Starzycki Stanisław Jan (1923–1991), genetyk, hodowca roślin uprawnych, profesor Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie oraz Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, członek Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności.
Ur. 3 VI we wsi Brodła w pow. chrzanowskim, pochodził z rodziny chłopskiej, był synem Stanisława i Marii z domu Paw.
Do wybuchu drugiej wojny światowej S. uczył się w Państw. Gimnazjum i Liceum w Chrzanowie. Podczas okupacji niemieckiej ukończył w r. 1943 dwuletnią szkołę rolniczą (Staatliche Landbauschule) w Czernichowie pod Krakowem, następnie do r. 1945 praktykował w Zarządzie Dóbr Krzeszowice. Po wojnie studiował od t.r. na Wydz. Rolniczym (od. r. 1946 Wydz. Rolniczo-Leśny) UJ; specjalizował się z hodowli roślin pod kierunkiem Kazimierza Miczyńskiego juniora i uzyskał w r. 1949 dyplom magistra inżyniera rolnictwa. Już podczas studiów, w l. 1945–8, pracował dorywczo w Stacji Hodowlano-Badawczej Państw. Zakładów Hodowli Roślin w Grodkowicach koło Bochni. Od 1 IV 1948 był tam zatrudniony etatowo i do końca r. 1950 pracował kolejno jako technik, asystent, starszy asystent i kierownik naukowy. Gromadził odmiany jęczmieni ozimych i koniczyn, służące później do wielu prac genetycznych i hodowlanych, starał się o odtworzenie kilku znanych przed wojną odmian zbóż, pracował nad podwyższeniem wartości użytkowej pszenicy zwyczajnej drogą krzyżowań z innymi gatunkami oraz nad przeniesieniem do jęczmienia ozimego niektórych korzystnych cech jęczmienia jarego.
Po powstaniu w styczniu 1951 Inst. Hodowli i Aklimatyzacji Roślin (IHAR) w Warszawie (od r. 1971 w Radzikowie) i przejęciu przez niego Stacji Hodowlano-Badawczej w Grodkowicach, S. nadal był jej kierownikiem naukowym. Przyczynił się wtedy do odnalezienia i zrekonstruowania pszenicy ozimej (Ostka złotokłosa), jęczmienia ozimego (Mikulicki) i owsa (Proporczyk) – odmian uprawianych potem w Polsce przez wiele lat. W l. 1952–5 był radnym Powiatowej Rady Narodowej w Bochni i w tym samym okresie przewodniczącym tamtejszego zespołu lektorów upowszechniania wiedzy rolniczej. W r. 1954 został członkiem PZPR i przez rok wchodził w skład jej komitetu powiatowego w Bochni. Działał też w Tow. Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, najpierw w jego zarządzie powiatowym w Bochni (1954–5), następnie w zarządzie wojewódzkim w Krakowie (1955–6). W r. 1954 odbył dwumiesięczny staż naukowy w Inst. Genetyki w Odessie. Ze Stacji Hodowlano-Badawczej w Grodkowicach odszedł w r. 1955 i z początkiem r.n. został przeniesiony do centrali IHAR w Warszawie; do r. 1960 był tu p.o. zastępcą dyrektora ds. naukowych, kierując jednocześnie zorganizowaną przez siebie Pracownią Genetyki. Dn. 8 II 1957 otrzymał stanowisko adiunkta z przydziałem do Zakł. Roślin Zbożowych IHAR w Krakowie. Stopień kandydata nauk rolnych, przyznany decyzją Rady Naukowej IHAR, uzyskał 11 V 1959 na podstawie rozprawy Zmienność mieszańców koniczyny białej (Trifolium repens L.) z koniczyną czerwoną (Trifolium pratense L.) („Hodowla Roślin, Aklimatyzacja i Nasiennictwo” T. 3: 1959 z. 3, po angielsku w: „Selected Articles from Hodowla Roślin Aklimatyzacja i Nasiennictwo”, W. 1963). T.r. przebywał trzy miesiące na stypendium Światowej Organizacji Zdrowia w instytutach genetyki i hodowli roślin w Holandii, Danii i Szwecji. Ok. r. 1960 zamieszkał z rodziną na stałe w Warszawie i t.r. objął kierownictwo stworzonej przez siebie Pracowni Radiologicznej w Zakł. Biologii i Fizjologii Rozwoju Roślin IHAR, którą przekształcił wkrótce w samodzielną Pracownię Radiobiologii, a następnie w Zakł. Radiobiologii (kierował nimi do r. 1991). Dn. 1 I 1961 mianowany został zastępcą dyrektora IHAR ds. naukowych i funkcję tę pełnił do lutego 1969. Habilitował się 19 III 1962 na Wydz. Rolniczym SGGW na podstawie rozprawy Badania nad mieszańcami międzygatunkowymi koniczyn Trifolium repens L. x Trifolium pratense L. („Hodowla Roślin, Aklimatyzacja i Nasiennictwo” T. 5: 1961 z. 3, po angielsku w: „Selected Articles from Hodowla Roślin Aklimatyzacja i Nasiennictwo”, W. 1963). Dn. 1 IV t.r. został zatrudniony na stanowisku docenta. Dn. 3 X 1967 otrzymał tytuł profesora nadzwycz. Od 1 III 1969 do 30 VI 1983 był dyrektorem IHAR; dbał o unowocześnienie metod i problematyki badań, zabiegał o środki na ich prowadzenie, organizował współpracę międzynarodową i wysyłał młodszych pracowników na staże zagraniczne. W r. 1972 wziął udział w przygotowaniu II Kongresu Nauki Polskiej, na którym wygłosił napisany ze współpracownikami referat Naukowe problemy produkcji roślinnej. Dn. 6 VII 1973 mianowany został profesorem zwycz. W r. 1976 dzięki stypendium United Nations Development Programme odbył trzytygodniową podróż studialną do Meksyku, Stanów Zjednoczonych i Kanady.
Równocześnie z pracą w IHAR był S. zatrudniony od 1 I 1965 na Wydz. Rolniczym SGGW jako docent w Katedrze Hodowli Roślin i Nasiennictwa; do r. 1970 kierował w niej Zakł. Badań Radiacyjnych w Genetyce. Od r. 1968 pracował na etacie profesorskim i w r. akad. 1969/70 był kuratorem Katedry. Po reformie uczelni i likwidacji katedr został pierwszym dyrektorem (1970–1) Inst. Genetyki i Hodowli Roślin. W tym samym okresie był członkiem Senackiej Rady Naukowej Zakł. Upowszechniania Postępu oraz Rolniczych i Leśnych Zakł. Doświadczalnych. W r. 1971 zredukowano zatrudnienie S-ego w SGGW do pół etatu, natomiast w r. 1974 władze uczelni nie przedłużyły z nim kontraktu w ogóle, ze względu na negatywne stanowisko Min. Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki (motywowane koniecznością skoncentrowania się S-ego na kierowaniu IHAR i koordynowaniu ważnego problemu węzłowego dotyczącego hodowli nowych odmian pszenicy i żyta). Dopiero 1 IX 1984 został S. ponownie zatrudniony w SGGW – Akad. Rolniczej jako profesor zwycz. (równocześnie przeszedł w IHAR na pół etatu); w l. 1985–91 kierował przywróconą (1982) Katedrą Hodowli Roślin i Nasiennictwa. W okresach zatrudnienia w SGGW prowadził wykłady z genetyki na studiach magisterskich oraz wykłady i ćwiczenia z genetyki, hodowli roślin i nasiennictwa na studiach zaocznych, a także specjalistyczne wykłady z genetyki roślin motylkowych i z wpływu promieniowania jonizującego na fizjologię i rozwój roślin. Opiekował się licznymi pracami magisterskimi i był promotorem ok. 20 doktoratów.
S. prowadził badania naukowe dotyczące krzyżowania form roślin filogenetycznie oddalonych w celu otrzymania roślin potomnych o korzystnych cechach użytkowych (problematyki tej dotyczyły m.in. rozprawy kandydacka i habilitacyjna). Wraz z kierowanymi przez siebie zespołami wytworzył kilka wartościowych odmian roślin użytkowych, m.in. koniczyny białej (Radi) i koniczyny czerwonej (Raba), bobiku (Dino) i (Stego) oraz grochu wąskolistnego (Ramir). Opisał zjawisko nazwane pożniwnym dojrzewaniem nasion. Wiele jego prac dotyczyło zwiększania zakresu zmienności cech u zbóż i roślin strączkowych za pomocą metod radiogenetycznych i zastosowania tych metod do tworzenia nowych odmian cennych dla praktyki rolniczej. Szczególnie wartościowe były badania nad mutagenezą radiacyjną przy pomocy promieni jonizujących oraz nad wykorzystywaniem jej w pracach genetycznych i hodowlanych. Problematyki radiobiologii dotyczyła też monografia zbiorowa zredagowana przez S-ego pt. „Ochrona przed opadem radioaktywnym w rolnictwie” (W. 1966). Koordynował S. zakrojony na szeroką skalę temat badawczy (problem węzłowy nr 09.1) „Wyhodowanie wysokoplennych odmian zbóż i roślin pastewnych o wysokiej wartości użytkowej oraz opracowanie ich agrotechniki”. Był autorem książek Uprawa i nasiennictwo koniczyn (W. 1956, W. 1964) oraz Koniczyny (W. 1974, W. 1981).
Od r. 1960 działał S. w Komitecie Hodowli i Uprawy Roślin PAN (od r. 1975 Komitet Fizjologii, Genetyki i Hodowli Roślin) jako jego sekretarz (1960–2), członek (1962–75), zastępca przewodniczącego (1965–9) i przewodniczący (1981–6); kierował też pracami jego Zespołów Radiologii (1962–6) i Genetyki (1966–8). Był członkiem Komitetu Melioracji, Łąkarstwa i Torfoznawstwa PAN (1960–8), a także członkiem Rady Naukowej Inst. Genetyki Roślin PAN (od r. 1969) i jej przewodniczącym (1972–82). W r. 1979 został członkiem korespondentem PAN, w r. 1989 członkiem rzeczywistym PAN. T.r. został też powołany na członka czynnego reaktywowanej (także przy jego udziale) PAU.
Jako uznany specjalista wielokrotnie reprezentował S. polską naukę na zjazdach i kongresach naukowych, m.in. w Bułgarii (1961, 1987), na Węgrzech (1962), we Włoszech (1964), w Czechosłowacji (1966), NRD (1988) i Szwecji (1988). Pełnił wiele funkcji w instytucjach i stowarzyszeniach; był członkiem zarządu głównego Stow. Inżynierów i Techników Rolnictwa (1964–7), członkiem Komitetu Nagród Państwowych (1965–8), członkiem Państw. Rady ds. Pokojowego Wykorzystania Energii Jądrowej (od r. 1970), pełnomocnikiem Ministra Rolnictwa ds. hodowli zbóż w Centrum Koordynacyjnym Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej w Odessie (1971–83), członkiem Rady Głównej Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki oraz sekretarzem jej prezydium (1973–82), a także członkiem Sekcji III w Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej ds. Kadr Naukowych przy Prezesie Rady Ministrów. Ponadto należał do Polskiego Tow. Genetycznego, Polskiego Tow. Radiobiologicznego im. M. Skłodowskiej-Curie (od r. 1968 był członkiem jego Zarządu Głównego), Europejskiego Stow. Badań w zakresie Hodowli Roślin «Eucarpia» oraz European Society of Nuclear Methods in Agriculture. Wchodził w skład komitetów redakcyjnych czasopism naukowych: „Hodowla Roślin, Aklimatyzacja i Nasiennictwo”, „Biuletyn IHAR”, „Roczniki Nauk Rolniczych, S. A”, „Nowe Rolnictwo”, „Zeitschrift für Pflanzenzüchtung” i „Landwirtschaftliches Zentralblatt, Abt. II. Pflanzliche Produktion”.
W Warszawie kontynuował S. działalność w PZPR; od r. 1962 pracował w kilku komisjach Komitetu Dzielnicowego Warszawa-Śródmieście oraz Komitetu Wojewódzkiego. W l. 1964–71 przewodniczył komisji PZPR ds. Instytutów PAN i Szkół Wyższych, a od r. 1969 był lektorem KC PZPR. Członkiem PZPR był do jej rozwiązania w styczniu 1990. Zmarł po długiej chorobie 13 XII 1991 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony m.in. Srebrnym (1954) i Złotym (1959) Krzyżami Zasługi, Krzyżami: Kawalerskim (1963), Oficerskim (1970) i Komandorskim (1988) Orderu Odrodzenia Polski oraz Orderem Sztandaru Pracy II kl. (1976).
W małżeństwie ze Zdzisławą Paździor (1923–1982) miał S. trzech synów: Jacka (1950– 1993), inżyniera mechanizacji rolnictwa, oraz Piotra (ur. 1953) i Artura (ur. 1960), pracowników Telewizji Polskiej SA.
Katalog rozpraw doktorskich i habilitacyjnych 1962, W.–P. 1963 s. 101; – Biogramy uczonych pol., Suplement; Śródka A., Uczeni polscy XIX–XX stulecia, W. 1998 IV (fot.); – Brzozowski S., Dzieje szkoły rolniczej w Czernichowie, W. 1962 s. 173; Dzieje studiów rolniczych w Krakowie 1890–1962, Kr. 1965 s. 234; Jubileusz 50 lat IHAR 1951–2001, Radzików 2001 (błędna data ur.); Polska Akademia Nauk 1952–2002. Placówki i Komitety, W. 2002 s. 425; Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego – Akademia Rolnicza w Warszawie w latach 1957–1985, W. 1990 I (fot.); SGGW. 90-lecie Wydziału Rolniczego. Kronika jubileuszowa, W. 1996 s. 101–2; – Członkowie Polskiej Akademii Nauk. Informator, Wr. 1984 (fot.); Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny, W. 1984, 1989; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Nauka Pol.” 1992 nr 4 s. 197–8 (H. J. Czembor, błędne daty ur. i śmierci), „Przekrój” 1992 nr 2429, „Roczn. PAU” za r. 1991/2, s. 194–6 (H. J. Czembor, błędna data ur.), „Życie Warszawy” 1991 nr 295, 296, 298, 299; – Arch. IHAR w Radzikowie: Dział Spraw Osobowych (teczka osobowa S-ego); Arch. PAN: Dział Spraw Osobowych, sygn. 4113 (teczka osobowa S-ego); Arch. SGGW: sygn. 5990 (teczka osobowa S-ego).
Tomasz Majewski