Rembek Stanisław Edmund (1901–1985), pisarz. Ur. 6 VII w Łodzi, był synem Edmunda (1876–1941), projektanta-budowniczego, i Kazimiery z Osmanowiczów. Ze strony ojca pochodził (wg tradycji rodzinnej) od alzackiego Francuza nazwiskiem Ehrenberg, który wracając spod Moskwy jako niedobitek armii napoleońskiej osiadł był prawdopodobnie na Śląsku, przenosząc się potem w Kaliskie (dziadek R-a Józefat zmienił ok. r. 1880 swoje pierwotne nazwisko Ehrenberg na Rembek). Przodkowie matki należeli do litewsko-tatarskiej szlachty zaściankowej. Jeden był ponoć konfederatem barskim; drudzy walczyli w powstaniach listopadowym i styczniowym. Młodszy brat ojca, Romuald, był bojowcem Polskiej Partii Socjalistycznej i poniósł śmierć w r. 1905 w Łodzi.

Dzieciństwo spędził R. w Łasku, gdzie jego ojciec wykonywał wtenczas funkcję pomocnika przy inżynierze powiatowym Franciszku Karpińskim (ojcu poety Światopełka). W r. 1909 zamieszkał R. wraz z rodzicami i dwiema siostrami w Piotrkowie Trybunalskim (młodsza z sióstr, Maria, ukończyła później Sorbonę i została nauczycielką języków obcych). Uczęszczał do tutejszej szkoły podstawowej i do gimnazjów: rosyjskiego, a później polskiego. Był członkiem organizacji harcerskiej i jednym z redaktorów pisemka uczniowskiego „Razem”. W r. 1918 wstąpił do tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej, z jej polecenia rozlepiał odezwy; brał też udział w demonstracjach i starciach ludności z żandarmerią austriacką, zaś w listopadowe dni uczestniczył w rozbrajaniu okupantów. Przerwawszy naukę, zaczął służbę wojskową. Od października 1919 znajdował się na froncie wschodnim: jako kanonier w 1 baterii 10 p. artylerii polowej przebył wszystkie koleje wojny polsko-radzieckiej. Zdemobilizowany w lutym 1921, zdał maturę w Gimnazjum im. Bolesława Chrobrego w Piotrkowie Trybunalskim i rozpoczął studia historyczne na Uniw. Warsz. Słuchał wykładów Marcelego Handelsmana, Henryka Mościckiego, Władysława Smoleńskiego. W semestrze zimowym r. akad. 1921/22 był zarazem słuchaczem na wydziale publicystyczno-dziennikarskim w Szkole Nauk Politycznych w Warszawie. Należał na uniwersytecie do Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej. Był również działaczem i prelegentem Tow. Uniwersytetu Robotniczego. Imał się najrozmaitszych zajęć zarobkowych – od kancelisty po robotnika budowlanego. Przez pewien czas pracował na stanowisku sekretarza redakcji w piśmie „Harcerz”, przemianowanym na „Ognisko” (1921–3). Wykładał na Kursach dla dorosłych w Warszawie. W r. szk. 1924/25 nauczał języka polskiego oraz historii w Gimnazjum Żeńskim im. Marii Konopnickiej w Radomiu. Później był nauczycielem w Łęczycy (gimnazjum żeńskie) i Równem Wołyńskiem (Gimnazjum Koedukacyjne Rosyjskiego Tow. Dobroczynności).

R. zadebiutował jako pisarz w r. 1922, drukując w „Ognisku” odcinkową powieść dla młodzieży pt. Ekspedycja karna. Z kolei podjął współpracę z „Robotnikiem”. Poznał tu m. in. Andrzeja Struga i pod jego auspicjami ogłosił liczne opowiadania; tematy czerpał z dziejów powstań narodowych bądź z całkiem gorących wspomnień o walkach 1919–20 r. Wokół tej wojny osnuł swoją pierwszą wybitną powieść pt. Nagan, drukowaną również w „Robotniku”, w r. 1928 (wyd. osobne, W. 1928). Za uzyskane honorarium podróżował po Czechosłowacji, Austrii, Włoszech i Francji. Jesienią 1928 przybył do francuskiej Afryki Północnej; kilka miesięcy spędził w miejscowości Maison Carrée koło Algieru, gdzie zatrudnił się jako kreślarz w biurze budowlanym; widział też inne miasta algierskie i Saharę. Swoje wrażenia opisał w „Tygodniku Ilustrowanym” (1928–9). W lutym 1929 zamieszkał z powrotem w Piotrkowie Trybunalskim. Wykładał tu historię w Szkole Handlowej oraz w Państwowym Seminarium Nauczycielskim Żeńskim. Niebawem przeniósł się do Milanówka pod Warszawą. W l. 1931–4 był urzędnikiem pocztowym w Warszawie. Po odbyciu kursu oficerskiego w Zambrowie latem 1932 uzyskał stopień podporucznika rezerwy. Od stycznia 1935 uczył ponownie w piotrkowskiej Szkole Handlowej, a w r. szk. 1937/8 także w miejscowym Prywatnym Koedukacyjnym Gimnazjum Kupieckim. W tym czasie zdołał ukończyć i nie bez uciążliwych starań opublikować swoją drugą opowieść poświęconą wojnie 1920 r.: W polu (W. 1937, wyd. następne Paryż 1958). Uznana zgodnie przez krytyków (Karol Irzykowski, Stefan Kołaczkowski, Julian Krzyżanowski, Kazimierz Wyka) za arcydzieło prozy batalistycznej, została wyróżniona w marcu 1939 nagrodą Kasy Literackiej z funduszu im. Franciszka Salezego Lewentala jako najlepsza polska powieść ostatniego pięciolecia. W sierpniu t. r. przyznano R-owi Nagrodę Literacką miasta Kalisza im. Adama Asnyka (uroczystemu jej wręczeniu stanął jednak na przeszkodzie wybuch wojny). Historyczne natomiast studia R-a zaowocowały powieścią Przemoc i szabla, traktującą o młodym Józefie Wybickim, a drukowaną w odcinkach „Kuriera Porannego” (1939).

We wrześniu 1939 znalazł się R. w oblężonej stolicy, gdzie pełnił m. in. obowiązki reportera radiowego. Okres okupacji przeżył w Grodzisku Mazowieckim. Brał udział w konspiracji (Armia Krajowa) i tajnym nauczaniu. Zamieszczał artykuły w konspiracyjnym czasopiśmie społeczno-literackim „Lewą Marsz”, wydawanym przez stronnictwo Polskich Socjalistów (potem Robotnicza Partia Polskich Socjalistów) w Warszawie (1942–3). Po wojnie pracował krótko w Wojewódzkim Wydziale Kultury i Sztuki w Łodzi. Za utwór W polu otrzymał w r. 1945 nagrodę min. kultury i sztuki. Ogłosił opowiadania i fragmenty prozy z czasów ostatniej wojny w tygodnikach: „Radio i Świat” (1945) oraz „Przekrój” (1946–7). W nowej powieści pt. Wyrok na Franciszka Kłosa, publikowanej na łamach tygodnika „Dziś i Jutro” (1946–7, wyd. osobne, W. 1947, wyd. następne, zmienione, W. 1956) zajął się wyświetleniem psychologicznych pobudek kolaboracji. Krytyka różniła się w ocenie wartości tego utworu. Był R. tłumaczem „Opowiadań” N. Gogola (W. 1949). Zameldowany z powodów rodzinnych w Piotrkowie Trybunalskim, w rzeczywistości przeprowadził się w tym czasie z żoną do Warszawy. Jednakowoż trzymał się na uboczu życia literackiego, nie godząc się z narzucanym kulturze polskiej uniformizmem intelektualnym i artystycznym. Zarobkował dorywczo jako korepetytor, bibliotekarz, korektor bądź adiustator. W trudnej życiowej sytuacji, pogłębionej chorobą, korzystał z pomocy Bolesława Piaseckiego. Pierwszą po przerwie blisko dziesięcioletniej nową swą książkę zatytułowaną Ballada o wzgardliwym wisielcu oraz dwie gawędy styczniowe opublikował nakładem Instytutu Wyd. Pax w r. 1956. Nowelistyczny ten tryptyk obrazował wydarzenia 1863 r. w całym ich skomplikowaniu. W r. 1956 zgłosił R. swój akces do Stowarzyszenia Pax, pragnąc zamanifestować lojalność wobec zdepopularyzowanego wówczas przywódcy stowarzyszenia Piaseckiego, wystąpił z tej organizacji w grudniu 1981. Po r. 1956 drukował w tygodniku „Kierunki” artykuły i polemiki o tematyce przeważnie historycznej; złożyły się one na zbiór pt. Uzupełnienia brązownicze (nie wydany). Pracował nad kolejnymi powieściami: epicko zakrojonym Wiankiem Malwiny z czasów powstania listopadowego oraz Ostatnią porażką opowiadającą o powstaniu warszawskim 1944 r. Uprawiał działalność translatorską. Tłumaczył opowiadania F. Gładkowa, M. Szołochowa, J. Germana i W. Grossmana (zamieszczone w antologii „Rosyjski charakter”, W. 1962). Wspólnie z Ireną Bajkowską przełożył wybór miniatur W. Lidina „Wrzesień – pora jesieni” (W. 1964). Natomiast z francuskiego przetłumaczył książkę G. Gafencu „Ostatnie dni Europy. Podróż dyplomatyczna w 1939 roku” (W. 1984). Od r. 1958 należał R. do PEN-Clubu. W l. 1922–83 był członkiem Związku Zawodowego Literatów Polskich, następnie Związku Literatów Polskich. W swej twórczości oryginalnej, znaczonej zarówno dziełami wysokiej próby, jak dotkliwymi niepowodzeniami, kierował się przekonaniem, «iż wartość pisarza polega niemal wyłącznie na jego odwadze dawania świadectwa prawdzie, bez żadnych przemilczeń». R. zmarł w Warszawie 21 III 1985; spoczął w rodzinnym grobie na cmentarzu Powązkowskim.

R. był żonaty (1935) z Marią z Dalewskich Dehnelową (rozwiedzioną z Augustem Gustawem Dehnelem, zoologiem). Potomstwa nie zostawił.

Część spuścizny rękopiśmiennej R-a znajduje się w posiadaniu żony, część inna przeszła na własność Biblioteki Narodowej.

Portret olejny pędzla Marii Sołtyk i Stanisława Grochowiaka, wykonany w lipcu 1975, własność M. Sołtyk; – Nowy Korbut (Słownik Pisarzy) III; Czachowska J., Maciejewska M. K., Tyszkiewicz T., Literatura polska i teatr w latach II wojny światowej. Bibliografia, Wr. 1984 II; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i n.; Literatura pol. Enc., II (Jerzy Rzymowski); W. Enc. Powsz. (PWN); Bartelski L. M., Polscy pisarze współcześni, W. 1977; Zagórowski, Spis nauczycieli, II; – Ciągardlak B., Koniec legendy (o prozie S. Rembeka), „Przegl. Human.” 1979 nr 4 s. 109–20; Czachowski K., Najnowsza polska twórczość literacka, Lw. 1938 (fot.); Grochowiak S., Okrutne drogi nadziei, „Kultura” 1971 nr 39 (fot.); Kuncewicz P., Małaczewski, Rembek i inni, „Przegl. Tyg.” 1984 nr 24 (fot.); Lalak M., Przypomnienie Rembeka, „Kierunki” 1984 nr 28 (fot.); tenże, Rembeka lekcja historii, tamże 1985 nr 30; Mitkowski J., S. Rembek o powstaniu styczniowym, „Tyg. Powsz.” 1955 nr 20; Nowakowski M., O „Wyroku na Franciszka Kłosa”, „Kultura Niezależna” 1985 nr 10; Pluta J. J., Obraz wojny w międzywojennej prozie Rembeka, „Roczn. Nauk.-Dydakt. WSP” z. 68: „Prace Hist.-Liter.” 7, Kr. 1978; Wittlin J., Opowieść wojenna Rembeka, „Wiadomości” (Londyn) 1959 nr 23; Wohnout W., Beck, Szembek, Rembek, „Kultura” (Paryż) 1959 nr 3 s. 128–36; – Grochowiak S., O sprawach wielu. Rozmowa z S. Rembekiem, „Współczesność” 1958 nr 30 (fot.); Irzyk Z., Rozmowy z pisarzami. S. Rembek, „Kierunki” 1978 nr 45 (fot. z żoną); Piotrowski A., S. Rembek – oświadcza, „Słowo Powsz.” 1957 nr 154 (fot.); Rembekowa M., Sprostowanie, „Tyg. Powsz.” 1985 nr 17; Skaliński M., Spotkania z pisarzami. S. Rembek, „Słowo Powsz.” 1956 nr 156 (fot.); [S E B], W kręgu rodzinnych tradycji. Rozmowa z S. Rembekiem, „WTK” 1963 nr 3 (fot.); – „Kierunki” 1985 nr 13; „Kur. Poranny” 1939 nr 229; „Przegl. Wydawnictw Inst. Wyd. Biblioteka Polska” 1939 nr 3/4 s. 1–2 (fot.); „Słowo Powsz.” 1985 nr 61, 64; „Wiad. Liter.” 1939 nr 37 (fot.); „Życie Warszawy” 1985 nr 73, 78, 80, 84; – Arch. prywatne R-a oraz informacje żony Marii; – Odpowiedź na ankietę Wydawnictwa Interpress (Red. Who’s Who) z r. 1979 (w Mater. Red. PSB); Informacje ciotecznej siostry R-a Barbary Olszewskiej z W.

Tomasz Burek