Szembek Stanisław Feliks (1849–1891), malarz.
Ur. 5 VIII w Siemianicach (pow. ostrzeszowski), był wnukiem Piotra Szembeka (zob.) i Bonawentury Niemojowskiego (zob.), synem Aleksandra (1814–1884), dziedzica Siemianic, Rakowa i Słupi (pow. ostrzeszowski) i jego drugiej żony, Felicji z Niemojowskich (1822–1878). Miał braci: Aleksandra Kazimierza (1842–1918), dziedzica Słupi, ożenionego z Marią z Engeströmów (1857–1899), Piotra (1843–1896, zob.), żonatego z Marią z Fredrów (zob. Szembekowa Maria), Józefa (1847–1905), ożenionego ze Stanisławą z Baranowskich (1856–1885), i zmarłego w dzieciństwie Jana. Przyrodnią siostrą S-a z pierwszego małżeństwa ojca z Marianną Elżbietą z Objezierskich (1818–1839) była Maria (ok. 1840–1879), zamężna za Stanisławem Sczanieckim (1831–1884).
Duży wpływ na wychowanie S-a i jego braci wywarł dziadek Piotr Szembek. Śladem starszych braci S. próbował w r. 1863 przyłączyć się do powstańców w obozie gen. Edmunda Taczanowskiego, lecz ze względu na młody wiek nie został przyjęty. W r. 1864 rozpoczął naukę w gimnazjum św. Macieja we Wrocławiu; wykazywał już wówczas zdolności artystyczne, o czym świadczy m.in. rysunek Hiena z r. 1866 (w tzw. Albumie nr 1, w posiadaniu rodziny). Po ukończeniu gimnazjum kształcił się w l. 1868–71 w ASP w Monachium, początkowo w Antikenklasse pod kierunkiem A. Strähubera, a w l. 1869–70 u W. Dieza; wg niektórych opracowań był także uczniem W. Kaulbacha, Z. Zimmermanna i T. Piloty’ego, co jednak nie znajduje potwierdzenia w dokumentach. Otrzymał w tym okresie list pochwalny za studia głów starca i kobiety oraz Wielki Medal Srebrny za obraz Czerkies, niekiedy mylnie określany jako Kirgiz (wszystkie prace w posiadaniu rodziny). Utrzymywał bliskie kontakty z monachijską kolonią polskich malarzy, m.in. z Józefem Brandtem i Ludomirem Benedyktowiczem oraz zaprzyjaźnił się z Adamem Chmielowskim; manifestował swój patriotyzm, fotografując się w stroju polskim. W ówczesnej twórczości pozostawał pod wpływem teorii barw Chmielowskiego, operując paletą ograniczoną głównie do czerni, bieli, brązów i szarości; interesował się zwłaszcza postacią ludzką. Namalował w tym czasie obrazy olejne: Młodzieniec, Studium siedzącego mężczyzny i Popiersie kobiety – studium I (wszystkie w zbiorach rodziny), a także Chłopiec w kapeluszu, znany z katalogu wystawy pośmiertnej. Dużo rysował, portretując krewnych i znajomych (prace z l. 1869–70 w Albumie nr 1, w zbiorach rodziny); niekiedy nadawał rysunkom cechy karykaturalne lub humorystyczne, Józio Szembek przy lekcji czy Józio Szembek w topieli (tamże). Od r. 1871 był członkiem zwycz. monachijskiego Kunstvereinu.
Po powrocie (ok. r. 1871) z Monachium S. kupił niewielki majątek Bonarka pod Krakowem, w którym zamieszkał. Nawiązał kontakty z krakowskim środowiskiem malarskim skupionym wokół Jana Matejki, zwłaszcza z Tadeuszem Ajdukiewiczem i Witoldem Pruszkowskim. Zawarł też znajomość z Henrykiem Sienkiewiczem. Drugi, galicyjski okres twórczości S-a charakteryzował się odejściem od silnego światłocienia, poszerzeniem palety oraz pogłębionymi studiami nad postacią ludzką; znalazło to wyraz m.in. w olejach Cygan z r. 1874 (wł. prywatna), Żyd-studium I i Żyd-studium II (drugi z r. 1876, oba w zbiorach rodziny). Na ekspozycjach krakowskiego TPSP w l. 1874 i 1876 pokazał obrazy: Po nieszporach (Kościół w Opatowie pod Kępnem, w zbiorach Muz. Narodowego w Poznaniu), Przy studni i Chłopiec z bocianem oraz portrety i studia portretowe. W warszawskiej Zachęcie w r. 1875 eksponował Kościół wiejski oraz studium głowy męskiej. Pierwszy namalowany w plenerze pejzaż S-a pt. Bonarka pod Krakowem (w zbiorach rodziny) utrzymany był w chłodnej gamie barwnej.
Latem 1878 w Sopocie poznał S. Augustę Zawiszankę Czarną; ożenił się z nią 28 VII 1879, po czym t.r. sprzedał Bonarkę, a od ojca odkupił majątki Wysocko Wielkie i Sadowie w pow. ostrowskim. Zamieszkał w Wysocku, gdzie przebudował pałac, dostawiając przybudówkę mieszczącą atelier oraz założył park ze zwierzyńcem i sad. Zbierał dzieła sztuki dawnej, zwłaszcza gdańskiej (miał m.in. portret Jana III Sobieskiego przypisywany Danielowi Schultzowi) oraz porcelanę. Tworząc w różnych technikach, olejowej, pastelowej i akwareli, sporządził liczne kopie portretów z Siemianic (m.in. prymasa Stanisława i kanclerza Jana Szembeków) oraz wizerunki żyjących krewnych, m.in. rodziców, teścia, żony, dzieci i kuzynów oraz autoportrety (w większości znane obecnie jedynie z katalogu wystawy pośmiertnej). Prawdopodobnie też wtedy powstały malowane kopie barokowych tkanin, m.in. Wiosna, Lato i Jesień (do wybuchu drugiej wojny światowej znajdowały się w Wysocku).
Chory na gruźlicę, wyjechał S. wiosną 1882 do Bellagio, a następnie do Bad Reichenhall (wykonał tam piórkiem i ołówkiem dwa cykle rysunków satyrycznych Z Kuracji w Bad Reichenhall). W l. 1883 i 1885 podróżował do Włoch. Z wojaży przywiózł m.in. cztery Studia z Mentony, Łódkę w Neapolu i pięć Widoków Neapolu (znane z wystawy pośmiertnej) oraz szkice portretowe m.in. Piferaro Sabaudczyka (dwa jego portrety do r. 1938 znajdowały się w Wysocku). Pejzaże i studia włoskie były malowane w rozproszonym świetle i utrzymane w charakterystycznej gamie barwnej, operującej brązami, zieleniami i błękitnawą szarością. Powstałe w Wysocku płótno Wyjście z więzienia kardynała Ledóchowskiego (Wywiezienie kardynała Ledóchowskiego z więzienia w Ostrowie) ziemiaństwo wielkopolskie podarowało w r. 1885 kard. Mieczysławowi Ledóchowskiemu, przebywającemu w Rzymie (jeden z dwóch szkiców do tego obrazu znajduje się w kościele paraf. św. Stanisława w Ostrowie Wpol.). Z kilku, rzadkich w twórczości S-a, obrazów religijnych przetrwały do dziś: Święty Bartłomiej (kościół św. Bartłomieja w Biskupicach Ołobocznych), Przemienienie Pańskie (kościół Wszystkich Świętych w Słupi pod Kępnem) i Trójca Święta (kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Wysocku). S. tworzył też portrety rodziców oraz liczne rysunkowe portreciki syna, Bogdana (zob.), zachowane głównie w tzw. Albumie nr 2 (w zbiorach rodziny). W Wysocku malował najczęściej na deseczkach z pudełek po cygarach niewielkie pejzaże z najbliższych okolic, niekiedy ze sztafażem. Z dużych olejnych krajobrazów bez sztafażu, powstałych po r. 1885, zachowały się: Dąb-studium drzewa i Pejzaż z okolic Wysocka (tamże). Na I Wielkiej Wystawie Sztuki Polskiej (1887) w Krakowie pokazano dzieła S-a: Portret hrabiny S. (matki S-a) i Portret hrabiego S. (autoportret) oraz Czerkiesa.
W związku z działaniami pruskiej Komisji Kolonizacyjnej w Poznańskiem namalował S. obrazy olejne: Chata w Wysocku (Zagroda Stachurskich w Wysocku, ok. 1890, zbiory rodziny) oraz nieukończone Wysiedlenie rodziny chłopskiej z Wysocka (1891, w katalogu wystawy pośmiertnej zatytułowany W świat z ojcowskiej zagrody, wł. prywatna). Powstały też w tym czasie olejne pejzaże Rybacy na Prośnie, Mostek na Prośnie i Chałupa nad stawem (w zbiorach rodziny) oraz Widoczek z natury (1891), uważany za jego ostatni ukończony pejzaż. Pozostając nadal pod wpływem szkoły monachijskiej, sięgał S. częściej do tematyki polskiej tradycji i krajobrazu, a pejzaż traktował w sposób nowoczesny, malując go z natury. Krytyka zauważyła w tych dziełach «miłość najbliższego otoczenia, szacunek dla swych przodków i własnego kraju» („Czas” 1891 nr 218). W wyniku postępującej gruźlicy S. stracił głos oraz został zmuszony do używania wózka. Zmarł 28 V 1891 w Wysocku, został pochowany 1 VI w krypcie miejscowego kościoła.
W małżeństwie z Augustą z Zawiszów Czarnych miał S. syna Bogdana (1880–1956) oraz córkę Wandę (1882–1951), w pierwszym małżeństwie żonę Kazimierza Rogoyskiego (zob.), w drugim Leopolda Starzewskiego. Bratankiem S-a (synem Piotra) był Aleksander Maria Szembek (zob.), a bratanicami (córkami również Piotra) Jadwiga (zob. Szeptycka Jadwiga) i Zofia (zob. Szembek Zofia Teodora Maria, w zgromadzeniu Maria Krysta).
TPSP w Krakowie urządziło we wrześniu 1891 w gmachu Sukiennic pośmiertną wystawę S-a, na której pokazano niemal całą jego spuściznę, w tym 149 obrazów i szkiców olejnych. Dorobek ten w następnych latach uległ rozproszeniu, a jego znaczna część, głównie obrazy olejne, zaginęła. Na wystawie monograficznej w r. 1976 w Malborku zgromadzono czterdzieści jeden z ok. pięćdziesięciu znanych obecnie prac olejnych artysty. Tow. Historyczne im. Szembeków zorganizowało w r. 1994 w Wysocku sesję poświęconą S-owi i jego synowi Bogdanowi. Prace S-a znajdują się także w zbiorach Muz. Miasta Ostrowa Wpol. oraz Centrum Kultury w Odolanowie.
Stępień H., Artyści polscy w środowisku monachijskim w l. 1856–1914, W. 2003; Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; Thieme–Becker, XXXII; Wpol. Słown. Biogr.; Żychliński; – Chodyński A. R., Stanisław Szembek 1849–1891 malarstwo i rysunek, Malbork 1976 (reprod. autoportretów olej. i rys.); Ilustrowany katalog obrazów i rzeźb XIX w. Muzeum Narodowego w Krakowie, Kr. 1903; Katalog Ilustrowany I Wielkiej Wystawy Sztuki Polskiej w Krakowie, Kr. 1887; Katalog Wystawy Pośmiertnej prac pozostawionych przez św. p. hr. Stanisława Szembeka z Wysocka pod Ostrowem w W. Księstwie Poznańskim, Kr. 1891; – Błaszczyk S., Jadwiga Szeptycka i Zofia Szembekówna, „Liter. Lud.” 1965 nr 2–3 s. 24; Cękalska-Zborowska H., Wieś w malarstwie i rysunku naszych artystów, W. 1969; Chodyński A. R., Zapomniana twórczość Stanisława Szembeka, „Biul. Hist. Sztuki” R. 39: 1977 nr 1; Janiszewski J., Powiat kępiński, dod. do „Nowego Przyjaciela Ludu” (Kępno) 1928; Kwilecki A., Szembekowie herbu Szembek, w: Ziemiaństwo wielkopolskie: w kręgu arystokracji, Red. tenże, P. 2004; Lesser A., Przegląd sztuk pięknych (Wystawa w TZSP Warszawa), „Kłosy” 1875 nr 501 s. 73–5; Małyszko S., Majątki wielkopolskie. Powiat ostrowski, Szreniawa 1996 III; [Siemieński L.,] Gerwazy, Obrazy Stanisława Szembeka na wystawie w Krakowie, „Kłosy” 1874 nr 485 s. 249; – Kozakiewicz–Ryszkiewicz, Warsz. „cyganeria”; Starzyński J., Stępień H., Maksymilian i Aleksander Gierymscy. Listy i notatki, Wr. 1973 s. 10; Stępień H., Liczbińska M., Artyści polscy w środowisku monachijskim w l. 1828–1914. Materiały źródłowe, W. 1996; – „Czas” 1891 nr 202; „Dzien. Pozn.” 1891 nr 221; – Nekrologi z r. 1891: „Dzien. Pozn.” nr 121, „Kur. Pozn.” nr 24; – B. Ossol.: sygn. Akc. 82/05 (Arch. Sapiehów z Nairobi, Szembek B., Wspomnienia z ok. l. 1870–1940, t. 1, kopia mszp.); – Informacje Katarzyny Bielawskiej z Ostrowa Wpol.
Joanna Daranowska-Łukaszewska