Stanisław (XIII w.), franciszkanin, spowiednik, lektor, hagiograf.
O osobie S-a wiadomo niewiele. Jedynym źródłem do jego poznania jest hagiograficzne dzieło Vita sanctae Salomeae reginae Haliciensis, które jego wydawca Wojciech Kętrzyński przypisał S-owi (auctore Stanislao Franciscano, Mon. Pol. Hist., IV 776–96). Utwór jest podzielony na rozdziały, składa się z kilkuzdaniowego prologu i dwóch części: krótkiej – Legenda lub Vita (rozdz. I–VI) oraz z obszernego spisu cudów (rozdz. VII „Capitulum de miraculis” podzielony na 37 ustępów, niestety urwany), dokonanych za wstawiennictwem Salomei (zm. 1268). Część biograficzna zawiera podstawowe informacje o pochodzeniu, dzieciństwie, małżeństwie i wdowieństwie Salomei, a następnie o jej chorobie, śmierci, cudach bezpośrednio po śmierci i sporze o jej ciało między klaryskami i franciszkanami, brak natomiast jest wzmianek o jej życiu zakonnym. Utwór jest pisany konwencjonalnym, suchym językiem, zawierającym niewiele środków artystycznych. Nasuwa to przypuszczenie, że zachowany zabytek nie jest pierwotną wersją Żywota, lecz jego skróconą redakcją przeznaczoną do czytania w lektoriach klasztornych (B. Kürbis). Na podstawie informacji zawartych w tekście Kętrzyński uważał, że Żywot mógł zostać napisany między r. 1287 (data oparta na mylnej przesłance o zburzeniu Sandomierza przez Tatarów) a 1292 (jeszcze za życia św. Kingi, o której wspomina się jako o żyjącej), najpóźniej zaś w r. 1320 (tekst nie wspomina bowiem o przeniesieniu klasztoru Klarysek ze Skały do Krakowa, które w rzeczywistości nastąpiło w l. 1316–18). Z kolei Bolesław Ulanowski twierdził, że tekst powstał dopiero w 2. poł. XIV w., a imię S-a należy przypisać nie autorowi, lecz kopiście. Tę argumentację podważyła jednak Brygida Kürbis dowodząc, że powstałemu w l. 1268–73 rejestrowi cudów Salomei, autorstwa jej spowiednika brata Wojciecha lub lektora Borysława, tworzonemu na potrzeby kanonizacji, musiała towarzyszyć pisana biografia, a zatem czas powstania Żywota należy przesunąć na okres przed r. 1290. Przed tą datą z zebranych przez S-a wiadomości biograficznych dotyczących Salomei korzystali autorzy niektórych źródeł annalistycznych.
Autorstwo S-a poświadcza dopiero notatka na okładce kodeksu zawierającego kopię Żywota z r. 1401 oraz kopia akt procesu beatyfikacyjnego Salomei z XVII w. Analiza utworu pozwala stwierdzić, że S. był franciszkaninem, prawdopodobnie z klasztoru w Krakowie. Utożsamiano go z występującym w l. 1272–3 spowiednikiem w tamtejszym konwencie. Kętrzyński identyfikował S-a ze świadkiem występującym dwukrotnie pod tym imieniem w spisie pośmiertnych cudów Salomei, obok braci: lektorów Borysława (ówczesnego) i Bulimusa (nazwanego «dawnym»). W pierwszej relacji z r. 1272 opowiadającej o uleczeniu z paraliżu franciszkanina brata Andrzeja z klasztoru w Monstrelich (!), przebywającego w tym czasie w Krakowie, S. jest określony jako dawny lektor. W drugiej relacji z r.n., o ponownym uzdrowieniu tego brata, S-a nazwano jego spowiednikiem.
Sprawowane przez S-a funkcje klasztorne świadczą o jego wyższym wykształceniu filozoficzno-teologicznym, uzyskanym zapewne w którymś z zagranicznych franciszkańskich studiów generalnych. Właśnie ze względu na poziom intelektualny i wiedzę, powierzono S-owi spisanie biografii zmarłej niedawno w opinii świętości Salomei. Z tekstu Żywota można również wyciągnąć wnioski o formacji kulturalnej i duchowej S-a; z pewnością znał on doktrynę o iluminacji św. Bonawentury oraz poglądy szkoły franciszkańskiej XIII w. (B. Kürbis). Korzystał z jakichś źródeł pisanych (może nie tylko franciszkańskiej proweniencji), na co wskazywałoby użyte przez niego słowo «legitur», ale zapewne opierał się przede wszystkim na opowieściach świadków znających Salomeę osobiście. Możliwe, że przeczytał „Kronikę polsko-węgierską”, powstałą na dworze męża Salomei, króla halickiego Kolomana, a następnie przywiezioną do Polski (R. Grzesik). Orientował się w biografii i genealogii Salomei (jakkolwiek zdarzały mu się pomyłki, zwłaszcza w datacji), natomiast dużo gorsze rozeznanie miał w sprawach politycznych. Salomeę ukazał zgodnie z popularnym wówczas modelem świętości, reprezentującym duchowość franciszkańską (chrystocentryzm, pobożność maryjna, asceza, umartwienia). Mógł znać i wzorować się na „Żywocie” kanonizowanej w r. 1267 św. Jadwigi śląskiej. Dawniej przypuszczano, że S. mógł być także autorem kompilacji powstałej w środowisku małopolskich franciszkanów „Annales Polonorum” (B. Kürbis); nowe badania (W. Drelicharz) przekonująco podważyły tę hipotezę.
Oryginał Żywota nie zachował się, znany jest z trzech niekompletnych kopii. Najstarsza z r. 1401, z wieloma błędami, znajduje się w kodeksie, będącym do r. 1727 własnością klasztoru Klarysek w Krakowie. Kopię tę wykorzystał zapewne ks. Piotr Skarga, pisząc „Żywot Salomei” („Żywoty Świętych”, 1585), potem zaś ks. Adam Opatowiusz („Żywot i cuda W. Salomei, królowej galickiej albo halickiej…”, Kr. 1633); została też ona dołączona do akt procesu beatyfikacyjnego Salomei, a potem stała się podstawą krytycznej edycji Kętrzyńskiego. Kodeks znajdował się kolejno w bibliotece króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Bibliotece Załuskich, Bibliotece Czartoryskich w Puławach i Bibliotece Ordynacji Zamoyskich w Warszawie (obecnie w B. Narod. sygn. BOZ, cim 127). Druga kopia, papierowa, pochodząca z XVI w., była prawdopodobnie przechowywana w kościele parafialnym w Nowym Mieście Korczynie, a następnie stała się własnością Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie (rkp. nr 3301). Trzecia kopia, siedemnastowieczna, była niegdyś w posiadaniu Biblioteki Zakł. Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie (sygn. 85); obecnie jej losy nie są znane.
Tłumaczenia utworu S-a na język polski dokonał w r. 1996 franciszkanin Cecylian Niezgoda.
Nowy Korbut, I; – Hagiografía pol., II; PSB (Salomea); Słownik polskich pisarzy franciszkańskich, Red. H. Wyczawski, W. 1981 s. 455; Słown. Pol. Teologów Katol., IV; – Dąbrowski J., Dawne dziejopisarstwo polskie do roku 1480, W. 1964 s. 95–6; Drelicharz W., Annalistyka małopolska XIII–XV w. [w druku]; Grzesik R., Kronika polsko-węgierska. Z dziejów polsko-węgierskich kontaktów kulturalnych w średniowieczu, P. 1999 s. 211–12, 216–17; Kanior M., Proces beatyfikacyjny bł. Salomei, w: Z przeszłości Krakowa, Red. J. M. Małecki, Kr. 1989 s. 69–71; Kantak K., Franciszkanie polscy, Kr. 1939 s. 104; Karwacki A., Błogosławiona Salomea za życia i po śmierci. W siedemsetną rocznicę jej urodzin, Kr. 1911; Kętrzyński W., Dod. do: Vita sanctae Salomeae, w: Mon. Pol. Hist., V; tenże, Wstęp do: Vita et miracula sanctae Kyngae ducissae Cracoviensis, tamże, IV; tenże, Wstęp do: Vita sanctae Salomeae reginae Haliciensis, tamże, IV; Kürbis B., Asceza chrześcijańska i jej interpretacje hagiograficzne. Polski model ascezy franciszkańskiej, w: Zakony franciszkańskie w Polsce, Red. J. Kłoczowski, L. 1983 I cz. 2 s. 159–81; taż, Żywot bł. Salomei jako źródło historyczne, w: Studia historica. W 35-lecie pracy naukowej Henryka Łowmiańskiego, W. 1958 s. 145–54; Maciejewski E. E., Zabytki dziejopisarskie franciszkanów małopolskich w średniowieczu, „W Nurcie Franciszkańskim” T. 1: 1987 s. 49–70; Manikowska H., Kilka uwag do artykułu prof. dr Brygidy Kürbis, w: Zakony franciszkańskie w Polsce, Red. J. Kłoczowski, L. 1983 I cz. 1 s. 183–4; Niezgoda C., Błogosławiona Salomea Piastówna, Kr. 1996; tenże, Między historią, tradycją i legendą o bł. Salomei Piastównie, „Studia Franciszkańskie” T. 8: 1997 s. 233–47; tenże, Żywot świętej Salomei królowej halickiej napisany przez Stanisława franciszkanina, „W Nurcie Franciszkańskim” T. 5: 1996 s. 145–62; Starnawski J., Drogi rozwojowe hagiografii polskiej i łacińskiej w wiekach średnich, Kr. 1993; Świątek F., Z dziejów polskiego żywotopisarstwa świętych, L. 1937 s. 13; Ulanowski B., Kilka słów o żywocie św. Salomei królowej halickiej, Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz. T. 20: 1887 s. 91–104; Witkowska H. [A.], Miracula małopolskie z XIII i XIV wieku. Studium źródłoznawcze, „Roczn. Human.” T. 19: 1971 z. 2 s. 52–5; taż, Zagadnienia mentalności religijnej w świetle „Miracula” z XIII/XIV wieku, w: Kościół w Polsce. Studia nad historią Kościoła Katolickiego w Polsce, Kr. 1968 I 585–630; Wojtczak J. A., Średniowieczne życiorysy bł. Kingi i bł. Salomei, W. 1999; – Janociana, II 125.
Patrycja Gąsiorowska