Kruszewski Stanisław Jan (1872–1944), inżynier technolog, działacz oświatowy i związkowy, pracownik Min. Skarbu. Ur. 6 V we wsi Osiny pod Puławami (woj. lubelskie), był synem powstańca 1863 r. Juliusza i Zofii z Montowiczów, bratem Zofii. Ojciec był właścicielem ziemskim na Grodzieńszczyźnie; po konfiskacie majątku i powrocie z Syberii dzierżawił Osiny. K. ukończył gimnazjum w Lublinie, wyższe studia podjął na Wydziale Mechanicznym Instytutu Technologicznego w Petersburgu. W czasie studiów był współorganizatorem nielegalnych kursów oświatowych dla żołnierzy-Polaków odbywających służbę w tym mieście. W czerwcu 1896 r. uzyskał dyplom inżyniera technologa i powrócił do Królestwa. Tu w październiku 1896 r. podjął pracę w biurze projektowym Domu Handlowego «Vesta». W czerwcu 1897 r. przeniósł się do Warsztatów Głównych Drogi Warszawsko-Wiedeńskiej, gdzie wkrótce objął stanowisko zarządzającego sekcją parowozową. Jako znany specjalista od parowozów pisywał na tematy techniczne w prasie fachowej. Równocześnie uczestniczył w działalności oświatowej w Królestwie Polskim. Początkowo organizował ją wraz z rodzeństwem na terenie Osin, później wszedł do Zarządu Wydziału Czytelń Bezpłatnych Warszawskiego Tow. Dobroczynności, należał do najczynniejszych działaczy Kół Oświaty Ludowej i Tajnych Kursów dla Nauczycieli Ludowych. W związku z działalnością oświatową został 19 XII 1899 r. osadzony w X pawilonie cytadeli warszawskiej. Dn. 20 III 1900 r. wypuszczono go za kaucją, a w sierpniu 1901 r. zaliczono mu areszt jako karę.
Aktywność K-ego wzrosła w okresie rewolucji 1905 r. W czasie strajku styczniowo-lutowego kolejarzy Drogi Warszawsko-Wiedeńskiej stanął na czele nielegalnej organizacji socjalistycznej działającej na tym terenie (już poprzednio czynnie współdziałał z Polską Partią Socjalistyczną, PPS). Po ukonstytuowaniu się nielegalnego Związku Kolejarzy Drogi Warszawsko-Wiedeńskiej został wybrany prezesem jego Zarządu. W tej roli współorganizował strajk polityczny, który wybuchł w cesarstwie i Królestwie w październiku 1905 r. Doprowadził do ścisłego współdziałania z rosyjskimi organizacjami politycznymi kierującymi całą akcją. W wyniku strajku wzrosła popularność nielegalnego związku zawodowego i osobista K-ego. Dzięki m. in. żądaniom związku i K-ego dopuszczono na Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej język polski jako urzędowy. Brał K. również udział w organizacji nieudanego strajku kolejarzy w r. 1906. Poza tym uczestniczył w walkach o szkołę polską. Dn. 26 VII t. r. władze carskie, po przeprowadzeniu w mieszkaniu K-ego kolejnej rewizji, aresztowały go pod zarzutem prowadzenia działalności w nielegalnym związku zawodowym kolejarzy. Wobec braku dowodów winy został zwolniony z więzienia. Nieudany strajk i represje władz doprowadziły do osłabienia ruchu zawodowego kolejarzy. K. – podobnie jak inni działacze lewicowi – zwrócił przede wszystkim uwagę na działalność w ruchu oświatowym. Był współorganizatorem i jednym z czołowych działaczy Tow. Uniwersytetu dla Wszystkich (przez pewien okres był jego sekretarzem), V Oddziału Tow. Kultury Polskiej, Tow. Krzewienia Wiedzy Handlowej i Przemysłowej oraz Stowarzyszenia Pracowników Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej. Dn. 12 X 1908 r. po przeprowadzeniu rewizji w lokalu Uniwersytetu dla Wszystkich i w prywatnym mieszkaniu, K. został aresztowany po raz trzeci. Po kilkunastu dniach warszawski generał-gubernator zakazał K-emu pobytu w Królestwie na czas trwania stanu wyjątkowego. Wtedy wyjechał do Charkowa. W marcu 1909 r. uzyskał prawo powrotu do Warszawy. Ponownie włączył się do akcji oświatowej. Był sympatykiem PPS-Lewicy. M. in. brał udział w akcji wydawniczej podjętej przez T. Rechniewskiego (pisma: „Wiedza”, „Kuźnia”, „Światło”) oraz był jednym z wydawców „Biblioteki Społecznej”. Poza tym razem z S. Patkiem, S. Sempołowską i M. Olszewską organizował akcję pomocy więźniom politycznym.
W czerwcu 1911 r. po upaństwowieniu Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej K. został ze względów politycznych zwolniony z pracy. Przeniósł się do Warszawskiego Tow. Dozoru nad Kotłami, w którym pracował aż do odzyskania niepodległości Polski. W latach pierwszej wojny światowej należał do organizowanego przez Rechniewskiego ośrodka dyskusyjnego tzw. Plenum, skupiającego czołówkę intelektualną lewicy socjalistycznej Warszawy, a sympatyzującego z ruchem niepodległościowym. W grudniu 1917 r. brał K. udział w Naradzie Krajowej (tzw. Radomskiej) PPS-Lewicy. Uczestniczył tam w opracowaniu opozycyjnej wobec stanowiska większości partii rezolucji dotyczącej sprawy niepodległości. W sierpniu 1915 r. był jednym z inicjatorów (obok E. Lipińskiego i T. Rechniewskiego) powołania do życia inspekcji fabrycznej i brał udział w opracowaniu jej statutu. W listopadzie 1918 r. K. powrócił do pracy w kolejnictwie, obejmując stanowisko zastępcy dyrektora Wydziału Mechanicznego w Warszawskiej Dyrekcji Kolei Państwowych. Na pierwszym zjeździe delegatów Kół Związku Zawodowego Pracowników Kolejowych (ZZK, 16–22 XII 1918) został wybrany przewodniczącym Wydziału Wykonawczego Zarządu Głównego Związku. M. in. należał do kierownictwa strajku węzła warszawskiego, który rozpoczął się 16 V 1919 r., mimo że był przeciwny jego wywołaniu. W trakcie strajku władze kolejowe czasowo zawiesiły K-ego w prawach pracownika kolejowego, a następnie zaczęły szukać możliwości usunięcia go z kolejnictwa. Okazja nadarzyła się, gdy w lutym 1921 r. ZZK proklamował strajk w obronie ekonomicznych interesów kolejarzy i przeciwko militaryzacji kolei. K. uważał strajk za przedwczesny, ale lojalnie podporządkował się zaleceniom Głównej Komisji Strajkowej ZZK. W trakcie strajku aktywnie kierował jego przebiegiem. Dn. 25 II 1921 r. wraz z innymi przywódcami akcji został aresztowany i oddany pod wojenny sąd doraźny. Wobec uchylenia militaryzacji kolei sprawę przejął Sąd Apelacyjny, który za kaucją uwolnił go 20 IV 1921 r. Z dn. 1 III usunięto K-ego (wraz 8 innymi kierownikami strajku) ze służby kolejowej i wpisano na «czarną listę» zabraniającą przyjęcia do innej pracy etatowej w aparacie państwowym. Starano się wpłynąć na usunięcie K-ego ze związku. Wkrótce K. sam opuścił związek, gdy na IV Walnym Zjeździe ZZK (30 VII–4 VIII 1921 r.) okazało się, że zdecydowaną większość zapewniła sobie PPS, która dążyła do monopolizacji wpływów w związku. K. stanął na stanowisku, że we władzach ZZK powinny być reprezentowane proporcjonalnie wszystkie kierunki polityczne. Stąd nie zgodził się na kandydowanie do zarządu. Od tego momentu trzymał się na uboczu od działalności politycznej, chociaż jeszcze na jesieni 1921 r. brał udział w reorganizacji komunistycznego wydawnictwa «Książka» i wszedł do jego pierwszej Rady Nadzorczej.
Wobec «wilczego biletu» miał K. trudności ze znalezieniem pracy. Do r. 1927 dorywczo pracował w różnych instytucjach: początkowo w Polsko-Amerykańskim Komitecie Pomocy Dzieciom jako kierownik wydziału statystycznego (wynikiem tej pracy był artykuł Z działalności Komitetu Pomocy Dzieciom, „Mies. Statystyczny” 1922), później (wrzesień 1922 – grudzień 1924) w Głównym Urzędzie Statystycznym na stanowisku doradcy technicznego referatu maszyn Wydziału Spisu Ludności. Następnie żył z nieregularnych honorariów wypłacanych za redagowanie pisma Związku Maszynistów Kolejowych „Technika Parowozowa”. Od września 1926 do lutego 1927 r. prowadził wykłady o parowozach jako kontraktowy wykładowca w Technicznej Szkole Wawelberga i Rotwanda (ponownie objął te zajęcia w r. 1934). Stabilizacja nastąpiła dopiero w lutym 1927 r., gdy S. Starzyński ściągnął go do pracy kontraktowej w Min. Skarbu i powierzył inwentaryzację majątku państwowego. Rezultat pracy stanowiła książka Majątek państwa polskiego wg stanu na dn. 1 I 1927 (W. 1931). K. dał się poznać w ministerstwie jako wybitny specjalista i człowiek bezkompromisowy. Przyjęto go w r. 1929 do pracy etatowej i zaczęto powierzać reprezentację interesów państwa w różnych instytucjach i spółkach prywatnych. M. in. został komisarzem rządowym Sp. Akc. dla Eksploatacji Państwowego Monopolu Zapałczanego w Polsce. Nieugięta postawa K-ego wobec wszelkich nacisków spowodowała spensjonowanie go w sierpniu 1936 r. Nastąpiło to na żądanie Min. Spraw Wewnętrznych, które domagało się ponownego przyjęcia do pracy usuniętego za malwersację pracownika (konfidenta policji), czemu K. się sprzeciwił. W r. 1937 Min. Spraw Wewnętrznych proponowało K-emu zatuszowanie sprawy, pod warunkiem, że zerwie wszelkie kontakty z S. Sempołowską. K. odmówił. Jednak na skutek starań przyjaciół wrócił w październiku 1937 r. do Min. Skarbu.
Przez cały okres międzywojenny K. wykazywał wielkie zainteresowanie badaniami stosunków społecznych. Razem z M. Zdziarskim przeprowadził ankietę na temat warunków bytu robotników. Jej wynik ogłoszono w „Ekonomiście” w r. 1922 i w broszurze pt. Życie robotnicze w Polsce 1913–1921 (W. 1923, tłum. rosyjskie: Moskwa 1924). Była to dość gruntowna i konkretna analiza ówczesnej sytuacji robotników w Polsce. Od r. 1922 działał K. czynnie w Instytucie Gospodarstwa Społecznego (IGS), prowadząc tam zarówno prace naukowe, jak i organizacyjne (w l. 1928–39 był przewodniczącym Komisji Rewizyjnej).
W czasie oblężenia Warszawy w r. 1939 brał udział w organizacji szpitala w gmachu Min. Skarbu, a następnie w nim pracował. Po kilku miesiącach dużych trudności materialnych znalazł pracę jako inspektor urządzeń centralnego ogrzewania w budynkach PZUW. Dodatkowo dorabiał jako intendent w szpitalu gruźliczym na Grochowie. Równocześnie nadal pracował w nielegalnie działającym IGS-ie. W r. 1943 zaraził się gruźlicą. Zmarł 14 III 1944 r. Ożeniony był z Heleną Flatau (kwiecień 1907), z którą miał czworo dzieci: Helenę (1910), Zofię (1912), Stanisława (1915) i Marię (1919). Odznaczony był Medalem Dziesięciolecia i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Siostrą K-ego była Zofia Kruszewska (24 II 1871 – 13 III 1963), działaczka społeczna i nauczycielka muzyki, za młodu sympatyzująca z PPS i więziona w l. 1906–7 na Pawiaku (życiorys K-iej, opracowany przez Stanisława Konarskiego, w materiałach Redakcji).

Drobner B., Rzecz o klasowym ruchu zawodowym w Polsce, W. 1965 II; Hass L., Organizacje zawodowe w Polsce 1918–1939, W. 1963 s. 767; Kader S., Taniec wariatów. Studium polityczno-społeczne, Brześć nad Bugiem [b. r.] s. 34–5; Kiepurska H., Inteligencja zawodowa Warszawy 1905–1907, W. 1967; Krauze-Jaworska H., Zarys historii Związku Zawodowego Pracowników Kolejowych RP 1918–1939, W. 1968; Księga pamiątkowa inżynierów technologów Polaków, W. 1933 s. 92; Kucharzewski F., Piśmiennictwo techniczne polskie, W. 1921–2 II–III; Miąso J., Uniwersytet dla Wszystkich, W. 1960; Radlak B., SDKPiL w latach 1914–1917, W. 1967; Sternet F., Wspomnienia o S. K-m, „Z Pola Walki” 1962 nr 2 (fot); Szturm de Sztrem T., Instytut Gospodarstwa Społecznego 1920–1944, W. 1959 (fot.); Tych F., PPS Lewica w latach wojny 1914–1918, W. 1960; Żarnowska H., Geneza rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej 1904–1906, W. 1965; – [Dąbrowski J.] Grabiec J., Czerwona Warszawa przed ćwierć wiekiem, P. 1925; „Dziennik Rozporządzeń Warszawskiej Dyrekcji Kolei Państwowych” 1921 nr 5 z 17 V s. 21; IGS. Sprawozdania za lata 1931–39; IGS 1920–1930. Sprawozdanie z działalności dziesięcioletniej, W. 1930; Ivànka A., Wspomnienia skarbowca 1927–1945, W. 1964; Jabłonowski R., Wspomnienia 1905–1928, W. 1962; Limanowski B., Pamiętniki, W. 1958 II; Nasza walka o szkołę polską 1901–1917, W. 1934 II 86, 149, 192, 201; PPS-Lewica. Materiały i dokumenty, W. 1962 II; Pamiętniki nauczycieli-weteranów, W. 1958 s. 109, 112, 117; Sprawozdanie zarządu Głównego ZZK za 1920–21 rok i protokół IV Walnego Zjazdu ZZK odbytego 30 VII – 4 VIII 1921 w Warszawie, W. 1921 s. 6–8, 11, 43, 46, 50, 56–7, 66, 71–2, 76, 79, 88, 90, 95–6, 103, 105–7, 112–4, 119, 122, 128; Wierzbicki A., Wspomnienia i dokumenty, W. 1957 I 226; – „Z Pola Walki” 1959 nr 1, 4, 1961 nr 2, 1964 nr 3, 1965 nr 2, 3; – AAN: Ministerstwo Skarbu t. 958 (teczka personalna S. K-ego – fot.), TRS t. 83, k. 13; Arch. IGS: Maszynopis T. Szturm de Sztrema o S. K-m, s. 18.
Zbigniew Landau