Stanisław Jelitko z Mokrska h. Jelita (zm. między 1371 a 1375), podczaszy krakowski, kasztelan żarnowski, potem małogoski, starosta kaliski.
Należał do rodu Nagodziców (Jelitczyków). Był synem woj. sandomierskiego Tomisława Mokrskiego (zob.) i Elżbiety, córki Stanisława Szyrzyka. Jego stryjem był kaszt. sandomierski Piotr Mokrski (zob.), a wujami podkanclerzy i bp krakowski Piotr z Fałkowa zwany Szyrzykiem (zob.) oraz m.in. kanonik krakowski i kanclerz sieradzki Jakub. Bratem S-a był podkanclerzy dworu Tomisław Mokrski (zob.), braćmi stryjecznymi: bp krakowski Florian Mokrski (zob.), star. łęczycki Dziwisz z Węgleszyna i kaszt. radomski Klemens Mokrski (zob.). Był S. rycerzem posiadającym dobre zaplecze rodzinne dla realizowania kariery urzędniczej. Pierwszym urzędem, który na pewno sprawował, było podczaszostwo krakowskie w l. 1342–52, ale nie można wykluczyć, że już wcześniej, w l. 1340–2, był podkonim krakowskim. Na przeszkodzie do jednoznacznego przyjęcia tej tezy stoi nierozwiązany problem chronologii zmian na tych urzędach. Jako podkoni został ostatni raz wymieniony w dokumencie z 21 V 1342, zaś z urzędem podczaszego pojawił się już 21 III t.r. Być może byli to jednak zupełnie różni Stanisławowie.
Od początku swej kariery S. znajdował się w bliskim otoczeniu króla Kazimierza Wielkiego. W r. 1346 powierzono mu w zarząd star. kaliskie. Pełniąc tę funkcję przebywał wraz z bratem Tomisławem i ówczesnym kanclerzem łęczyckim Florianem Mokrskim w królewskiej świcie w Brześciu Kujawskim, gdzie testował m.in. dokument lokacyjny m. Bydgoszczy. Od r. 1349 brał udział w wyprawach na Ruś Halicką. W l. 1350–3 wymieniony został w kilku dokumentach królewskich wystawionych na ziemiach ruskich: we Lwowie (11 VIII 1350), Szczebrzeszynie (23 VIII 1352) i w obozie wojskowym pod zamkiem bełskim (23 X r.n.). Wraz ze S-em w wyprawach uczestniczyli jego bracia, rodzony i stryjeczni. Zaraz po zakończeniu wyprawy wojennej w lecie 1351 udał się z królem na Mazowsze, gdzie brał udział wraz z Klemensem Mokrskim, wówczas podstolim sandomierskim, i innymi urzędnikami małopolskimi, w zawarciu umowy lennej między królem Polski a książętami mazowieckimi Siemowitem III i Kazimierzem I. Układ dotyczył ziem: płockiej, wiskiej i zakroczymskiej. W maju r.n. znalazł się S. w gronie dostojników poręczających za króla, który pożyczył od mieszczan krakowskich 1 tys. kop gr praskich; w dokumencie został nazwany «Stasco Gelitco subpincerna», do aktu przywiesił także pieczęć swego ojca Tomisława. Miesiąc później został jednym ze świadków królewskiego dokumentu kończącego spór z bp. krakowskim Bodzętą o zasady poboru dziesięciny z nowizn. Dn. 3 IV 1353 na dokumencie transakcji między klasztorem Cystersów w Mogile a dziedzicami Zesławic pojawił się w Krakowie jako kaszt. żarnowski. W maju t.r. uczestniczył w wielkich rokach królewskich w Krakowie, świadcząc na czterech wystawionych wówczas dokumentach. Prawdopodobnie zasługi S-a w jesiennej wyprawie t.r. przeciw Litwie zadecydowały o kolejnym jego awansie na kaszt. małogoską. Z nową godnością wystąpił 19 I 1354 poświadczając w Krakowie nadanie Rzeszowszczyzny Janowi Pakosławicowi. W maju t.r. świadkował na akcie ugody między królem a bp. Bodzętą w sprawie zwrotu zagrabionych dóbr biskupich i zapłacenia królowi przez biskupa 500 grzywien. Wyrazem dobrych relacji króla z Jelitczykami był pobyt Kazimierza Wielkiego 29 V 1355 w domu Klemensa w Mokrsku, gdzie monarchę, oprócz gospodarza, podejmowali także S. i kanclerz łęczycki Florian.
S. był wśród dostojników małopolskich, towarzyszących Kazimierzowi Wielkiemu w Lublinie w czerwcu 1358, podczas oczekiwania na rezultaty prowadzonych na granicy z Litwą rozmów posłów królewskich z przedstawicielami w. ks. lit. Olgierda. Przypuszczalnie omawiano kwestię małżeństwa ks. szczecińskiego Kazimierza X (Kaźka) z Kenną-Joanną. T.r. został S. wyznaczony na królewskiego pełnomocnika, mającego mediować w sporze między ks. Siemowitem III a arcybp. gnieźnieńskim Jarosławem z Bogorii, dotyczącym powinności na rzecz księcia ze strony poddanych arcybiskupa w dystrykcie łowickim. Dn. 7 XII t.r. znalazł się S. w gronie testatorów wielkiego przywileju królewskiego dla Krakowa. W styczniu 1360 przebywał w królewskim orszaku w Sulejowie. Lista świadków wystawionego wówczas dokumentu zawiera także imiona jego rodowców i krewnych: podkomorzego sieradzkiego Stanisława, kaszt. spycimierskiego Tomisława oraz kanclerza łęczyckiego Floriana. W l. sześćdziesiątych pełnił S. kilkakrotnie funkcję asesora podczas wieców sądowych w Krakowie, Sandomierzu i Wiślicy, często towarzyszył królowi w objazdach Małopolski, świadkując na królewskich dokumentach. Regularnie występował też na dokumentach Kazimierza Wielkiego i sądu ziemskiego krakowskiego dla bp. Bodzęty. Przez ok. siedemnaście lat pozostawał na mało znaczącej kaszt. małogoskiej. S. towarzyszył Kazimierzowi Wielkiemu w ostatniej jego podróży, świadkował bowiem, już po wypadku koło Przedborza, na dokumencie królewskim z 16 IX 1370, wystawionym w Radoszycach dla arcybp. Jarosława z Bogorii. Trudno jest określić postawę polityczną S-a w obliczu śmierci Kazimierza Wielkiego i koronacji nowego króla Ludwika Węgierskiego. Historiografia nie jest w tym względzie jednoznaczna, a dodatkowo utrudnia to zadanie fakt, że w r. 1371 zniknął S. ze źródeł. Ostatni raz jako żyjący został wymieniony 9 V t.r. w gronie asesorów na wiecu sądowym w Krakowie. W r. 1373 z godnością kaszt. małogoskiego pojawił się następca S-a, jego krewniak i współrodowiec Piotr z Korytnicy.
Majątek S-a, poza częścią Mokrska, można odtworzyć jedynie hipotetycznie. Był to zapewne rozległy kompleks dóbr na pograniczu ziemi krakowskiej i sandomierskiej. Na podstawie napisu napieczętnego z r. 1352 można przyjąć, że już ojciec S-a posiadał przynajmniej dział w Witowicach, gdzie dziedziczyła także znana od poł. XIV w. inna rodzina Jelitczyków, Pieniążkowie, aczkolwiek brak jest bezpośrednich informacji o dziedziczeniu Witowic przez potomków S-a. Zapewne już w jego rękach znajdowała się Gozdna (Gozna), leżąca koło Mokrska, skąd pisał się jego syn Stanisław oraz przynajmniej część sąsiadujących z Gozdną Czarniszyc. Można także przypuszczać, że własnością S-a była Łukowa (pow. chęciński), z której pisali się dwaj inni jego synowie, Klemens i Florian. Nie można z pewnością stwierdzić, czy S. posiadał dom w Krakowie koło kościoła św. Idziego, który został sprzedany kapit. krakowskiej przez jego wnuka. Od Kazimierza Wielkiego otrzymał zapis na żupach solnych w postaci czynszu tygodniowego w wysokości 12 grzywien. W początkach XV w. syn S-a Stanisław sprzedał go kaszt. krakowskiemu Janowi Tęczyńskiemu. S. zmarł z pewnością przed 18 I 1375, kiedy na dokumencie klasztoru mogilskiego został określony jako nieżyjący.
Z nieznanej z imienia żony S. miał synów: Stanisława z Gozdnej (poświadczonego w źródłach w l. 1375–1407), Floriana z Łukowej (1384) i Klemensa z Łukowej, podczaszego krakowskiego (1376–1385), a następnie kaszt. czechowskiego (1385–1413). Prawdopodobnie jego synem był także Jan Jelitko z Lganowa (dziś Olganów, pow. wiślicki); mogą na to wskazywać dalsze przesłanki źródłowe: w r. 1403 Jan występował jako zachodźca Klemensa z Łukowej w sądzie sandomierskim, zaś w r. 1409 odsprzedał temuż Klemensowi dobra przypadłe mu po śmierci Stanisława z Gozdnej (brata Klemensa), co wskazuje, że uczestniczył w bezpośrednim podziale majątku, jako najbliższy krewny po mieczu. Wysoki status rodziny S-a potwierdza fakt, że jego syn Stanisław miał we dworze własnego kapelana.
PSB, XXI (Mokrski Tomisław); – Boniecki, VI 365, VIII 395, XVI 124; Paprocki, s. 268, 939; Piekosiński, Rycerstwo, III 362–3, 402, 508, 510, 526; – Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol., V (Gozna); Urzędnicy, IV/1; – Bubczyk R., Kariera rodziny Kurozwęckich w XIV wieku. Studium z dziejów powiązań polskiej elity politycznej z Andegawenami, W. 2002 s. 44, 49, 89; Czyżak M., Rodzina Mokrskich h. Jelita w średniowieczu (mszp. pracy magisterskiej na Uniw. Mikołaja Kopernika); Gzella J., Małopolska elita władzy w okresie rządów Ludwika Węgierskiego w Polsce w latach 1370–1382, Tor. 1994 s. 29, 53, 73–4 (błędne ustalenia geneal.), s. 123–4, 148; Kaczmarczyk Z., Monarchia Kazimierza Wielkiego, P. 1939 I 293, 296; Paszkiewicz H., Polityka ruska Kazimierza Wielkiego, W. 1925 s. 200, 272; Potkański K., Ród Nagodziców, w: tenże, Pisma pośmiertne, Kr. 1924 II 221; Wroniszewski J., Ród Rawiczów: Warszowice i Grotowice, Tor. 1992 cz. 1 s. 102, 130; – Akta grodz. i ziem., III, V; Arch. Sanguszków, II nr 17, 18; Dok. sądu ziem. krak.; Kod. katedry krak., I, II; Kod. m. Krak., I; Kod. mogilski; Kod. Mpol., I, III; Kod. Pol., I, II cz. 2, III; Kod. tyniecki; Kod. Wpol., III nr 1382, 1642; Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, Wyd. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś, Wr. 1989 II nr 314, III nr 22; Starod. Prawa Pol. Pomn., VIII nr 7970, 9799; Zbiór dok. mpol., I nr 60, 71, 72, 74, 93, 94, 108; – AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Terr. Crac., V s. 172.
Andrzej Marzec