Czartoryski Stanisław, († 1766), łowczy wielki koronny, syn Józefa, chorążego litewskiego i Teresy z Denhoffów, wojewodzianki pomorskiej, pochodził z młodszej, koreckiej linii rodu. Wychowany pod troskliwym okiem pijara, ks. Mamczyńskiego, zyskał jednak później opinię »pana z punktualności nie bardzo estymowanego«, i nie zżył się głębiej z dążeniami i programem sławnej linii starszej, zwanej pospolicie »Familią«. Przeszkadzali temu niechybnie i ojciec, który sam jeden z Cz-ch w przedostatnim bezkrólewiu trzymał z Sasami i Rosją, i szwagier Michał ks. Wiśniowiecki, nieprzyjaciel Kazimierza i Michała Cz-ch, żonaty z chorążanką Józefą Marią Magdaleną. Ks. Stanisław jako dziedzic Korca, Oleksińca i Kalwarii Zebrzydowskiej pędził życie bądź w Małopolsce, bądź na Wołyniu. Pierwszy raz posłował z Bracławszczyzny w styczniu r. 1733 na ostatni sejm Augusta II. Głosował z krakowianami za Leszczyńskim i towarzyszył mu do Gdańska, a po upadku jego sprawy razem z rodziną przysiągł 26 VII Augustowi III. W październiku 1736 ożenił się w Krakowie z Anną Rybińską, wojewodzianką chełmińską. Mianowany przez Augusta III cześnikiem w.lit., a 21 V 1742 łowczym w. kor., urząd ten piastował do śmierci. Posłując z pow. wiślickiego na sejm warszawski r. 1746, zapisał się dobrze, jako szczery i stanowczy zwolennik reformy: przemawiał porządnie za komisją pełnomocną do aukcji wojska, zalecał regułę większości, prawniczymi argumentami wprowadzał na dobrą drogę obstrukcjonistów. Po latach ośmiu spotykamy starostę łuckiego (przez cesję po M. Cz-im), zwalczającego umiejętnie legalistyczne skrupuły bpa And. Stan. Załuskiego co do podziału ordynacji ostrogskiej. Nie wiadomo, kiedy otrzymał Cz. pułkownikostwo chorągwi pancernej i order orła białego. Posłował z Wołynia w r. 1760 i 1761 (z powtórnych wyborów). Familia wysuwała go wówczas do laski sejmu nadzwyczajnego, ale niezbyt poważnie, bo kampanię wyborczą przegrała, zaś ambasador franc. Paulmy próbował skojarzyć małżeństwo między córką ks. Stanisława i Karolem Brühlem tudzież postawić pierwszego na czele osobnej partii. Widać Cz. nie bardzo się wdawał w konfederacyjne plany krewniaków, bo od opuszczającego Polskę króla uzyskał 25 IV 1763 cesję starostwa łuckiego na rzecz syna Józefa. Podczas bezkrólewia jeździł z notyfikacją zgonu Augusta III do Fryderyka Wielkiego. Na sejmiku łuckim 6 II 1764, mając pod ręką ułanów i szlachtę czynszową wojewody ruskiego Cz-go, przeciwstawił się ostro wojew. wołyńskiemu Ossolińskiemu, odrzucił kompromisy i przeforsował na konwokację posłów familijnych, wśród których siebie umieścił na pierwszym miejscu. Uchwały tego sejmu podpisał z zastrzeżeniem, że sejmikowanie pluralitate votorum uzależnia od tego, czy województwo wołyńskie zechce je u siebie ustanowić. Razem ze swymi Wołyniakami podpisał elekcję Poniatowskiego. Energicznie popierał ustanowienie komisji wojskowej litewskiej na sejmie koronacyjnym. Figurował potem wśród członków delegacji do rokowań z posłem rosyjskim i pruskim oraz w innej (1765), która załatwić miała spory między stanem duchownym i świeckim, ale od lutego r. 1765 zapadł na zdrowiu, a 5 IV 1766 umarł. Zostawił dwóch synów: Kazimierza († po r. 1779), obarczonego chorobą umysłową, i Józefa, stolnika litewskiego; córka Konstancja była żoną kolejno dwóch ordynatów Zamoyskich, Klemensa i Andrzeja.
Bartoszewicz w Enc. Org.; Zł. Księga VIII 37; Kantecki, St. Poniatowski, P. 1880, I s. XXXVI; Borkowski, Elektorowie, »Mies. Herald.« I; Teka Podoskiego, IV 311; Diariusz, s. 1746, wyd. Konopczyński; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1909–11; List St. Cz-go do Augusta Cz-go ok. 23 III 1754 w zbiorach hr. Potockiego w Łańcucie; Vol. Leg. VII; Matuszewicz, Pamiętniki, W. 1876.
Władysław Konopczyński