofji w Uniwersytecie Krakowskim (1588). W r. 1589 (10 IV) został B. nobilitowany wraz z rodziną i dziedzicami i otrzymał herb Nałęcz (do którego przypuścił go podstarości sandom. Malicki). Dyplom nobilitacyjny wymienia szczegółowo zasługi B-a jako lekarza i obywatela. Jako lekarz miał być wynalazcą skutecznego leku przeciw chorobom wenerycznym. Żyjąc w bliskich stosunkach z możnymi, umiał pokierować należycie wychowaniem swych synów, z których najwybitniejszym był Stanisław, żołnierz i poeta. Umarł w sędziwym wieku.

Czacki T., O litewskich i polskich prawach, W. 1800, V, tablica nobilitacyj, 238; Kośmiński St., Słownik lekarzów pol., W. 1888; Giedroyć Fr., Źródła biograficzno-bibljograficzne do dziejów medycyny w dawnej Polsce, W. 1911, 35 ns. (tam podane wszystkie dokumenty).

Stanisław Łempicki