Serkowski Stanisław Ferdynand (1871–1936), analityk, bakteriolog i serolog. Ur. 7 XI (w informatorach z l. międzywojennych ur.: 1872) w Warszawie, był synem Jana, właściciela Fabryki Lamp i Brązów, i Ludgardy ze Strukowów.
S. do szkół uczęszczał w zakładzie jezuitów w Chyrowie i gimnazjum we Lwowie, gdzie w r. 1891 uzyskał świadectwo dojrzałości. Medycynę studiował na wydz. lekarskim uniwersytetu w Charkowie, pracując jednocześnie jako wolontariusz w katedrze higieny I. Skworcowa. W r. 1897 jako student III kursu otrzymał złoty medal za pracę Posobie dlja raspoznavanija mikrobov, s priloženiem diagnostičeskich tablic i izloženiem glavnejšich sposobov izsledovanija (Charkov 1898). Stopień lekarza cum eximia laude otrzymał 28 X 1898 i objął pracę przy katedrze higieny jako nadetatowy laborant. Ogłosił wiele prac bakteriologicznych, m.in. podręcznik Epizootologija (Charkov 1899). W r. 1899 wyjechał do Berlina i Pragi dla dalszej specjalizacji bakteriologicznej.
W r. 1900 S. osiadł w Łodzi, założył prywatną pracownię chemiczno-bakteriologiczną przy ul. Piotrkowskiej 120, a ponadto w okresie: 27 I 1901 – 14 VII 1907 był kierownikiem mieszczącej się w tym samym budynku miejskiej pracowni sanitarnej, której zadaniem było wykonywanie analiz i prowadzenie badań naukowych nad higieną środków spożywczych. S. rozszerzył jej zakres działania na badania bakteriologiczne w czasie epidemii cholery, płonicy i zapalenia opon mózgowych, kierowanie kamerą dezynfekcyjną miejską (do jej założenia sam się wydatnie przyczynił) oraz badanie ruchu zakaźnie chorych w szpitalach i rejestrację śmiertelności. Natomiast prywatna pracownia S-ego stała się znana w Królestwie i poza jego granicami jako ośrodek usługowy, naukowy i dydaktyczny. S. prowadził tam stałe zajęcia dla studentów i asystentów, miesięczne kursy dla lekarzy i farmaceutów z mikroskopii i bakteriologii klinicznej, w czasie epidemii cholery w r. 1905 – okolicznościowe kursy specjalne dla lekarzy, farmaceutów i studentów z diagnostyki bakteriologicznej cholery i szczepień przeciwcholerycznych, a w r. 1906 dwutygodniowe kursy praktyczne dla mleczarzy i rolników.
Z zakresu analityki S. ogłosił wówczas m. in. O krioskopii („Czas. Lek.” R. 3: 1901, odb. Ł. 1901), gdzie zalecał stosowanie tej metody do badania płynów ustrojowych w celach diagnostycznych i terapeutycznych i Zarys semiotyki moczu (tamże R. 6: 1904 i odb. Ł. 1904), omawiając tu wiele nowych metod badawczych. Z dziedziny badania produktów spożywczych opublikował m. in. Mleko i bakterie (W. 1900 i po rosyjsku, S. Pet. 1900–1), gdzie opisywał bakteriologię i sposoby przechowywania mleka, instruktażowy artykuł O badaniu przez lekarzy produktów spożywczych, dostarczanych do szpitali („Czas. Lek.” R. 4: 1902, odb. Ł. 1902) oraz Mleko i mleczarstwo w oświetleniu higieny i bakteriologii (W. 1907, W. 1917). Za monografię tę, przeznaczoną dla rolników i higienistów, wydaną przez Kasę im. Mianowskiego, S. otrzymał w r. 1908 nagrodę konkursową z zapisu Zenona Pileckiego. Pisał w niej o wartości spożywczej mleka i sposobach jej poprawy, proponował założenie stacji hodowlano-mleczarskiej w Warszawie i szkoły mleczarstwa. S. interesował się też etiologią raka, przypuszczając, że jest to choroba zakaźna. Wspólnie z Józefem Maybaumem 15 I 1904 przeprowadzili pierwsze na ziemiach polskich, a drugie w Europie, jednodniowe badanie ankietowe wśród lekarzy, uzyskując opis 465 przypadków chorobowych i wyniki ich przedstawili w artykule Etiologia i statystyka raka „Gaz. Lek.” T. 24: 1904, T. 26: 1906). Nie uzyskawszy potwierdzenia swej hipotezy, zaniechali dalszych badań. Im jednak przypada zasługa zainicjowania w kraju badań onkologicznych. Epidemia cholery w r. 1905 skłoniła S-ego do zajęcia się tą chorobą. Ogłosił wówczas prace: Epidemiologia i profilaktyka cholery („Czas. Lek.” R. 7: 1905, wyd. 2 Ł. 1905, wyd. 3 W. 1915 – nagrodzoną w r. 1918 na konkursie im. J. W. Knolla w Tow. Lekarskim Warszawskim ), Uodparnianie czynne przeciw cholerze („Przegl. Lek.” R. 44: 1905, odb. Kr. 1905) i Materiały do nauki o odporności („Czas. Lek.” R. 8: 1906, odb. Ł. 1906). Włączył się też czynnie w akcję profilaktyczną w Łodzi, szczepiąc w pierwszej kolejności łódzkich lekarzy i studentów.
W l. 1900–2 i 1906 był S. członkiem Komitetu Redakcyjnego „Czasopisma Lekarskiego”, w r. 1904 został członkiem korespondentem Tow. Lekarskiego Lubelskiego. W Oddziale Łódzkim Warszawskiego Tow. Higienicznego, któremu przewodniczył w l. 1903–6, S. wysunął wiele cennych inicjatyw, m. in. przyczynił się do powstania sekcji mleczarskiej i sekcji przeciwalkoholowej, do powołania w r. 1904 pierwszej na ziemiach polskich instytucji «Kropla Mleka» – wzorcowej dla później zakładanych, zasugerował tworzenie ogródków dziecięcych, które łączyłyby cele dydaktyczno-opiekuńcze z popularyzacją higieny i wychowania fizycznego. W pierwszym kwartale 1906 wysunięto kandydaturę S-ego na stanowisko kierownika katedry higieny na Uniw. Lwow., ale sam zgłosił rezygnację. W poł. lipca 1907 S., zniecierpliwiony brakiem zainteresowania ze strony magistratu dla jego higieniczno-sanitarnych postulatów, czemu dał wyraz w Sprawozdaniu z działalności pracowni sanitarnej miejskiej w Łodzi (1901–1907) („Czas. Lek.” R. 9: 1907), opuścił Łódź i przeniósł swoją prywatną pracownię chemiczno-bakteriologiczną do Warszawy na ul. Świętokrzyską 16.
W r. 1908 został S. członkiem Tow. Naukowego Warszawskiego i członkiem TLW. W l. 1909–10 był kierownikiem pracowni naukowej TLW, którą wyposażył i zainicjował w niej prace naukowe, dydaktyczne i usługowe. W r. 1911 rozszerzył własną pracownię i część lokalu przeznaczył na unikatowe w skali krajowej muzeum. Zamieścił tam kilka tysięcy gromadzonych przez siebie, jeszcze od czasów łódzkich, eksponatów z zakresu higieny i bakteriologii, albumy fotograficzne i dużą bibliotekę. Wydał przewodnik po wystawie pt. Zbiory muzealne laboratorium d-ra St. Serkowskiego 1900–1912 (W. 1912), a także cztery albumy w foto- i mikrofotografii swych zbiorów (wydane w l. 1902, 1904, 1911, 1913) celem rozdania ich wśród lekarzy. W r. 1912 zorganizował w swojej pracowni miesięczne kursy naukowe i trzymiesięczne zajęcia praktyczne z bakteriologii dla lekarzy oraz (w nieustalonym bliżej czasie) kursy dla lekarzy powiatowych Król. Pol. W r. 1912 został członkiem honorowym Tow. Lekarskiego Wileńskiego. Wchodził do zespołu redakcyjnego „Nowin Lekarskich” i był współwłaścicielem „Gazety Lekarskiej”. W r. 1915 S. objął kierownictwo nowo powołanej pracowni ufundowanej przez Wszechrosyjski Związek Ziemstw w celu zwalczania kolejnej epidemii cholery W t.r. został członkiem nowo powstałej podsekcji lekarskiej Komisji Szkół Wyższych dla zorganizowania wydz. lekarskiego w odradzającym się uniwersytecie polskim w Warszawie. W r. 1917 został członkiem etatowym nowo powstałej Rady Lekarskiej Państwa Polskiego.
Dn. 15 VIII 1917 S. uzyskał nostryfikację dyplomu na UJ ze stopniem doktora wszech nauk lekarskich. Od 5 XII t. r. był wykładowcą higieny i bakteriologii na Uniw. Warsz. Zorganizował Zakład Higieny i Bakteriologii, początkowo w gmachu Medycyny Teoretycznej, potem w obszernych pomieszczeniach przy ul. Nowy Świat 19. W r. 1918 otworzył tam pracownię bakteriologiczną i nią kierował. W r. akad. 1918/19 objął również wykłady na Studium Farmaceutycznym Uniw. Warsz. Po podziale dn. 31 III 1919 Zakładu na dwie katedry: higieny z Szymonem Dzierzgowskim i bakteriologii i mikrobiologii z Romanem Nitschem, S. jako docent tymczasowy higieny i bakteriolosii prowadził do 31 III 1921 wykłady. Jeszcze przed r. 1918 S. ufundował w Warszawskim Tow. Weterynarskim nagrodę swego imienia za pracę nad zarazkami zwierzęcymi. W r. 1918 został członkiem honorowym Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk. Kontynuował badawcze prace z analityki i z zakresu badania środków spożywczych, jako pierwszy opisał Próbę peptonową w mleku („Gaz. Lek.” 1916, „Deutsche medizinische Wochenschrift” Jg. 42: 1916), pomocną przy określaniu jego czystości, i zastosował ją do innych produktów spożywczych, w tym ryb, w celu wykrycia intoksykacji. Ogłaszał instrukcje i podręczniki z zakresu higieny sanitarnej przeznaczone dla lekarzy powiatowych i sanitarnych, studentów medycyny i farmacji oraz sanitariuszy, jak Dezynfekcja w chorobach zakaźnych (W. 1915), Sanitarna analiza i ocena wód (W. 1918) i Metodyka badań sanitarnych (W. 1918). W r. 1917 wydał książkę Przyrost naturalny ludności jako zagadnienie higieny socjalnej (W.), w której podkreślał konieczność zwiększenia przyrostu naturalnego ze względu na interesy narodu.
Najwięcej prac poświęcił S. immunologii, bakteriologii i serologii. W broszurze Błonica v. Diphteria. Sposoby badania i atlas mikrofotograficzny (W. 1910) podał diagnostykę bakteriologiczną błonicy. Opisał nowy gatunek bakterii: Bacillus putrificus („Spraw. z Posiedzeń TNW”, Wydz. Nauk Mat. Przyr., 1913, „Centralblatt für Bakteriologie, Parasitenkunde und Infektionskrankheiten” Bd. 75: 1914). Praca Wakcynoterapia („Przegl. Chorób Skórnych Wenerycznych” 1913, odb. W. 1913) została nagrodzona na konkursie im. Helbicha w TLW. Ogłosił Compendium bakteriologii (W. 1918, W. 1921). W rozprawie Bakteriologia epizootycznego pomoru ryb w wodach Królestwa Polskiego (W. 1918) pierwszy zwrócił uwagę na własności proteolityczne tych bakterii i zaproponował dla nich nazwę: Proteus proteolyticus. Zajmował się też sposobami barwienia bakterii i podłożami dla nich oraz opisywał metody i aparaty mające zastosowanie w analityce i bakteriologii. Ogółem wydał ponad 100 publikacji w językach: polskim, rosyjskim, francuskim, niemieckim i angielskim.
W swoim laboratorium bakteriologicznym S. wytwarzał surowice i szczepionki dla ludzi i zwierząt, prowadził też hodowle bakterii mających zastosowanie w rolnictwie, Do produkcji biopreparatów wykorzystywał stajnię i stację doświadczalną w Kuznocinie koło Sochaczewa. W r. 1924 przeniósł wytwórnię surowic i szczepionek na Służewiec, pozostawiając na Świętokrzyskiej jedynie swoją pracownię. W r. 1929 zakład ten zakupiło Tow. Przemysłowe Chemiczno-Farmaceutyczne «d. Magister Klawe SA». Przeniosło go do Drwalewa w pow. grójeckim i przekształciło w Instytut Serologiczno-Bakteriologiczny (do wyrobu surowic leczniczych), którego S. był dyrektorem do r. 1931. Rok później wycofał się z działalności publicznej i stopniowo likwidował własną pracownię i muzeum. Zmarł 1 IX 1936 w Warszawie, pochowany został na Powązkach (kwatera 257, 4/15).
W małżeństwie z Władysławą z Frankowskich miał S. czworo dzieci: Stanisława (ur. 1897, zm. w niemowlęctwie), Janinę (zob. Morawska Janina), Zofię (1901–1972), plastyczkę (rękodzieło artystyczne), zamężną 1.v. za Jerzym Woyzbunem, inżynierem architektem, 2.v. za Jerzym Romańskim, inżynierem architektem, i Marię (1902–1976), aktorkę, reżysera, profesora Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie, zamężną za Edmundem Wiercińskim, aktorem, reżyserem.
Fot. w : Mater. Red. PSB; – Konopka, Pol. bibliogr. lek. XIX w.; Spis prac dra St. Serkowskiego i z pracowni tegoż, W. [1924]; Biogramy uczonych pol., Cz. VI z. 2 (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Millak, Słown. lekarzy wet. (niepełna bibliogr. prac); Peretiatkowicz-Sobeski, Współcz. kultura pol.; Słown. biologów; Roczn. Lekarski RP, W. 1933, 1936, 1938; – Berner W., Działalność lekarsko-higieniczna doktora Stanisława Serkowskiego w Łodzi w latach 1900–1907, „Arch. Hist. Filoz. Med.” T. 54: 1991 nr 3/4 s. 161–70; Dzieje nauczania medycyny i farmacji w Warszawie (1789–1950), W. 1990; Kikta T., Przemysł farmaceutyczny w Polsce (1823–1939), W. 1972; Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16–1934/35; Medicinskij fakul’tet Charkovskogo universiteta, Charkov 1905–6 s. 168, 428–30; Ostrowska T., Stanisław Serkowski (1871–1936) – zasłużony a jednak zapomniany bakteriolog łódzki i warszawski, „Medycyna, Dydaktyka, Wychowanie” R. 25: 1993 nr 1/2 s. 80–96 (fot.); Sokołowska-Grzeszczyk K., Portrety lekarzy w medalierstwie polskim, „Arch. Hist. Med.” T. 30: 1967 z. 2 s. 225–6 (fot. plakietki portretowej S-ego przez Czesława Makowskiego); Supady J., Narodziny onkologii w Łodzi, „Odgłosy” 1980 nr 36 s. 10; tenże, Walka z cholerą w Łodzi na przełomie XIX i XX wieku, „Pol. Tyg. Lek.” T. 33: 1978 nr 2 s. 76; – Dziennik Urzędowy Izb Lekarskich, R. 7: 1936 nr 10 s. 285, R. 8: 1937 nr 5 s. 229; Michalski Z. A., Przez okopy, alkowy do […] medycyny. Pamiętniki, W. 1992 I–II; – „Czas. Lek.” T. 3: 1901 nr 2 s. 75, T. 4. 1902 nr 11 s. 532; „Gaz. Lek.” R. 47: 1912 nr 8 s. 225, R. 53: 1918 nr 49 s. 412; „Kraj” 1902 nr 14 s. 16, nr 19 s. 19; „Medycyna. Kron. Lek.” R. 50: 1915 nr 34 s. 226; „Mies. Terapeutyczny” R. 2: 1912 nr 18 s. 571; „Przegl. Lek.” R. 45: 1906 nr 7 s. 130; „Świat” 1912 nr 20 s. 18 (fot.), 1918 nr 18 s. 8, 1919 nr 3 s. 11 (karykatura); „Tyg. Ilustr.” 1906 nr 26 s. 509, nr 30 s. 589, 1907 nr 43 s. 882, 1911 nr 19 s. 374 (fot.), 1912 nr 18 s. 373 (fot); „Zdrowie” T. 22: 1906 nr 4 s. 222, T. 27: 1911 nr 1 s. 60–61; – Nekrologi i wzmianki z r. 1936: „Kur. Warsz.” nr 241, wyd. wieczorne, s. 6, 10, „Medycyna” nr 19 s. 605, „Nowa Książka” s. XLIII, „Pol. Gaz. Lek.” nr 42 s. 844, „Przegl. Lek.” nr 7 s. 130; – Arch. UJ: sygn. WL II 526 (niepełny spis prac); Gł. B. Lek.: Zbiory specjalne, Akta Izby Lekarskiej Warszawsko-Białostockiej T. 4–1 (3397); USC Warszawa-Śródmieście: Informacja o r. ur. S-ego; – Szarejko P., Słownik lekarzy polskich XIX wieku (rkp. w posiadaniu autora); – Informacje wnuczek S-ego: Ewy Wiercińskiej-Smołki i Hanny Woyzbun-Jankowskiej z W.
Teresa Ostrowska