Stanisław (zm. po 1371 a przed l. 1385–92), dominikanin, lektor, hagiograf.

S-a mylnie identyfikowano z dominikaninem Stanisławem z Krakowa (zob.), stąd w dotychczasowej literaturze funkcjonowała błędna data jego śmierci: r. 1365 (V. M. Fontana, S. Barącz, L. Ćwikliński, B. Altaner). Mylnie wiązano go również z osobą dominikanina Stanisława z Krakowa (zm. przed 23 II 1345), penitencjarza papieskiego w Awinionie w l. 1328–43, a następnie biskupa Pedeny (Ćwikliński, E. Eubel).

Na temat S-a wiadomo niewiele. We wstępie do swego dzieła o św. Jacku (Odrowążu), które jest głównym źródłem wiedzy o nim, przedstawił się jako «frater Stanislaus, lector Cracoviensis, minimus fratrum praedicatorum». Z pewnością ukończył wyższe studia teologiczne. Wystąpił jako świadek w zapisce o cudzie św. Jacka z 22 VII 1352 i jest to jedyna pewna data jego biografii. Na podstawie mylnej daty śmierci (1365) wyznaczano narodziny S-a na l. 1290–1300 lub początek XIV w. (Ćwikliński). Do zakonu kaznodziejów miał wstąpić w l. dwudziestych lub trzydziestych XIV w. (J. Woroniecki). W świetle nowych ustaleń daty zgonu można te wydarzenia przesunąć na czas przynajmniej o dziesięć lat późniejszy. Pochodzenie S-a z Krakowa nie jest wprost potwierdzone w źródłach, ale wydaje się prawdopodobne w związku z danymi o jego siostrze Katarzynie, żonie mieszczanina krakowskiego Peszki Fladira. Określenie «Cracoviensis» przy jego imieniu pojawiło się w trakcie procesu kanonizacyjnego Jacka Odrowąża z końcem XVI w. (Seweryn Lubomlczyk). W nowożytnej historiografii zakonnej pisano o nim «Stanisław z Krakowa», co miało oznaczać miejsce urodzenia i profesji (Echard, Fontana), a w spolszczonej wersji «Krakowczyk» (Barącz, Ćwikliński). O polskim pochodzeniu może świadczyć jego imię, a także prolog Żywota koncentrujący się na znaczeniu św. Jacka dla Polski i Polaków oraz przypominanie w utworze patronatu św. Stanisława nad krajem.

Oryginał dzieła S-a nie zachował się. Istnieją cztery jego kopie całościowe i dwie fragmentaryczne (A. Witkowska; prawdopodobnie najlepsza z nich z XIV w. znajdowała się do r. 1945 w Bibliotece w Münster, nr 542). Jedyne wydanie sporządził Ludwik Ćwikliński pt. De vita et miraculis sancti Iacchonis (Hyacinthi) ordinis fratrum praedicatorum auctore Stanislao lectore Cracoviensi eiusdem ordinis (Mon. Pol. Hist., IV 841–94), opierając się na mało starannym odpisie kopii z XIV w., która znajduje się w Bibliotece Chigi w Rzymie. Dzieło powstało zapewne po 22 VII 1352, ale nie wykluczone, że dopiero w l. sześćdziesiątych XIV w. W prologu S. występuje jako «lektor», a w ostatniej zapisce jako «wówczas (tunc) lektor», możliwe jednak, że zapis ten był późniejszym uzupełnieniem (Witkowska), zwłaszcza, że w pozostałych odpisach istnieją inne jego formy (Kętrzyński). Oryginalny tytuł dzieła nie jest znany, tytuł nadany przez wydawcę odzwierciedla jego zawartość, opierając się na opisach dzieła. W literaturze funkcjonuje też określenie: Legenda sancti Iacchonis uzasadnione tym, że poszczególne fragmenty zostały zaznaczone jako lekcje oficjum, miały więc być odczytywane na głos.

W prologu S. określił hagiograficzny i dydaktyczno-duszpasterski cel utworu. Konstrukcja pracy, kładąca nacisk na uwierzytelnione zapisy cudów dokonanych przez św. Jacka za życia i po śmierci świadczy, że dominikanie krakowscy chcieli przygotować materiał do kanonizacji Odrowąża. Żywot mógł też powstać jako odzew na zarządzenia kapituł generalnych zakonu z l. 1335 i 1336 o przesyłaniu ze wszystkich prowincji żywotów braci zmarłych w opinii świętości. Pierwsze rozdziały, cofające historię dominikanów polskich do r. 1216, tj. powstania zakonu, miały dowodzić «dawności» i równorzędności polskiej prowincji kaznodziejów w stosunku do innych. Do spisania życiorysu posłużył się S. tradycją ustną oraz źródłami pisanymi (Liber miraculorum, noty rocznikarskie lub kronikarskie) przechowywanymi w klasztorze, w większości dziś już nieistniejącymi, a także żywotami św. św. Dominika, Stanisława i prawdopodobnie Tomasza z Akwinu (pióra Wilhelma z Tocco).

S. nie był biernym kompilatorem, skonstruował własną chronologię wydarzeń, m.in. układając relacje o cudach w kolejności ich występowania i opatrując je datami. Żywot stał się z czasem podstawą procesu kanonizacyjnego św. Jacka i wydanej w związku z tym bulli Klemensa VIII z r. 1594. Był wielokrotnie wykorzystywany i przekształcany przez późniejszych hagiografów. Pozostaje jednym z ważnych źródeł do poznania początków dominikanów w Polsce, życia i działalności Jacka Odrowąża oraz narodzin i rozwoju jego kultu w krakowskim klasztorze Świętej Trójcy. W r. 1994 dzieło S-a ukazało się po polsku, w przekładzie i ze wstępem Zygmunta Mazura pt. Życie i cuda św. Jacka (Kr.).

Data śmierci S-a nie jest znana. Na podstawie zapiski w księgach ławniczych krakowskich z r. 1371, w której Peszko Fladir mając wyruszyć do Rzymu przekazuje cały majątek żonie, «siostrze lektora Stanisława», można wnioskować, że S. wówczas jeszcze żył. W formularzu listu prowincjała polskich dominikanów Piotra Wasserrabe, datowanym przez wydawców (Woroniecki, J. Fijałek) na l. między 1370 a 1382–90, jednak przez Jerzego Kłoczowskiego zawężonym do l. 1385–92, jest mowa o zmarłym lektorze S-ie. W nekrologu dominikanów krakowskich zanotowano śmierć dwóch lektorów Stanisławów: 15 III i 10 X, ale bez dat rocznych.

Nowy Korbut, II; – Hagiografia pol., I 433–56 (J. Kłoczowski); Hierarchia catholica medii aevi, I 397; Nasi święci. Polski słownik hagiograficzny, Red. A. Witkowska, P. 1999 s. 211–25 (J. Kłoczowski); Słown. Pol. Teologów Katol., IV; – Bucichowski W., Lista lektorów dominikańskich prowincji polskiej od erygowania prowincji (1225) do roku 1525, „Przegl. Tomistyczny” T. 6–7; 1997 nr 951; Korolec J. B., Lista lektorów dominikańskich prowincji polskiej w XIII–XIV w., „Mater. i Studia Zakł. Hist. Filoz. Starożytnej i Średniowiecznej” T. 2: 1962 nr 9 s. 204; – Altaner B., Zur Frage nach der Persönlichkeit des Verfassers der Hyacinth-Legende, „Arch. Fratrum Praedicatorum” T. 1: 1931 s. 341; Barącz S., Rys dziejów zakonu kaznodziejskiego w Polsce, Lw. 1861 I 67, 155–9, II 259; Ćwikliński L., Stanisław z Krakowa, autor XIV w. i jego traktat o życiu i cudach św. Jacka, „Przew. Nauk. i Liter.” T. 12: 1884 s. 591–603, 686–705; David P., Les sources de l’histoire de Pologne à l’époque des Piasts (963–1386), Paris 1938 s. 155–61; Dąbrowski J., Dawne dziejopisarstwo polskie (do roku 1480), Wr. 1964; Dekański D. A., Początki zakonu dominikanów prowincji polsko-czeskiej. Pokolenie św. Jacka w zakonie, Gd. 1999 s. 19–23; Dobrowolski K., Żywot św. Jacka. Ze studiów nad polską hagiografią średniowieczną, „Roczn. Krak.” R. 20: 1926 s. 20–39; Fijałek J., Wstęp do: Zbiór formuł zakonu dominikańskiego prowincji polskiej z lat 1338–1411, Wyd. J. Woroniecki, J. Fijałek, „Arch. Kom. Hist.” T. 12: 1938 cz. 2 s. 223–4, 237–8, 243; Fros H., O nowe wydanie De vita et miraculis Sancti Iacchonis – głos w dyskusji, w: Dominikanie w środkowej Europie w XIII–XV wieku. Aktywność duszpasterska i kultura intelektualna, Red. J. Kłoczowski, J. A. Spież, „Studia nad hist. dominikanów w Pol.” T. 3: 2002 s. 61–4; Gottschalk J., Zur Geschichte der Hyazinth-Verehrung, „Arch. f. Schlesische Kirchengeschichte” Bd. 16: 1958 s. 60–98; Kętrzyński W., Dod. do: De vita et miraculis Sancti Iacchonis (Hyacinthi) ordinis fratrum praedicatorum auctore Stanislao lectore Cracoviensi eiusdem ordinis, w: Mon. Pol. Hist., V 1017–26; Kielar P., Początki zakonu dominikańskiego w Polsce, „Nasza Przeszłość” T. 39: 1973 s. 18–20; tenże, Studia nad kulturą szkolną i intelektualną dominikanów prowincji polskiej w średniowieczu, w: Studia nad historią dominikanów w Polsce, 1222–1972, Red. J. Kłoczowski, W. 1975 I 315–16; Kłoczowski J., Przyczynek do krytyki Liber Beneficiorum Długosza, „Studia Źródłozn.” T. 2: 1958 s. 158; Labuda G., Nowe spojrzenia na źródła dotyczące dziejów dominikanów w Polsce XIII–XIV wieku. Lektor Stanisław i jego żywot św. Jacka, w: Dominikanie w środkowej Europie, tamże s. 45–59; Loenertz R. J., Une ancienne chronique des provinciaux dominicains de Pologne, „Arch. Fratrum Praedicatorum” T. 21: 1951 s. 32; tenże, La vie de S. Hyacinthe du lecteur Stanislas envisagée comme source historique, tamże T. 27: 1957 s. 25–30 (rec. Z. Budkowej, „Studia Źródłozn.” T. 4: 1959 s. 190); Mazur Z., Wstęp do: Życie i cuda św. Jacka, Kr. 1994; Obertyński Z., Dzieje kanonizacji św. Jacka, „Prawo Kanoniczne” R. 4: 1961 s. 86; Starnawski J., Drogi rozwojowe hagiografii polskiej i łacińskiej w wiekach średnich, Kr. 1993 s. 53–60; Witkowska A., Hagiografia, w: Dzieje teologii katol., I 351–2; taż, Miracula małopolskie z XIII i XIV wieku. Studium źródłoznawcze, „Roczn. Human.” T. 19: 1971 z. 2 s. 41–3, 57–60; Woroniecki J., Św. Jacek Odrowąż i wprowadzenie zakonu kaznodziejskiego do Polski, Kat. 1947 s. 264–6, 305–10; Wyrozumski J., Św. Jacek Odrowąż na tle swoich czasów, Zesz. Nauk. UJ 1989, Prace hist., z. 89 s. 43–52; Zeissberg H., Dziejopisarstwo polskie wieków średnich, W. 1877 I 121–2; – Acta capitulorum provinciae Poloniae ordinis praedicatorum, Ed. R. F. Madura, Romae 1972 I 13–14, s. XXXVII; Acta Sanctorum, Coll. a J. B. Sollerio, J. Pinio, G. Cupero, P. Boschio, Ed. II, Augusti t. III, Parisiis-Romae 1867 VIII 339–61; Bull. Pol., II nr 55, 56; Bzowski A., Propago D. Hyacinthi Thaumaturgi Poloni, Venetiis 1606 s. VII, 69; Długosz, Liber benef., III 452; Fontana V. M., Monumenta Dominicana breviter in synopsa collecta, Romae 1675 II 218, 220, 231; Janociana, III 47; Kaeppeli T., Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, Romae 1980 III 350; Księgi ławn. krak., nr 646; Lubomlczyk S., De vita, miraculis et actis canonisationis sancti Hyacinthi confessoris ordinis fratrum praedicatorum libri quatuor, Romae 1594 s. 156, 334, 337, 351, 366; Monumenta Ordinis Fratrum Praedicatorum Historica, Ed. B. M. Reichert, Romae 1898 IV cz. 2 s. 302; Quetif J., Echard J., Scriptores Ordinis Praedicatorum, Parisiis 1719 I 632; Vet. Mon. Pol., I nr 586; Zbiór formuł zakonu dominikańskiego prowincji polskiej z lat 1338–1411, Wyd. J. Woroniecki, J. Fijałek, Arch. Kom. Hist., 1938 XII cz. 2 nr 111; Zeissberg H., Kleinere Geschichtsquellen Polens im Mittelalter, Arch. f. Österr. Gesch., 1877 LV 136–67.

Maciej Zdanek