Siestrzeńcewicz (Bohusz-Siestrzeńcewicz, Siestrzeńcewicz-Bohusz) Stanisław Jan h. Strzała (1731–1826), metropolita Kościoła rzymskokatolickiego w Rosji, autor prac historycznych. Ur. 3 IX w Zańkach (Zamkach) w woj. nowogródzkim, był synem Jana (1687 – 26 X 1771), star. michniewskiego, strażnika starodubowskiego, i Kornelii z Odyńców (1701–1773), córki Michała, strażnika wiłkomierskiego. Ojciec S-a był kalwinistą, matka katoliczką.
S. uzyskał podstawy wykształcenia w szkółce domowej wędrującego bakałarza Kozaryna. W r. 1743 rozpoczął naukę w szkole kalwińskiej w Kiejdanach. W sierpniu 1745 wysłany został do Berlina na dalszą edukację, na którą otrzymał pomoc finansową od wileńskiego synodu Jednoty lit. Po drodze, okradziony z posiadanego mienia w Stargardzie, zaciągnął się do wojska pruskiego, do kompanii Kleista w regimencie ks. Leopolda Anhalt-Dessau. Ranny w prawą rękę w bitwie z wojskami saskimi pod Kesseldorfem 15 XII 1745, wystąpił 26 XII t.r. z armii i rozpoczął – podobno za namową dominikanina Armanda (lub Amanda) – naukę w berlińskim Gimnazjum Joachimowskim. Z 17 VIII 1748 pochodzi informacja, że S. przebywał jeszcze w Berlinie jako student. Wg innych relacji miał on zaciągnąć się do wojska po strwonieniu przeznaczonych na naukę pieniędzy, a ranę miał odnieść w jakiejś aferze pojedynkowej. Dn. 8 X 1748 S. podjął studia filozoficzne na uniwersytecie we Frankfurcie nad Odrą. Sześcioletni (do lipca 1751) pobyt w Niemczech zapewnił S-owi znaczne poszerzenie horyzontów intelektualnych oraz znajomość kilku języków obcych.
W lipcu 1751, ukrywając się jakoby przed wierzycielami, S. udał się do Szczecina, skąd drogą morską dotarł do Pilawy. Od sierpnia t.r. do końca 1753 przebywał w rodzinnym majątku Ralla (Ralle) koło Wilna, lub, wedle innych danych, odbywał dalsze studia zagraniczne w zakresie teologii protestanckiej na koszt Jednoty lit. W l. 1754–9 uczył synów Stanisława Ignacego Radziwiłła, krajczego lit., w Żyrmunach w Lidzkiem. Zapewne dopiero w l. 1754–6 zmienił wyznanie, przechodząc z kalwinizmu na katolicyzm, rzekomo z powodu zabiegów o rękę zamożnej panny katoliczki, zresztą nie uwieńczonych powodzeniem. W tym czasie S. uzyskał rangę chorążego, później kapitana w wojsku lit. w regimencie konnym króla szefostwa S. I. Radziwiłła. Podjął też próby działalności literacko-naukowej; jego Histoire des Amazones femmes slavonnes, umieszczona w książce Précis des recherches… (1824–5), miała się ukazać w pierwodruku w Wilnie w r. 1761, nie odnotowują jej jednak bibliografie i katalogi biblioteczne.
Wykształcenie, znajomość obcych języków, a także obycie towarzyskie S-a zwróciły nań uwagę bpa wileńskiego Ignacego Massalskiego. Za jego namową S. podjął w r. 1759 studia teologiczne w Warszawie u pijarów, a potem u misjonarzy. Być może do r. 1763 nadzorował również kształcenie swych wychowanków, młodych Radziwiłłów, w Warszawie. Już 2 II 1763 Stanisław Konarski pisał do woj. nowogródzkiego Józefa Aleksandra Jabłonowskiego o S-u jako o księdzu, prosząc o wyjednanie dlań u papieża dziekanii wileńskiej i podnosząc jego umysłowe i moralne zalety. Miał więc już S. wówczas niewątpliwie niższe święcenia; kapłańskie przyjął jednak dopiero 3 VII t.r. W pocz. 1764 r., już jako kanonik żmudzki, powrócił do Wilna, w r. 1765 został koadiutorem kantora kapituły katedry wileńskiej, wkrótce otrzymał prebende w Homlu. W r. 1765 był w Warszawie i pośredniczył w sprzedaży pałacu Massalskiego. Przetłumaczył z języka angielskiego książkę J. Mackenzie: „Sztuka utrzymania zdrowia i onej historyja…” (wydana w dwóch częściach w Wilnie w l. 1769 i 1775). W r. 1768, po powrocie z Francji, dokąd udał się z przyczyn zdrowotnych (domyślać się można też jakiejś misji, zleconej przez bpa Massalskiego), otrzymał kanonię w kapitule katedralnej wileńskiej i t.r. mandat deputata do Trybunału W. Ks. Lit. W r. 1771 bp Massalski, skłócony z kapitułą, wyjechał «ad limina», zlecając S-owi zarząd diecezją.
Dn. 13 XI 1771 S. wygłosił w katedrze wileńskiej Kazanie […] w dzień ś. Stanisława Kostki […] miane (wyd. drukiem t.r. i zapewne równolegle w wersji niemieckiej), w którym potępił zamach konfederatów barskich na Stanisława Augusta. Przypisuje mu się nadto autorstwo innego druku na ten temat („Providentiae divinae evidens argumentum […] de summo regis periculo 1771 die 3 Novembris”), wydanego również w r. 1771 w Wilnie i Warszawie, wyszedł on jednak najprawdopodobniej spod pióra Stanisława Konarskiego. Homilia wileńska została dobrze przyjęta na dworze królewskim; w r. 1773 S. otrzymał Order św. Stanisława. Jesienią 1772 zetknął się w Wilnie z powracającym z placówki w Warszawie byłym ambasadorem rosyjskim K. Saldernem, który pozyskał go dla swych planów organizacji Kościoła katolickiego na ziemiach zabranych przez Rosję w I rozbiorze. W r. 1773, protegowany gorąco przez króla i I. Massalskiego oraz przez K. Salderna, został S. powołany na sufragana wileńskiego i w początkach października – konsekrowany na biskupa Mallo in partibus. Od Massalskiego otrzymał delegację na sprawowanie jurysdykcji biskupiej na terenach diec. wileńskiej zajętych przez Rosję. Następnie, po przybyciu do Petersburga i złożeniu tam dwóch memoriałów w sprawie organizacji Kościoła katolickiego w tej części Białorusi, która w rezultacie pierwszego rozbioru znalazła się w granicach Rosji, został 3 XII t.r. mianowany przez Katarzynę II biskupem katolickim na obszar całej Rosji. Otrzymał tytuł biskupa białoruskiego, na jego rezydencję wyznaczony został Mohylew. Korzystać miał nie tylko z odpowiednich dochodów i opłat kościelnych, lecz również ze stałej pensji ze skarbu państwa w wysokości 10 tys. rb rocznie. Utworzenie nowego biskupstwa i przyjęcie godności biskupa ordynariusza przez S-a wyłącznie od władz świeckich wywołało konflikt ze Stolicą Apostolską; po dłuższych wahaniach i negocjacjach papież Klemens XIV poprzez nuncjusza G. Garampiego przekazał S-owi ograniczone uprawnienia w zakresie jurysdykcji kościelnej tylko jako biskupowi delegowanemu. Nowy nuncjusz papieski w Warszawie G. A. Archetti zatwierdził, a nawet rozszerzył uprawnienia biskupie S-a w lipcu 1776. Z okazji ogłoszonego przez papieża Piusa VI w r. 1776 jubileuszu S. wydał w listopadzie t.r. list pasterski. Dn. 28 X 1776 władze rosyjskie wydały również zezwolenie na założenie drukarni w Mohylewie, w której S. zobowiązał się drukować książki rosyjskie «celem uprzystępnienia młodzieży miejscowej języka rosyjskiego». W l. 1774–8 przeprowadził on gruntowną wizytację swej prowincji kościelnej. We wspomnianej drukarni w l. 1779–1810 wydane zostały przynajmniej dwa listy pasterskie S-a w języku łacińskim do księży diecezji białoruskiej (1779 i 1793), tłumaczenia S-a „Ustaw” Katarzyny II dotyczących Kościoła katolickiego w Rosji (kilka części wyd. w l. 1777–95 w językach rosyjskim, polskim i łacińskim), a także oryginalne utwory okolicznościowe, literackie, a nawet naukowe.
Sytuację S-a, lawirującego pomiędzy Katarzyną II a Stolicą Apostolską, komplikowała sprawa jezuitów. Władczyni Rosji nie tylko nie zezwalała na ogłoszenie brewe, kasującego zakon, lecz otoczyła go opieką i domagała się, m.in. by S. wyświęcił zakonnych kleryków. S. nie był przyjaźnie nastawiony do jezuitów, z którymi rywalizował o względy Katarzyny II, lecz chcąc ją zjednać, ochraniał zakon. Dn. 16 XI 1776 wyświęcił 20 kleryków jezuickich, nie powiadamiając nuncjusza, wręcz przeciwnie, słał doń zapewnienia o posłuszeństwie wobec papieża. Zręczne i często podstępne argumenty S-a wysuwane w korespondencji z nuncjuszem Archettim doprowadziły do nadania biskupowi, dekretem kurii rzymskiej 9 VIII 1778, władzy (wprawdzie tylko na okres trzyletni) nad wszystkimi zakonami w Rosji, co S. interpretował jako zwierzchność nad istniejącymi de facto jezuitami. S. przygotował projekt (niezrealizowany), przewidujący m.in. ujednolicenie reguł wszystkich zgromadzeń zakonnych w Rosji, poddanie ich pod zwierzchność biskupią i ograniczenie ich działalności do nauki i nauczania. Nadużywając nowych uprawnień «biskup na Białorusi» – tak po raz pierwszy nazwany w korespondencji z Rzymem – zaaprobował 9 VI 1779 ukaz Katarzyny II i pozwolił na otwarcie nowicjatu jezuitów w Połocku. Wywołało to ostry protest papieża i naganę dla S-a od nuncjusza Archettiego. S. wyjaśniał swe stanowisko w listach do biskupów polskich, m.in. do Ignacego Krasickiego. W r. 1779 otrzymał Order Orła Białego. Dn. 5 VI 1780 S. witał goszczącą przejazdem w Mohylewie Katarzynę II.
Problem jezuicki przysłoniła rychło sprawa zagrożenia bytu Kościoła unickiego w Rosji. Wobec ekspansji popieranego przez Rosję prawosławia S. uważał, że należy dążyć do wchłonięcia jak największej części kleru i wiernych wyznania greckokatolickiego przez Kościół obrządku łacińskiego. Dodatkowym zagrożeniem był przedłużający się wakat na stanowisku unickiego arcybiskupa połockiego. W kilkuletnich sporach ze Stolicą Apostolską strona rosyjska uzależniła zgodę na obsadzenie tego arcybiskupstwa od utworzenia rzymskokatolickiego arcybiskupstwa mohylewskiego i powołania S-a na arcybiskupa. Wobec oporu Piusa VI Katarzyna II sama nadała S-owi tytuł arcybiskupa. Stosowny ukaz senatu z 28 I 1782 regulował ponadto status Kościoła katolickiego w Rosji, poddając go silniej zwierzchnictwu państwa, m.in. nakazując obsadzenie parafii i przeoratów wyłącznie poddanymi rosyjskimi oraz znosząc egzempcję zakonów.
Wiosną 1783 S. udał się w orszaku G. Potiomkina na Krym, gdzie odzyskał budynek kościoła w Kaffie, zamieniony przez Tatarów na łaźnię. W związku z tą podróżą ogłoszona została w Mohylewie tragedia jego pióra pt. Gicyja w Taurydzie (1783). Sygnalizowane przy nazwisku autora, równoległe wydanie „Historii tauryckiej” jest tylko zapowiedzią edycji tego dzieła, która nastąpiła dopiero w r. 1800. W poł. września 1783 S. dotarł do Petersburga, gdzie od lipca przebywał nuncjusz Archetti. Papież, ustępując pod naciskami Katarzyny II i przyjmując tekst przysięgi, podyktowany przez stronę rosyjską, upoważnił Archettiego do formalnego utworzenia arcybiskupstwa mohylewskiego aktem erekcyjnym z 21 XII 1783, a S. otrzymał 29 I 1784 z rąk nuncjusza paliusz arcybiskupi.
W r. 1785 Pius VI odrzucił żądanie nadania godności kardynalskiej S-owi, wysunięte przez przedstawiciela Katarzyny II w Rzymie – N. Jusupowa. Nie powiodły się późniejsze starania kardynała Archettiego, ani wywierane w r. 1793 naciski na nuncjusza w Polsce F. Saluzzo. W r. 1796 papież był gotów wyrazić na to zgodę, ponieważ Katarzyna II postawiła to jako warunek przyjęcia misji L. Litty.
Sprawując już legalnie, wedle prawa kanonicznego, rządy nad Kościołem katolickim na Białorusi, S. dążył nadal do umocnienia jego pozycji. Starał się latynizować zagrożony przez prawosławie Kościół unicki, co jednak nie powiodło się, choćby z racji nieznajomości łaciny przez duchowieństwo unickie. Urządził w Mohylewie duchowne seminarium archidiecezjalne (1786), odbył też tam synod diecezjalny (1793). W r. 1793 opublikował pracę O Rosji Zachodniej (Mohylew), w której pisał o odwiecznej władzy książąt ruskich nad zachodnioruskimi ziemiami, czyli wschodnimi kresami Rzpltej. Zawarta w tej pracy teza o jedności Białorusinów, Ukraińców i Rosjan, miała wielki wpływ na prorosyjską orientację kształtującej się świadomości narodowej na Białorusi. Po II rozbiorze S. rozciągnął swą jurysdykcję na przyłączone do Rosji ziemie. Rywalizując o wpływy na dworze Katarzyny II z aktywnym tu nadal zakonem jezuickim, osiągnął spore sukcesy. Początkowo był również dobrze widziany przez Pawła I, który był mu szczególnie wdzięczny za pospieszne zdjęcie 4 XII 1797 sakry kapłańskiej z trzech księży, uczestników niepodległościowego spisku wileńskiego ks. Faustyna Ciecierskiego. S. utrzymywał też dobre stosunki z przebywającym w Moskwie i Petersburgu zdetronizowanym Stanisławem Augustem, był jednym z organizatorów i realizatorów jego ceremonii pogrzebowych. W styczniu 1798 został mianowany przez cesarza Pawła I prezesem Departamentu Katolickiego przy Kolegium Sprawiedliwości i odznaczony Orderem Aleksandra Newskiego i Wielką Wstęgą Orderu św. Andrzeja. Ukazem Pawła I z 9 V 1798, regulującym status Kościoła katolickiego w Rosji (usankcjonowanym przez byłego nuncjusza w Polsce L. Littę, później przez papieża), S. jako metropolita katolicki całej Rosji uzyskał zwierzchność nad pięcioma biskupstwami rzymskokatolickimi. Papież przyznał też S-owi i jego następcom prawo do purpury kardynalskiej (z wyjątkiem kapelusza kardynalskiego). Nie zaaprobował natomiast uzurpowanego sobie przez S-a tytułu «legatus natus Sedis Apostolicae». W r. 1799 S. uzyskał zwierzchność nad biskupami unickimi. Gdy Pius VI nie chciał uznać wyboru Pawła I na wielkiego mistrza zakonu maltańskiego, zagniewany car odebrał Litcie lukratywny urząd wielkiego jałmużnika zakonu maltańskiego (stworzony dlań w Rosji) i obdarzył nim 18 IV 1799 S-a. S. dostał nadto Wielki Krzyż Zakonu św. Jana z Jerozolimy. Wpłynęło to na zmianę opinii Litty o S-u; również w środowisku kurii rzymskiej zaczęło narastać krytyczne wobec S-a nastawienie.
W tym okresie S. posiadał już znaczne dobra ziemskie, m.in. Malatycze, Bujnicze, Łopacin i Pieniany na Białorusi, w których gospodarował sam i przy pomocy rodzin braci Jana i Ludwika, w skład których wchodzili prawosławni i protestanci, dysponujący osobnymi kaplicami, co budziło liczne zastrzeżenia współczesnych. W Malatyczach S. ufundował kościół, wzorowany na bazylice Św. Piotra w Rzymie (w skali 1:32); podobno wzniósł też pałac dla siebie.
Dotknięty niełaską chimerycznego Pawła I, ulegającego wpływom niechętnych S-owi jezuitów, a zwłaszcza o. G. Grubera, który zarzucił mu nadużycia w kierowaniu Departamentem Katolickim, S. został wygnany w listopadzie 1800 do swych dóbr z zakazem ich opuszczania. Do Petersburga wrócił w r. 1801, już za panowania Aleksandra I. W r. 1803 nowy car mianował go prezesem utworzonego w grudniu 1801 Kolegium Duchownego Rzymskokatolickiego. S. nie utracił znaczącej pozycji u dworu petersburskiego, mimo nadal utrzymujących się – choć słabnących – wpływów jezuitów i pewnego wzmocnienia pozycji Kościoła unickiego. Ukazem z 24 VII 1806, wbrew sprzeciwom S-a, powołany został Józef Lisowski na metropolitę Kościoła unickiego w Rosji. S. oskarżany był przez współczesnych mu Polaków o serwilizm wobec władz świeckich i wprowadzenie demoralizacji do organizacji kościelnej. Szczególną gorliwość wykazał w początkach 1807 r., wzywając rodaków z ziem przyłączonych do Rosji do lojalności wobec Aleksandra I i zalecając im nieufność wobec obietnic Napoleona. Składał bliżej nie znane propozycje reorganizacji struktury Kościoła katolickiego w Rosji. Po zgonie bpa wileńskiego Hieronima Stroynowskiego w r. 1815 przyznał sobie stanowisko (i dochody) administratora diecezji wileńskiej, nie powołując nowego biskupa ordynariusza.
S. pragnął uzyskać godność arcybiskupa wileńskiego z tytułem prymasa, na co w r. 1818 Pius VII wyraził zgodę, zastrzegając jednak, że nie ma to oznaczać izolowania biskupów od kontaktów ze Stolicą Apostolską (do czego zmierzały władze rosyjskie i S.). Rosja ponowiła też żądanie godności kardynalskiej dla S-a. Wkrótce jednak wycofała się z obu postulatów (arcybiskupstwa i kardynalstwa), ponieważ Rzym uzależniał zgodę od wyrażenia przez S-a skruchy i odwołania «błędów» wynikłych z zaangażowania się przezeń w działalność popieranego przez Aleksandra I Tow. Biblijnego. Szczególnie naraził się S. Stolicy Apostolskiej, rozsyłając w styczniu 1816 do wszystkich kościołów pismo (opublikowane również w gazetach), propagujące wydane z jego inicjatywy polskie tłumaczenie Nowego Testamentu. W piśmie tym S., powołując się na postanowienia Soboru Trydenckiego, pominął fragment o równorzędności tradycji i roli komentarzy w badaniu Pisma Świętego, przez co sugerował odmienny niż obowiązująca nauka katolicka stosunek do Biblii. Pius VII skierował w tej sprawie do S-a brewe z 3 III 1816, lecz przedstawiciel Rosji w Rzymie odmówił jego przyjęcia. S. gotów był zastosować się do woli papieża (wciąż mając nadzieję na kapelusz kardynalski), co zasugerował ministrowi A. Golicynowi w poufnym piśmie z 24 XII 1817, jednak nie zdołał zmienić stanowiska władz rosyjskich. Choć tekst papieskiego brewe stał się powszechnie znany (drukowały go niemieckie gazety) S. w liście do Piusa VII z 21 XI 1819 tłumaczył swój dalszy udział w Tow. Biblijnym nieotrzymaniem owego brewe.
Do końca życia dbał S. o utrzymanie dominacji zakonów w systemie oświaty polskiej. Po wygnaniu jezuitów z Rosji w r. 1820 doprowadził do przejęcia ich majątków przez inne zakony, wbrew stanowisku władz wileńskiego okręgu naukowego, które dążyły do umocnienia szkolnictwa świeckiego. W r. 1825 rozpoczął na swój koszt budowę w Petersburgu kościoła p. wezw. św. Stanisława i dokonał jego poświęcenia 13 V 1826. T.r. w czasie rozmów z przybyłym na koronację Mikołaja I wysłannikiem Leona XII T. Bernattim, który proponował ustanowienie stałego przedstawicielstwa papieskiego w Petersburgu, strona rosyjska wyraziła przekonanie, że najlepiej byłoby nadać S-owi uprawnienia legata.
Od r. 1783 S. interesował się przeszłością Krymu, a rezultaty studiów zawarł w Histoire de la Tauride, wydrukowanej w dwóch tomach: w r. 1800 w Braunschweigu (Brunszwiku), w r. 1801 w Petersburgu, z dedykacją dla Aleksandra I. Dzieło, poprawiane i przeredagowywane, ukazało się w tłumaczeniu rosyjskim (Istorija o Tavrii…, S. Pet. 1806), a następnie ponownie w języku francuskim (Histoire du royaume de la Chersonèse Taurique, S. Pet. 1824). W wydaniach tych autor dostosował się w znacznym stopniu do próśb Jana Albertrandiego, wyrażonych w r. 1803 w imieniu Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk, «aby w nowej edycji ułagodzone były niektóre wyrazy, ubliżające tej ojczyźnie, której losy i w zagranicznych i nieprzyjacielskich nawet [sic!] politowanie wzbudziły». Dodać warto, że Towarzystwo nigdy nie zaprosiło S-a do grona swych członków. S. przygotował również opis swoich podróży na Krym z l. 1783 i 1787 pt. Brevis […] itinerum descriptio quae in Chersonesum Tauricam religionis stabiliendae causa 1783 et 1787 annis susceperat… (opubl. w „Monumenta Ecclesiastica Petropolitana” 1913 V 8–11).
S. prowadził też studia nad początkami Słowian. Wyniki ich streścił w małej broszurce francuskiej (Sommaire des recherches historiques sur les origines des Sarmates, des Esclavons et des Slaves, Mohylev 1810), całość zaś przedstawił w czterech tomikach swych Recherches historiques sur l’origine des Sarmates, des Esclavons et des Slaves, S. Pet. 1812 I–IV). Z opracowań tych wydobył materiały, tyczące pochodzenia narodu rosyjskiego i wydał je w formie krótkiego konspektu (Izsledovanija o proischoždenii Russkago naroda, S. Pet. 1818). Skrócone rezultaty dawnych i nowych przemyśleń przedstawił jeszcze raz w książce (Précis des recherches historiques sur l’origine des Slaves…, S. Pet. 1824–5). W sierpniu 1811 S. zamyślał drukować w Wilnie prace o początkach Sarmatów, Skławonów i okresie ich chrystianizacji; porozumiewał się w tej sprawie z rektorem Uniw. Wil. Janem Śniadeckim, a w r. 1814 przesłał Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu rękopis części swego dzieła Badania historyczne o pochodzeniu Skławian…. Rękopis ten studiował krytycznie Zorian Dołęga Chodakowski; w przyszłości pozyskał on uznanie metropolity dla swoich badań. Żadne opracowanie historyczne S-a nie ukazało się jednak w wydaniu polskim, choć autor utrzymywał do końca życia związki z uczelniami polskimi – głównie Uniw. Wil. i Uniw. Krak. oraz towarzystwami naukowymi, których był członkiem honorowym (np. Tow. Naukowego Krakowskiego). W Rosji od r. 1792 należał do Wolnego Tow. Ekonomicznego (w l. 1813–23 był nawet jego prezesem), w r. 1813 piastował przejściowo godność prezesa Akademii Rosyjskiej, w r. 1807 powołany został na członka rzeczywistego Cesarskiej Akademii Nauk, zaś w r. 1814 nadano mu tytuł członka honorowego. Tytuł taki uzyskał też w licznych towarzystwach naukowych i literackich, m.in. w Stowarzyszeniu Miłośników Słowa Rosyjskiego i w grupującym przyszłych dekabrystów Wolnym Tow. Miłośników Literatury Rosyjskiej. Był też członkiem honorowym uniwersytetów w Abo, Dorpacie, Moskwie, Akademii Medyko-Chirurgicznej w Petersburgu, Tow. Przyjaciół Nauk w Rydze, Tow. Rolniczego w Londynie. Dzieła naukowe S-a były często powoływane w czasopismach i prasie codziennej zarówno polskiej, jak i rosyjskiej.
W działalności kościelnej S. konsekwentnie uznawał zasadę podporządkowania się władzy państwowej, ograniczenia wpływu papieży do spraw teologicznych i obrządkowych, uważając, że od czasów Grzegorza VII nadmiernie rozszerzyli oni swe kompetencje. Dążył do zwiększenia uprawnień władzy metropolity kosztem biskupów, aprobował podległość zakonów miejscowej władzy kościelnej. Wobec caratu był serwilistą, choć nieraz tłumaczył to koniecznością liczenia się z rzeczywistością, kurii rzymskiej doradzał postawę maksymalnie oportunistyczną. Jej kolejni wysłannicy, z którymi miał do czynienia i których potrafił zręcznie pozyskiwać (Garampi, Archetti, Litta) wydawali mu pozytywne opinie, do których przychylano się w Rzymie, choć w Kongregacji de propaganda fide miano doń zastrzeżenia. Później opinie te zmieniły się na negatywne, kulminujące w stwierdzeniu, że S. był «plagą» dla Kościoła. Cieszył się S. natomiast uznaniem w rządowych sferach rosyjskich, w czasach Mikołaja I wspomniany był jako wzór lojalnego hierarchy.
W tradycji i historiografii działalność S-a oceniana była krytycznie, choć znajdowała i obrońców (np. bp Adam Krasiński), a nawet i swoistych apologetów (A. A. Brumanis). Współcześnie przychylnie oceniano jego zainteresowania oświatą – fundowanie stypendiów dla ubogich chłopców i dziewcząt, przekazanie własnego domu dla gimnazjum w Petersburgu (1808), a także wspieranie finansowe działalności Tow. Dobroczynności w Wilnie, którego był członkiem. Dzieła historyczne S-a były również przedmiotem rozbieżnych ocen – z przewagą ujemnych. Joachim Lelewel określił je w sposób najbardziej wyważony: «są, że tak powiem, dawny kronikarski sposób ze świeżym trybem jednające […]. Wielkie w nich oczytanie, a powieść nie zawsze od niepewności wolna, nie zawsze sprzeczności uniknęła…».
S., zachowując do końca pełnię władz umysłowych, zmarł 13 (1 s. st.) XII 1826 w Petersburgu, pochowany został tamże w ufundowanym przez siebie kościele św. Stanisława. Oprócz wspomnianych odznaczeń S. miał jeszcze ordery św. Anny i św. Włodzimierza. Majątek, tj. dom murowany w Petersburgu, dobra Malatycze i Łopacin z przyległościami, kosztowności, bibliotekę liczącą 3 tys. tomów, instrumenty naukowe zapisał potomstwu brata (Jana) i trzech sióstr, dom w Mińsku Konsystorzowi Mohylewskiemu, a sumę 20 tys. rb i część kosztowności przeznaczył na uposażenie kościoła św. Stanisława w Petersburgu.
S. pozostawił w rękopisie dzieła, m.in. dotyczące ludów nadbałtyckich i ich języków, utwory poetyckie i rozprawy, np. o wyrobie piwa, a także dziennik, który wydali M. Godlewski i W. Kriksine, pt. Journal et correspondance, cz. 1–5, „Starina i nowizna” (Pet.) T. 16, 18–22: 1913–17). Losy jego spuścizny, przekazanej ks. Stanisławowi Parczewskiemu, nie są znane. Popularna edycja francuska dzieł S-a w r. 1833 nie została zapewne zrealizowana – brak jej śladów w katalogach bibliotek. Pisma związane z S-em, także pochodzące od niego, w tym testament z 15 XI 1826, opublikował Michał Godlewski w pięciu tomach ,,Monumenta Ecclesiastica Petropolitana” (Pet. 1906–13).
Portret olejny S-a, niewiadomego autora, w zbiorach muzeum Odesskago obščestva istorii i drevnostej w Odessie (Krzyżanowski S., Pamiątki polskie w Muzeum Towarzystwa Historyi i Archeologii w Odessie, Kijów 1863 s. 2); Portret S-a, nieznanego malarza, znajdował się w Petersburskiej Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej; Popiersie S-a, dłuta Sokołowa, niegdyś w Petersburskim Cesarskim Wolno-Ekonomicznym Tow., reprod. w: Godlewski M., O kardynalacie…; – Estreicher; Estreicher w. XIX; Nowy Korbut, VI (bibliogr.); Konarski S., Szlachta kalwińska w Polsce, W. 1938; PSB (Benisławski Jan, Lisowski Józef, Massalski Ignacy, Pilchowski Dawid); Russ. biogr. slovar’; Słown. Pol. Teologów Katol., IV (bibliogr.); Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; tenże, Kawalerowie; Murzakevič N., [życiorys S-a], „Zap. Imperatorskago Odesskago Obščestva istorii i drevnostej” T. 9: 1875 s. 339–42; – Bazanov V., Učenaja respublika, Moskva–Leningrad 1964; Bazylov L., Polacy w Petersburgu, Wr. 1974; tenże, Społeczeństwo rosyjskie w pierwszej połowie XIX wieku, Wr. 1973; Beauvois D., Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803–1832, Rzym–L. 1991 I–II; Boudou A., Stolica Święta a Rosja, Kr. 1928 I; Brumanis A. A., Aux origines de la hiérarchie latine en Russie – Mgr Stanislas Siestrzencewicz-Bohusz premier archevêque-métropolite de Mohilew (1731–1826), Louvain 1968 (tu fot. czterech portretów S-a, do r. 1917 znajdujących się w Petersburgu); Chmielowski P., Liberalizm i obskurantyzm na Litwie i Rusi (1815–1823), W. 1898 s. 150; Čvikevič A., „Zapadno-russizm”. Narysy z historyi hramadzkaj myśli na Belarusi v XIX i počatku XX v., Mińsk 1993; Francev V. A., Polskoe slavjanovedenie konca XVIII i pcervoj četverti XIX st., Praga 1906; Godlewski M., Arcybiskup Siestrzeńcewicz i Stanisław August w Petersburgu, ,,Przegl. Powsz.” 1928 nr 523 s. 18–34; tenże, O kardynalacie Stanisława Siestrzeńcewicza Bohusza, „Kwart. Lit.” 1910; Grabski A. F., Myśl historyczna polskiego oświecenia, W. 1976; Konopczyński W., Stanisław Konarski, W. 1926; Lehtonen U. L., Die polnischen Provinzen Russlands unter Katharina II. in den Jahren 1772–1782, Berlin 1907; Lorentz S., Na marginesie monografii E. Budreika, Architektas Laurynas Stuoka Gucevicius…, „Biul. Hist. Sztuki” R. 20: 1958 nr 3/4 s. 375, 376; Loret M., Kościół katolicki a Katarzyna II 1772–1784, Kr.–W. 1910; Mierzyński Z., Wybrane żywoty książąt kościoła polskiego w okresie rozbiorowym, W. 1949 s. 126–38; Pierling P., La Russie et le Saint Siège, Paris 1912 V; Szantyr S., Zbiór wiadomości o kościele i religii katolickiej w cesarstwie rosyjskim, P. 1843 I; Šerpinskij O. S., Kratkoe načertanie […] žizni […] Stanislava Sestřenceviča-Boguša, S. Pet. 1826; Wołoszyński R. W., Polacy w Rosji 1801–1830, W. 1984 s. 161–4 (reprod. portretu); tenże, Polsko-rosyjskie związki w naukach społecznych 1801–1830, W. 1974; Żytkowicz L., Rządy Repnina na Litwie w latach 1794–7, Wil. 1938; – Ältere Universitäts-Matrikeln, I – Frankfurt a.O., [Wyd.] E. Friedlaender, Leipzig 1888 II 369; Chodakowski Dołęga Z., O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem oraz inne pisma i listy, Oprac. J. Maślanka, W. 1967; Korespondencja Ignacego Krasickiego, Wyd. i oprac. Z. Goliński, M. Klimowicz, R. Wołoszyński, Wr. 1958 I–II; Morawski S., W Peterburku 1827–1838, P. [1927] s. 366–7; Papiestwo wobec sprawy polskiej w l. 1772–1864, Wr. 1960; Parczewski S., Mowa, miana nad grobem J.W. Stanisława Siestrzeńcewicza Bohusza […], Przekład z francuskiego w przypisach pomnożony, Wil. 1827; Rescriptorum Aleksandri I Imperatoris die 15 Martii 1819 Stanislao Siestrzeńcewicz-Bohusz […] creandi 12 canonicos Kiovienses, „Mon. Ecclesiastica Petropolitana” T. 2: 1907 s. 49–50; – AGAD: Tow. Przyjaciół Nauk, vol. 59 k. 110; B. Czart.: rkp. 2167 s. 1–190; Lietuvos Mokslų Akademijos Centrinės bibliotekos rankraštynas w Wil.: rkp. ERSz 547 (informacja Wojciecha Kriegseisena z W.).
Ryszard W. Wołoszyński