Sosabowski Stanisław Franciszek, pseud.: Emil Hełm, Jacek, Stanisław Węglarz, krypt.: płk. dypl. S.S. (1892–1967), generał brygady WP. Ur. 8 V w Stanisławowie, był synem Władysława, kolejarza, i Franciszki z Garbarskich.

W l. 1903–10 uczęszczał S. do Wyższej Szkoły Realnej w Stanisławowie. Śmierć ojca w r. 1903 zmusiła go rychło do podjęcia pracy zarobkowej w charakterze korepetytora. Działał też w kierowniczej «piątce» tajnego kółka samokształceniowego, które przystąpiło do «Zarzewia», i następnie – w podporządkowanej «Zarzewiu» tajnej «Armii Polskiej»; odbył wojskowe przeszkolenie instruktorskie, uzyskując stopień podchorążego i znak oficerski, tzw. parasol. Po złożeniu egzaminu dojrzałości z odznaczeniem uczył się w l. 1910–11 w Akad. Handlowej w Krakowie. Po powrocie do Stanisławowa podjął pracę urzędnika bankowego i został komendantem 24. Polskiej Drużyny Strzeleckiej. Pod koniec listopada 1911 zorganizował z ramienia «Sokoła-Macierzy» skauting w Stanisławowie i do r. 1913 był jego hufcowym. Od października 1913 pełnił obowiązkową służbę w wojsku austro-węgierskim. W czasie pierwszej wojny światowej służył w stopniu chorążego w baonie zapasowym 58. pp na froncie wschodnim. Walczył kolejno pod Przemyślem, w rejonie Zakliczyna, Przełęczy Dukielskiej i na Lubelszczyźnie. Ciężko ranny 15 VI 1915 nad rzeką Leśną (utrata władzy w nodze) do marca 1916 przebywał na leczeniu w szpitalach. Dn. 1 I 1916 mianowano go podporucznikiem. Następnie służył w Złoczowie, a po odbyciu wyszkolenia archiwalnego – w Botzen (Bolzano) w południowym Tyrolu. Dn. 1 I 1918 otrzymał awans na porucznika i został przeniesiony do sztabu Generalnego Gubernatorstwa w Lublinie. Współkierował tam tajną organizacją polską, która ułatwiała żołnierzom i oficerom wstępowanie do Polskiej Siły Zbrojnej i Polskiej Organizacji Wojskowej.

Dn. 1 XI 1918 wstąpił S. do WP i został przydzielony do służby w Kwaterze Głównej Naczelnego Dowództwa WP w Lublinie. Dn. 15 XI t.r. awansował na kapitana i do 1 VIII 1919 w Dowództwie Okręgu Generalnego pełnił funkcję kierownika Komisji Likwidacyjnej byłego austro-węgierskiego Generalnego Gubernatorstwa w Lublinie, a następnie (do 28 II 1920) był delegatem Min. Spraw Wojskowych (MSWojsk.) w Głównym Urzędzie Likwidacyjnym w Warszawie. Od 1 III 1920 kierował wydz. handlowym sekcji organizacyjno-administracyjnej Oddziału IV (zaopatrzenia i komunikacji) Sztabu Generalnego (SG). Od 30 VI do 20 VII 1920 był ekspertem wojskowym delegacji polskiej na konferencję w Spa. Na froncie w wojnie polsko-sowieckiej nie walczył z powodu czasowego kalectwa. Dn. 9 XI t.r. awansował do stopnia majora intendentury. Od 9 XI 1920 do 15 III 1921 był członkiem Polskiej Misji Wojskowej Zakupów w Paryżu. W r. 1921 pracował przez kilka miesięcy w Oddziale Organizacyjno-Administracyjnym MSWojsk., potem ponownie przeszedł do Oddziału IV SG. Ogłosił artykuł pt. Organizacja administracji wojskowej, jej cele i zadania („Polska Współcz.” 1922 z. 3). Od 23 XI 1922 do 14 X 1923 był słuchaczem na II kursie doszkolenia w Wyższej Szkole Wojennej (WSW). Po jego ukończeniu powrócił do Oddziału IV SG, gdzie służył do 23 V 1927 i zajmował się planowaniem materiałowych rezerw strategicznych. W tym okresie opublikował kilka artykułów w „Bellonie” (m.in. Gospodarcza konstytucja obrony państwa, T. 27: 1927 nr 10) i pracował w redakcji „Polski Zbrojnej”. Dn. 20 IV 1927 został mianowany podpułkownikiem dyplomowanym, a w maju t.r. przeniesiono go do 75. pp na stanowisko dowódcy 2. baonu w Chorzowie, następnie 1. baonu w Rybniku. Od kwietnia 1928 był zastępcą dowódcy 3. Pułku Strzelców Podhalańskich w Bielsku. Na początku 1930 został powołany na stanowisko kierownika katedry służby sztabów w WSW, które zajmował do stycznia 1937. Komendant WSW gen. Tadeusz Kutrzeba charakteryzował go wówczas w swojej opinii jako «wybitnego oficera», uwydatniając jego «samodzielność i odpowiedzialność». W tym czasie opublikował S. m.in. podręcznik dla dowódców pododdziałów Wychowanie żołnierza obywatela (W. 1931), skrypt powielony Służba sztabów (W. 1933), pracę Kwatermistrzostwo w polu (W. 1935), za którą uzyskał pierwszą nagrodę Wojskowego Inst. Naukowo-Oświatowego, broszury szkoleniowe dotyczące służby intendentury (we współautorstwie) oraz artykuły w czasopismach wojskowych (niektóre we współautorstwie). Był członkiem Komitetu Wykonawczego Zjazdu Jubileuszowego z okazji 25-lecia «Zarzewia», który odbył się w dn. 9–10 VI 1934. W okresie od stycznia 1937 do stycznia 1939 był dowódcą 9. PP Legionów, a potem 21. PP im. Dzieci Warszawy. Dn. 19 III 1939 awansował na pułkownika dyplomowanego. Na XVII Walnym Zebraniu Delegatów polskiej YMCA 3 III t.r. wygłosił odczyt pt. Człowiek w wojnie nowoczesnej (W. 1939).

W kampanii wrześniowej 1939 r. dowodził S. 21. pp, wchodzącym w skład 8. DP armii «Modlin». Brał udział w walkach w rejonie Gruduska i Przasnysza. Osłaniał wycofywanie się armii na linię Narwi i Wisły w rejonie Modlina. Później był dowódcą odcinka «Grochów» w obronie Warszawy. Gen. Juliusz Rómmel, dowódca Armii «Warszawa», w rozkazie pożegnalnym z 29 IX 1939 skierowanym do 8. DP, określił S-ego jako «wyśmienitego dowódcę». Za walki w rejonie Warszawy S. został odznaczony krzyżem Virtuti Militari V kl. Opisał je pod krypt. płk. dypl. S.S. w artykule pt. Z dziejów obrony Warszawy wrzesień 1939 („Bellona” 1941 z. 11). Po kapitulacji Warszawy S. włączył się do pracy konspiracyjnej na terenie Łodzi i Warszawy w Służbie Zwycięstwu Polski (SZP). Z jego inicjatywy został później utworzony w konspiracji w Warszawie kadrowy 21. PP im. Dzieci Warszawy. Komendant SZP, gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz, wysłał S-ego ok. poł. listopada 1939 do Francji w celu nawiązania łączności z Naczelnym Wodzem WP Władysławem Sikorskim i wręczenia mu raportu. S. wyjechał do Lwowa i Stanisławowa, skąd w grudniu t.r. przedostał się przez Słowację, Węgry, Jugosławię, Włochy i Szwajcarię – do Francji, gdzie od stycznia 1940 pełnił funkcję dowódcy piechoty dywizyjnej 1. DP, a potem – 4. DP. Po klęsce Francji ewakuował się wraz z częścią żołnierzy i oficerów 4. DP do Wielkiej Brytanii. Gdy lądował 21 V 1940 w Plymouth, nie władał zupełnie językiem angielskim. Został skierowany do Szkocji, gdzie w Biggar rozpoczął tworzenie 2. Brygady Strzelców. Po jej niespodziewanym rozwiązaniu rozkazem gen. Mariana Kukiela z 3 VII t.r., przystąpił pod rozkazami gen. Stanisława Burhardta-Bukackiego do organizowania 4. Brygady Kadrowej Strzelców (BKS), która miała szkolić w Kanadzie ochotników do WP z Ameryki Płn. Stacjonowała ona najpierw w rejonie Biggar, potem w Eliock i 24 X t.r. objęła obronę wybrzeża w rejonie Leven nad zatoką Firth of Forth. W międzyczasie S. uzyskał zgodę na zmianę przeznaczenia BKS i przekształcił ją w pierwszą w WP jednostkę spadochronową. Dla jej przeszkolenia zbudował ośrodek ćwiczebny w posiadłości Largo House; sam również przeszedł kurs spadochronowy. Dn. 23 IX 1941, po pokazie skoków w Kingcraig w obecności W. Sikorskiego, uzyskał od niego przemianowanie BKS w 1. Samodzielną Brygadę Spadochronową (SBS, rozkaz formalny z 9 X t.r.). Pod dowództwem S-ego stała się ona znakomicie wyszkoloną brygadą. W r. 1943 jej status został zatwierdzony przez brytyjski War Office, ale pozostawała w dyspozycji polskiego Naczelnego Dowództwa. Na przełomie r. 1943 i 1944 odbył S. podróż do USA i Kanady; zabiegi o pomoc amerykańską w wyposażeniu jednostki skończyły się jednak niepowodzeniem. S. tworzył SBS w przekonaniu, że wesprze ona powstanie w okupowanej Polsce. Jednak na początku 1944 władze brytyjskie zaczęły naciskać na rząd i dowództwo polskie, by użyć ją w operacjach na froncie zachodnim, od tego uzależniając jej uzbrojenie i zaopatrzenie. Dn. 6 VI 1944 brygada przeszła pod zwierzchnictwo brytyjskie, a 15 VI został S. mianowany generałem brygady. Wobec próśb dowództwa Armii Krajowej (AK), zabiegał w czasie powstania warszawskiego o przerzucenie SBS do Warszawy, jednak Brytyjczycy odmówili wyrażenia na to zgody. W dn. 21–26 IX t.r. dowodził SBS w walkach pod Arnhem w Holandii w ramach alianckiej operacji «Market-Garden». Wraz z częścią SBS został zrzucony na spadochronach w rejonie Driel. Fatalne warunki atmosferyczne i złe rozpoznanie alianckie sprawiły, że Polacy nie mogli przeciwstawić się skutecznie lepiej uzbrojonym Niemcom. Bez wsparcia artyleryjskiego, okrążeni pod Driel, odpierali ataki i próbowali forsować Ren; w ostatniej fazie bitwy osłaniali odwrót oddziałów brytyjskich. W walkach tych SBS poniosła 23% strat w oficerach i szeregowych, znacznie mniej niż dywizja brytyjska (ok. 80%), co w polskich opracowaniach historycznych przypisywano umiejętnemu kierowaniu przez S-ego akcją bojową i jego dbałości o życie podwładnych żołnierzy. Za krytyczne uwagi przed operacją desantową, w czasie jej trwania i po zakończeniu, S. został 26 XII t.r. odwołany pod presją Brytyjczyków ze stanowiska dowódcy SBS i przesunięty na stanowisko inspektora jednostek etapowych i wartowniczych.

W maju 1947 wstąpił S. do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia, w którym nie uzyskał jednak etatu generalskiego i otrzymał zmniejszone uposażenie. Pozostał w nim do lipca 1948 jako inspektor Jednostek Etapowych i Wartowniczych. Po niepomyślnych próbach prowadzenia w Londynie pensjonatu (boarding house), a następnie sklepu z używanymi meblami i z warsztatem tapicerskim, podjął pracę w grudniu 1949 jako magazynier w fabryce urządzeń elektrycznych koncernu Lucasa, którą wykonywał do przejścia na emeryturę 30 XII 1966. Należał do założycieli Związku Polskich Spadochroniarzy, a następnie był jego członkiem honorowym; był też członkiem Koła Generałów i Pułkowników byłych Wyższych Dowódców. Brał udział w zebraniach upamiętniających walki SBS, uroczystościach polsko-holenderskich i polsko-szkockich. Przemawiał też do kraju z londyńskiego studia Rozgłośni Radia «Wolna Europa». W tym czasie opublikował wspomnienia: Najkrótszą drogą (Londyn 1957, z przedmową gen. Kazimierza Sosnkowskiego, wyd. krajowe, W. 1992), Freely I served (London 1960, przekład holenderski: Ik vocht voor de vrijheid, 1960, i duński, wydanie kieszonkowe: Parachute General, 1961) oraz Droga wiodła ugorem (Londyn 1967, wyd. krajowe, W. 1990). Zmarł 25 IX 1967 w szpitalu w Hillingdon pod Londynem, jego prochy przewieziono do Polski i złożono 14 XI t.r. na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. S. był odznaczony m.in.: Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski V kl., Krzyżem Virtuti Militari V kl., Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Walecznych, Orderem Korony Rumuńskiej IV kl. z mieczami, jugosłowiańskimi orderami Orła Białego IV kl. i Św. Sawy IV kl. oraz komandorią Orderu Imperium Brytyjskiego.

S. był żonaty od r. 1916 z Marią z Tokarskich (1892–1958). Z małżeństwa tego miał dwóch synów. Starszy syn, Stanisław Janusz, pseud. Stasinek, Staszek (6 I 1917 – 6 XI 2000), lekarz, w czasie okupacji niemieckiej członek ZWZ/AK, uczestnik licznych akcji bojowych, dowódca żoliborskiej grupy Oddziału Dyspozycyjnego A (Kolegium A) Kedywu w powstaniu warszawskim, wskutek ciężkiej rany twarzy, utracił wzrok; po wojnie osiadł w Wielkiej Brytanii i pracował w jednym z podlondyńskich szpitali jako fizjoelektroterapeuta ociemniałych. Młodszy syn, Jacek (1922–1938), zginął w wypadku.

W ocenie tłumacza S-ego z okresu walk na Zachodzie, porucznika Jerzego Dyrdy, był S. «surowy, ale sprawiedliwy, despotyczny wobec oficerów, ale lubiany przez żołnierzy; nie znosił sprzeciwu, był wybuchowy i uparty, cenił wysoko swój autorytet i miał wysokie poczucie godności osobistej; zdanie swoje wypowiadał bez ogródek, […] nie umiał „politykować”».

Postać S-ego występuje w książce C. Ryana „A Bridge Too Far” (1959) i w opartym na niej amerykańskim filmie pod tymże tytułem (reż. R. Attenborough, 1979; w roli S-ego wystąpił G. Hackman). Imię S-ego przyjęła 6. Pomorska Brygada Desantowo-Szturmowa, na której placu koszarowym odsłonięto we wrześniu 1992 jego popiersie.

Portret olejny S-ego w Inst. Pol. i Muz. im. Gen. Sikorskiego w Londynie; Fot. w: Sosabowski S.: Najkrótszą drogą…; – Bibliography of Books in Polish or Relating to Poland Published outside Poland since September 1 st, 1939, Compiled by J. Zabielska, M. L. Danilewicz, H. Choynacka, London 1966 III; Enc. Wojsk., VII; Mała Enc. Wojsk., III; Kawalerowie Virtuti Militari 1792–1945, Koszalin 1997 III cz. 1 (B. Polak); Kryska-Karski–Żurakowski, Generałowie, W. 1991 (fot.); Leksykon kultury polskiej poza krajem od roku 1939, Red. K. Dybciak, Z. Kudelski, L. 2000 I (J. Radomski); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Mierzwiński Z., Generałowie II Rzeczypospolitej, W. 1990 (fot.); Naczelni wodzowie i wyżsi dowódcy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, Red. S. Zwoliński, W. 1995 (J. Zuziak); Polacy w historii i kulturze krajów Europy Zachodniej. Słownik biograficzny, P. 1981 (W. Chojnacki); Roczn. oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932; Guide to the Archives of the Polish Institute and Sikorski Museum, Ed. W. Milewski, A. Suchcitz, A. Gorczycki, London 1985 vol. 1 s. 269–70; Taśmoteka Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie. Dokumentacja dźwiękowa dotycząca lat 1901–1972. Przewodnik, Oprac. H. Karczowa, W.-Ł. 1989; – Bagiński H., U podstaw organizacji Wojska Polskiego 1908–1914, W. 1935 (fot.); Biegański W., Wojsko polskie we Francji 1939–1940, W. 1967; Damski Z., Prawdziwy żołnierz, „Polska Zbrojna” 1992 nr 90 (tu opinia J. Dyrdy); Duraczyński E., Rząd polski na uchodźstwie 1939–1945, W. 1993; Englert L., Barbarski K., Generał Stanisław Sosabowski, dowódca 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej, Londyn 1996; Głowacki L., Obrona Warszawy i Modlina na tle kampanii wrześniowej 1939, W. 1985; Habielski R., Życie społeczne i kulturalne emigracji, W. 1999; Kukułka J., Francja a Polska po traktacie wersalskim (1919–1922), W. 1970; Literatura polska na obczyźnie 1940–1960, Londyn 1964–5; Paczkowski A., Ankieta cichociemnego, W. 1987; Paczkowski A., Prasa polska w latach 1918–1939, W. 1980; Piechota polska 1939–1945. Materiały uzupełniające do „Księgi chwały piechoty polskiej”, Londyn 1971–3, z. 3, 5, 9/10–12; Piórkowski J., Sosabowski czyli radość tworzenia, „Twórczość” 1979 nr 8 s. 138–43; Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski 1864–1945, Londyn 1960 III; Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, Londyn 1957–9 I–II; Tucholski J., Cichociemni, W. 1985; Wodzowie i żołnierze, Red. G. Luterek, P. 1998 (fot.); Woszczyński B., Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918–1921, W. 1972; W 50-lecie powstania Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie, Oprac. W. Chocianowicz, Londyn 1969; – Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, Wr. 1990 I; 25 lat „Zarzewia”. Księga obchodu dwudziestopięciolecia 1909–1934…, W. 1936 s. 83, 136, 152; Dzien. Personalny MSWojsk., W. 1922 nr 46 s. 849, 1923 nr 34 s. 361, nr 63 s. 587, 1926 nr 16 s. 107–8, 1927 nr 13 s. 1, nr 15 s. 145, nr 25 s. 326; Garliński J., Politycy i żołnierze, Londyn 1971; Kochanowicz T., Na wojennej emigracji. Wspomnienia z lat 1942–1944, W. 1979; Kopański S., Wspomnienia wojenne 1939–1946, W. 1990; Kuropieska J., Wspomnienia oficera sztabu 1934–1939, Kr. 1984 s. 20, 96 (fot. zbiorowa), 224 (fot. zbiorowa), 376–7; Leitgeber W., W kwaterze prasowej. Dziennik z lat wojny 1939–1945, Londyn 1972; Maczek S., Od podwody do czołga. Wspomnienia wojenne 1918–1945, Edinburgh 1961; Obrona Warszawy 1939 we wspomnieniach, Oprac. M. Cieplewicz, E. Kozłowski, W. 1984; Obrona Warszawy w 1939 r. Wybór dokumentów wojskowych, Oprac. M. Cieplewicz, W. 1968; Porwit M., Obrona Warszawy 1939 r. Wspomnienia i fakty, W. 1979; Protokoły posiedzeń Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej, Oprac. W. Rojek przy współpracy A. Suchcitza, Kr. 1996–8 III–IV; Rómmel J., Za honor i ojczyznę, W. 1958 s. 213, 237, 254, 340, 393–4; Sprawozdanie Dyrekcji c.k. Wyższej Szkoły Realnej w Stanisławowie za r. szk. 1903/4–1909/10; Urquhart R. E., Arnhem, W. 1990 s. 7, 15, 32, 38–9, 167, 170–1, 177, 192, 195–6; „Zarzewie” 1909–1920. Wspomnienia i materiały, Oprac. A. Garlicki, W. 1973; – „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” 1967 nr 230–231, 233–237, 250, 253; „Film” 1979 nr 3–4 (K. Kreutzinger); „Horyzonty” (Paryż) 1967 nr 138–9 (Z. Kotkowski); „Kierunki” 1988 nr 37 (I. Krčal); „Niepodległość” T. 8–11: 1933–5; „Przekrój” 1988 nr 2241; „Stolica” 1967 nr 43; „Wojsk. Przegl. Hist.” 1967 z. 4 s. 415–16 (M. Krwawicz); „WTK” 1967 nr 44 (fot.); „Zarzewie”. Jednodniówka z okazji 25-lecia „Zarzewia”, Polskich Drużyn Strzeleckich i Skautingu, Red. S. Sosabowski, W. 1934; „Za wolność i lud” 1967 nr 20, 1988 nr 2 (E. Orkiszewski); „Życie Warszawy” 1967 nr 242; – Arch. Zespołu Szkół Ekon. nr 1 w Kr.: Katalog główny. Kurs Abiturientów 1911 1.61; B. Ossol.: sygn. 16554/II, 16574, 16576, 16582; B. Pol. w Londynie: Kartoteka B. Jeżewskiego; CAW: Ap 13445, Ap 20594, Ap 23817; Inst. Pol. i Muz. im. Gen. Sikorskiego w Londynie (kwerenda wykonana przez Redakcję): sygn. Kol. 123, A XII. 27/67, A. V. 20, sygn. Kol. 343; – Bibliogr. dot. syna S-ego, Stanisława: Likiernik S., Powstanie warszawskie. Kedyw „Kolegium A” na okręg warszawski. Grupa A: Stanisława Sosabowskiego, „Zesz. Hist.” 1994 z. 109 s. 120–47; Strzembosz T., Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939–1944, W. 1983 (fot.); tenże, Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939–1944, W. 1983; Ślaski J., Polska walcząca (1939–1945), W. 1985–6, I–II, V–VI; Witkowski H., „Kedyw” Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej w latach 1943–1944, W. 1985; – Rybicki S., Pod znakiem lwa i kruka, W. 1990; – „Rzeczpospolita” 2000 nr 280; – B. Narod.: sygn. akc. 13685 (wspomnienie z l. 1942–4).

Henryk Korczyk