Srokowski Stanisław Józef (1872–1950), nauczyciel, geograf, dyplomata, wojewoda wołyński, założyciel i pierwszy dyrektor Instytutu Bałtyckiego, docent Uniwersytetu Jagiellońskiego, profesor Szkoły Nauk Politycznych i Uniwersytetu Warszawskiego. Ur. 8 VII w Węgrzcach pod Krakowem, w rodzinie obrządku greckokatolickiego. Dziadkiem S-ego był Szymon (Semion), uczestnik powstania węgierskiego w l. 1848–9, potem przełożony ekonomatu Dyrekcji Krajowej Skarbu we Lwowie. S. był synem Leona (1843–1906), pracownika urzędu celnego, i Izabeli z Pisulińskich (zm. ok. 1877), bratem stryjecznym Konstantego Srokowskiego (zob.), siostrzeńcem Antoniego Pisulińskiego (zob.). Imiennikiem S-ego był inny jego brat stryjeczny, Stanisław (5 IV 1888 – 23 V 1917), syn adwokata lwowskiego Teofila (1847–1917), dr praw Uniwersytetu Lwowskiego, poległy na froncie włoskim podczas pierwszej wojny światowej, którego wiersze i utwory prozatorskie wydał pośmiertnie Kazimierz Kremer pt. „Byłbym szczęśliwy” (Lw. 1917). Siostrzeńcem S-ego był Włodzimierz Scholze-Srokowski (zob.)
Po śmierci matki wychowywała S-ego w duchu polskich tradycji patriotycznych babka, Teresa Józefina z Astleithnerów Srokowska, z pochodzenia Flamandka. Edukację gimnazjalną odebrał w Krakowie, najpierw w Gimnazjum św. Anny (w r. 1883), potem w Gimnazjum św. Jacka, gdzie 18 IX 1891 uzyskał świadectwo dojrzałości. T.r. podjął studia na Wydz. Filozoficznym UJ, słuchał wykładów z zakresu historii, geografii i nauk przyrodniczych. Po trzech latach przeniósł się do Lwowa, gdzie kontynuował studia uniwersyteckie, będąc jednocześnie asystentem w Katedrze Geologii i Mineralogii Politechn. Lwow. u Juliana Niedźwieckiego. W r. 1894 ogłosił pierwsze prace: Budowa geologiczna okolic nad Rio Negro w Patagonii i Dolnotrzeciorzędne pokłady południowej Rosji („Kosmos” s. 26–39, 235–59) oraz Palafity („Ateneum” t. 3 z. 1). Dn. 23 VIII 1895, nie porzucając asystentury, podjął pracę zastępcy nauczyciela (suplenta) w Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie; uczył tam języka polskiego, geografii i przyrody. Absolutorium na uniwersytecie uzyskał w grudniu t.r. W r.n. rozpoczął studia w Akademii Górniczej w Przybramie, lecz szybko porzucił je i odbył kilkumiesięczną podróż po Afryce i Europie południowej. Po powrocie do Galicji otrzymał 4 X 1897 posadę suplenta w męskim seminarium nauczycielskim w Rzeszowie; jego uczniem był tu Władysław Sikorski. Pracę w Rzeszowie opisał S. we wspomnieniu pt. Nieznane lata generała Sikorskiego. Wspomnienia wychowawcy i nauczyciela… („Problemy” R. 3: 1947 nr 4). Na podstawie obserwacji poczynionych podczas pobytu w Czechach przygotował studium geograficzno-statystyczne pt. Czesi („Przegl. Pol.” T. 127: 1898 i osobno: Kr. 1898). Dn. 20 XI 1899 złożył na UJ egzamin państwowy na nauczyciela szkół średnich (z prawem nauczania geografii i historii) i potem pracował kolejno w seminariach żeńskim i męskim we Lwowie. W tym ostatnim uczył języka polskiego, zyskując sobie uznanie uczniów: «przemyślał i rozczłonkował planowo materiał, dawał trafne charakterystyki kierunków i pisarzy, potrafił wzbudzić zainteresowanie, zachęcić do lektury, […] nigdy nie improwizował» (Mieczysław Opałek).
Dn. 30 VII 1901 otrzymał S. nominację na nauczyciela rzeczywistego i od 1 IX t.r. uczył historii i geografii w seminarium nauczycielskim w Tarnopolu. Na wiosnę 1903 został obrany prezesem tamtejszego oddziału Tow. Szkoły Ludowej (TSL) i podjął pracę oświatową wśród ludności polskiej osiadłej wokół Tarnopola, Trembowli, Skałatu i Zbaraża, starając się wydobyć ją spod wpływu ukraińskiej „Proswity”. Cieszył się zaufaniem środowiska endeckiego w Galicji, jako człowiek «nieprzeciętnej energii» (Stanisław Grabski); dn. 6 I 1904 na zebraniu w mieszkaniu Stanisława Głąbińskiego we Lwowie postanowiono zaprosić S-ego na naradę organizacyjną Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego (SDN, 17 I). Nieco później został S. członkiem Ligi Narodowej. Podczas wyborów do Sejmu Krajowego (25 II – 6 III 1908) był kandydatem SDN w Trembowelskiem przeciw reprezentantowi podolaków Jerzemu Baworowskiemu, lecz przegrał. T.r., po zamordowaniu namiestnika Andrzeja Potockiego przez Myrosława Siczynśkiego (12 IV), zgłosił S. w star. tarnopolskim swe przejście z obrządku greckokatolickiego na rzymskokatolicki, by tym sposobem zamanifestować odcięcie się od narodowego ruchu ukraińskiego. Dn. 6 IX t.r., na Walnym Zjeździe TSL w Jarosławiu wygłosił jeden z dwóch głównych referatów pt. Środki rozszerzania i pogłębiania pracy T.S.L. („Przew. Oświat.” R. 8: 1908 z. 10). W r. 1909 był delegatem z Tarnopola na ogólnokrajowy zjazd SDN we Lwowie. W ukazującym się w Tarnopolu „Głosie Polskim” ogłaszał polemiki z konkurencyjnymi ugrupowaniami politycznymi: syjonistami, narodowcami ukraińskimi oraz ludowcami Jana Stapińskiego (m.in. Sjońska metoda, 1909 nr 49, Kto przeszkadza asymilacji Żydów, 1911 nr 15, Po strzale w Płotyczy, 1912 nr 13). W r. 1911, dzięki poparciu SDN, został obrany członkiem Zarządu Głównych Kółek Rolniczych (22–23 VIII) i TSL (1 X). T.r. z własnej inicjatywy wystartował w wyborach do Rady Państwa (okręg Złoczów–Jezierna–Załoźce) przeciw wspólnemu kandydatowi Rady Narodowej, Józefowi Goldowi, powołując się na niechęć chłopów podolskich do niego; wybory te przegrał, a ze strony SDN doczekał się krytyki. Dn. 24 X 1912 na kolejnym zjeździe SDN został wybrany do Komitetu Głównego, zaś w grudniu 1912 wszedł do powołanego przez Radę Narodową Komitetu Obywatelskiego we Lwowie, stanowiącego endecko-podolacką konkurencję Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. W r. 1913, po powołaniu koła SDN w Tarnopolu, został S. wybrany do jego Wydziału.
Kierowane przez S-ego Koło TSL uchodziło za najintensywniej pracujące. S. nakłonił właścicieli ziemskich oraz przemysłowców i kupców Tarnopola do opodatkowania się na jego cele. Przyczynił się do powstania na Podolu galicyjskim blisko dwustu czytelni (dbał, by nie mieściły się w dworach lub plebaniach) i kilkudziesięciu polskich szkół ludowych, wielu kas Stefczyka, kółek rolniczych, spółdzielni oraz ognisk dla młodzieży rzemieślniczej. W Tarnopolu, staraniem S-ego i jego współpracowników (m.in. Jana Zamorskiego), powstał w l. 1907–14 zespół gmachów Domu Ludowego z biblioteką. Odbywały się tam wykłady Uniwersytetu Ludowego oraz znalazły pomieszczenie założone przez S-ego dwie szkoły handlowe, biuro porad prawnych, bursa i Muzeum Podolskie (1909), do którego ofiarował bogaty zbiór numizmatyczny. Budowa głównego, czteropiętrowego budynku, na siedzibę seminarium nauczycielskiego, spowodowała interepelację posłów ukraińskich w Radzie Państwa (16 V 1913), krytykujących wydatkowanie na ten cel funduszów rządowych. S. wygłosił wiele odczytów w placówkach TSL, Tow. Uniwersytetu Ludowego, na lwowskich Powszechnych Wykładach Uniwersyteckich, zorganizował kursy dla analfabetów, redagował coroczne „Sprawozdanie Zarządu Koła Towarzystwa Szkoły Ludowej w Tarnopolu” (1903–13) i przygotował Przewodnik po Muzeum Podolskim Towarzystwa Szkoły Ludowej w Tarnopolu (Tarnopol 1912). Swą działalność na tym polu opisał potem w pracy pt. Jak lud polski wchodził w Polskę (Tarnopol 1928). Ponadto współpracował ze Stanisławem Pawłowskim w wieloletnich badaniach temperatury wód rzeki Seret i uczestniczył w wykopaliskach archeologicznych.
W r. 1914, tuż przed wybuchem pierwszej wojny światowej, włączył się S. do akcji szkolenia paramilitarnego młodzieży miejskiej w Organizacji Stałych Drużyn Sokolich (p. VIII, hufiec 2). W czasie ofensywy rosyjskiej próbował przyłączyć się z grupą młodzieży tarnopolskiej do obrony Lwowa; gdy inicjatywa ta nie znalazła poparcia ani władz wojskowych, ani lwowskiego Komitetu Narodowego, rozwiązał grupę (część jej członków przystąpiła do Legionów Pol.). Współsygnował deklarację działaczy endeckich z 10 XI t.r. przeciwnych tworzeniu Legionów. Wobec zamknięcia szkół przez Rosjan zamieszkał we Lwowie, gdzie był wicedyrektorem Galicyjskiego Akcyjnego Banku Kupieckiego i pracował społecznie jako sekretarz Komitetu Ratunkowego. Współpraca z Rosjanami, podjęta zgodnie z linią polityczną endecji, była powodem, że w czerwcu 1915, przed odzyskaniem Lwowa przez Austriaków, S. obawiając się represji politycznych wyjechał przez Tarnopol (1 VI) do Kijowa. Tam działał w reaktywowanym Komitecie Ratunkowym, ale nie mogąc znaleźć zajęcia zarobkowego przeniósł się w poł. września do Dobrusza pod Homlem, gdzie pracował w papierni ks. Paskiewiczowej jako technik-chemik; równocześnie za zgodą dyrektora papierni, Henryka Stulgińskiego, prowadził prowizoryczną szkołę dla dzieci polskiej inteligencji. W maju r.n., po kolejnej nieudanej próbie znalezienia pracy w Kijowie i Charkowie, odbył kilka podróży po Rosji azjatyckiej oraz nad Morze Czarne. Dopiero wr. szk. 1916/17 został zatrudniony w Kijowie jako wizytator placówek oświatowych utrzymywanych przez piotrogrodzkie Tow. Pomocy Ofiarom Wojny. Pod koniec kwietnia 1917 wszedł w skład komitetu kierującego działalnością Powszechnych Wykładów Uniwersyteckich przy Wyższych Polskich Kursach Naukowych (Wacławy Peretiatkowiczowej) w Kijowie. W r. szk. 1917/18 był dyrektorem klas niższych męskiego gimnazjum Macierzy Polskiej w Kijowie. Dla potrzeb rozwijającego się szybko szkolnictwa polskiego na Ukrainie przerobił podręcznik „Geografia powszechna” Michała Siwaka dla niższych klas gimnazjalnych (rozszerzając go o rozdział pt. Polska, Kijów 1918) i przygotował podręcznik dla klas wyższych pt. Geografia fizyczna ziem polsko-litewsko-ruskich (Kijów 1918), w którym naturalne granice Polski zakreślił na Odrze, Nysie Łużyckiej, Sudetach, Karpatach, Morzu Czarnym, Dnieprze i Dźwinie. Uzasadniał tu tezę, iż ekspansja Polski na Wschód zapewniła jej rangę mocarstwa, zaś ziemiom litewsko-ruskim – awans cywilizacyjny. Działał też w strukturach Polskiego Komitetu Wykonawczego na Rusi. Przeżycia z okresu wojny zawarł w książce pt. Z dni zawieruchy dziejowej 1914–1918 (Kr. 1932).
S. opuścił Kijów 9 VII 1918. W Tarnopolu, kontrolowanym już przez Austriaków, został zatrzymany i internowany. Zwolniony po kilku dniach, przeniósł się do Lwowa i otrzymał zatrudnienie w VII Gimnazjum. Gdy w październiku t.r. z powodu epidemii grypy szkołę zamknięto, wyjechał do Krakowa. Tam, po utworzeniu Polskiej Komisji Likwidacyjnej (31 X), został referentem jej Wydz. Skarbowego. Pod koniec grudnia przedostał się do oblężonego przez Ukraińców Lwowa. W styczniu 1919 został wysłany przez dowodzącego obroną gen. Tadeusza Rozwadowskiego do Krakowa i Wiednia w składzie delegacji mającej zabiegać o dostawy broni i amunicji dla miasta. W początkach marca t.r. ostatecznie opuścił Lwów i objął funkcję generalnego sekretarza Wydz. Geograficzno-Historycznego Biura Prac Kongresowych przy MSZ (przejściowo kierował całym Biurem). Opracował wówczas rozprawę pt. O rozprzestrzenieniu się antropologicznego typu ukraińskiego wśród ludności między Wisłą, Dniestrem i Horyniem (W. 1919), w której usiłował dowieść na podstawie pomiarów czaszek, że «typ polski» w Galicji Wschodniej częściej występuje niż «typ ukraiński». Przygotował też Wytyczne zasady dla autonomii narodowościowej i terytorialnej kresowych ziem południowo-wschodnich (Rusi Czerwonej, Wołynia, Podola itd.) (W. 1919). W maju t.r. po raz drugi zmieniając wyznanie przystąpił, w związku z rozwodem z pierwszą żoną, do Kościoła ewangelicko-reformowanego. W czerwcu otrzymał nominację na konsula ad personam 1. kl., by na polecenie Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego udać się w charakterze delegata MSZ przy dowództwie wojsk alianckich do Preszburga (Bratysławy), lecz szybki rozwój wypadków politycznych zdezaktualizował ten plan. W październiku wysłano S-ego do Odessy kontrolowanej przez Armię Ochotniczą gen. A. Denikina, gdzie zorganizował konsulat RP i kierował nim, koncentrując się na akcji repatriacyjnej. Wobec zbliżania się do miasta wojsk sowieckich przeprowadził ewakuację ostatniej grupy Polaków do Rumunii (11 II), a stamtąd, po odbyciu kwarantanny, powrócił na początku marca do Warszawy. Okres odeski opisał we wspomnieniach pt. Z dzikich pól (P. 1926).
Dn. 17 III 1920 MSZ powierzyło S-emu kierownictwo konsulatu RP w Królewcu, oficjalną nominację Naczelnika Państwa otrzymał 13 IV, zaś władze niemieckie uznały ją – i to warunkowo – dopiero 2 VII. W Prusach Wschodnich dokonał lustracji terenów plebiscytowych i stwierdziwszy niski poziom świadomości narodowej ludności mazurskiej przewidywał klęskę strony polskiej; podjął nawet próbę przekonania MSZ o potrzebie zaniechania plebiscytu, lecz bezskutecznie. Po lipcowym plebiscycie skoncentrował się na obserwacji działań niemieckich wobec wojny polsko-sowieckiej. Zorganizował tajny wywiad wojskowy wzdłuż południowej granicy Prus. Alarmował Warszawę o nieformalnej niemiecko-sowieckiej współpracy wojskowej. Interweniował u władz niemieckich w związku z planem nielegalnego tranzytu przez terytorium Prus dwóch dywizji sowieckich w przeddzień bitwy warszawskiej. Ujawnił wobec alianckich misji wojskowych w Królewcu fakty przekroczenia przez Niemcy postanowień traktatu wersalskiego. Za te działania S. otrzymał w październiku 1921 list pochwalny Sikorskiego (szefa Sztabu Generalnego), i Odznakę Honorową Naczelnego Dowództwa WP, zaś w dwa lata później komandorię Orderu Polonia Restituta (15 V 1923).
W późniejszych raportach postulował S. prowadzenie działań powodujących trudności gospodarcze Prus Wschodnich, by w ten sposób wykazać, że nie są one w stanie funkcjonować bez porozumienia z polskim zapleczem. Wniosek ten został zaakceptowany przez MSZ jako wytyczna polskiej polityki zagranicznej, lecz sam S. w późniejszych latach zweryfikował pogląd i np. zalecał nie bojkotować portu w Królewcu. Zbierał też informacje o sytuacji w sąsiedniej Litwie. Zostały one wykorzystane w pertraktacjach z Litwą w sprawie współdziałania w czasie konfliktu z Rosją Sowiecką, a po ich zerwaniu, do uzasadnienia depeszy ministra spraw zagranicznych Eustachego Sapiehy do Rady Ligi Narodów, oskarżającej Litwę o złamanie neutralności wobec Polski. Obserwował okupację litewską Suwalszczyzny, a po zajęciu Litwy Środkowej przez gen. Lucjana Żeligowskiego (9 X 1920) zbierał materiał dowodowy na temat pomocy niemieckiej dla Litwy i akcji sowieckiej tamże.
Pod koniec maja 1921, w czasie trzeciego powstania śląskiego, premier Wincenty Witos polecił S-emu przejąć natychmiast obowiązki delegata rządu polskiego na Górnym Śląsku i we współdziałaniu z Wojciechem Korfantym doprowadzić do likwidacji powstania. W raporcie dla MSZ z 10 VI t.r. (wyd. W. Dąbrowski, w: tenże „Trzecie powstanie śląskie. Rok 1921”, Londyn 1973 s. 206–17) skrytykował S. dowodzenie wojskowe powstaniem, bronił polityki Korfantego i stwierdzał: «Niemcy wykazali nieporównanie więcej od nas sprytu organizacyjnego, karności, przygotowania wojennego, a może i patriotyzmu». Doświadczenia z tego terenu opisał S. we Wspomnieniach z trzeciego powstania górnośląskiego z 1921 r. (P. 1926).
W lipcu powrócił S. do Królewca. We wrześniu 1921 opracował obszerny memoriał pt. Problem polski w Prusiech Wschodnich, jego przyszłość i aktualność (wyd. W. Wrzesiński, w: „Komun. Mazur.-Warmińskie” 1978 nr 4 s. 497–520), w którym proponował podjęcie systematycznego przeciwdziałania skutkom niemieckiej polityki germanizacyjnej szczególnie wśród Mazurów, z wykorzystaniem potencjału polskiego skupiska na Warmii. W tym czasie władze niemieckie zaczęły się domagać odwołania S-ego. O pobycie w Królewcu opowiedział S. w wywiadzie udzielonym czasopismu „Przemiany” (1939 nr 9–10) pt. Prusy Wschodnie w latach 1920–1922 w oczach polskiego obserwatora.
Dn. 25 X 1921 nowy minister spraw zagranicznych, Konstanty Skirmunt, powołał S-ego na stanowisko zastępcy dyrektora Karola Bertoniego w Dep. Administracyjnym MSZ. W ostatnich dniach pobytu w Królewcu S. przeprowadził poufne konsultacje z politykami litewskimi: prezydentem A. Stulginskisem (przed 10 XI 1921) i premierem K. Griniusem (14–16 XI t.r.), którzy proponowali wznowienie rozmów polsko-litewskich (Warszawa oferty tej nie przyjęła). Dn. 1 XII otrzymał S. stopień konsula generalnego. W tym czasie nie posiadał już wsparcia niegdyś mu bliskiej endecji i gdy w r. 1922 rozeszła się pogłoska o zamierzonym przez rząd mianowaniu go woj. lwowskim, lokalni działacze endeccy podjęli skuteczną kontrakcję. Po przeprowadzeniu reorganizacji struktury MSZ objął S., na własną prośbę, stanowisko inspektora generalnego placówek konsularnych w Niemczech, Holandii i krajach skandynawskich z siedzibą w Hamburgu (1 V 1922). Dokonywał ich inspekcji w związku z akcją oszczędnościową, dając się poznać jako «srogi kutwa» (Jan Drohojowski).
Dn. 1 II 1923 został S. powołany na urząd woj. wołyńskiego. Jego polityka na Wołyniu stała się rychło przedmiotem ostrej krytyki ze strony duchowieństwa rzymskokatolickiego, ks. Nikodem Cieszyński ironicznie nazywał go wówczas «kalwinem-urzędnikiem RP». Oskarżano S-ego o popieranie prawosławia, utrudnianie rewindykacji budynków (zwłaszcza soboru w Łucku – mimo odpowiedniej uchwały sejmowej) i majątków, niegdyś Kościoła unickiego, teraz znajdujących się we władaniu prawosławnych. Sprzeciwił się planowanym przez bpa łucko-żytomierskiego Ignacego Dub-Dubowskiego we Włodzimierzu Wołyńskim uroczystościom ku czci unickiego św. Jozafata z udziałem prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, upatrując w tym prowokację wobec ludności prawosławnej. Z kolei ziemianie polscy skarżyli się na fiskalizm podatkowy, przerost biurokracji, wspieranie chłopskiej ludności ukraińskiej i nieudzielanie zezwoleń na broń (co było rzeczą szczególnie istotną z uwagi na anarchię na pograniczu polsko-sowieckim). Oskarżenia te znalazły odbicie w licznych artykułach prasowych i stały się kanwą tematyczną zbioru nowel Marii Rodziewiczównej pt. „Niedobitowski z granicznego bastionu” (Lw. 1926). W tej sytuacji rząd Władysława Grabskiego naciskał na S-ego, by złożył dymisję. Gdy odmówił, prezydent odwołał go 29 VIII 1924, przenosząc jednocześnie na emeryturę. W grudniu t.r. na łamach „Przeglądu Współczesnego” w artykule Uwagi o kresach wschodnich (R. 3 nr 32 i osobno: Kr. 1925) S. skrytykował politykę polską na wschodzie wśród ludności niepolskiej za brak jasnej koncepcji i uzależnienie jej od interesów miejscowych Polaków, oraz osobiście Stanisława Grabskiego za ignorowanie odrębności narodowej Ukraińców; ideę jagiellońską nazwał w nim «jedynym wielkim naszym wynalazkiem w przeszłości dziejowej na gruncie polityki państwowej». Gdy w trakcie przedkonkordatowych pertraktacji polsko-watykańskich w r. 1925 bp Dub-Dubowski został wezwany nagle do Watykanu i tam musiał się zrzec swej funkcji, przypuszczano, że stało się to dlatego, iż «zbyt energicznie» walczył ze S-m (Cieszyński).
S. osiadł w Margoninie w woj. poznańskim. Prowadził tam działalność odczytowo-publicystyczną na temat Prus Wschodnich we współpracy ze Związkiem Obrony Kresów Zachodnich (ZOKZ). Współdziałał przy założeniu 22 II 1924 przy Uniw. Poznańskim korporacji akademickiej «Masovia», która miała wspierać pracę propagandową i oświatową na Warmii i wśród Mazurów. W r. 1925 na łamach „Strażnicy Zachodniej” (nr 1–3), organu ZOKZ ogłosił cykl artykułów pt. Z krainy Czarnego Krzyża (osobno: P. 1925), w których rozwijał tezy swych poufnych raportów dla MSZ z lat pobytu w Królewcu. Praca ta zyskała szeroki rozgłos, jej fragmenty opublikowano w Niemczech, odwoływały się do niej wschodniopruskie sfery polityczne domagając się w Berlinie dotacji finansowych dla swego kraju, polemizowali z nią, m.in.: A. v. Batocki, J. Fürst, E. Hurwicz, B. Hansen, A. Schmidt, E. Kühn i M. Worgitzki. W polskim MSZ powstała opinia (konsul królewiecki Roman Staniewicz), że ogłoszenie poglądów S-ego drukiem było szkodliwe. Publikował też S. w „Dzienniku Poznańskim” i „Drodze”. T.r. należał do organizatorów komitetu ds. rozbudowy polskiej handlowej floty morskiej ZOKZ i stanął na czele jego Wydz. Wykonawczego. W kwietniu 1926 – z inicjatywy m.in. S-ego – powstał w Toruniu Inst. Bałtycki, który miał prowadzić działalność badawczą i informacyjną w zakresie problemów polsko-bałtyckich; S. został jego dyrektorem. Potraktowany życzliwie przez Min. WRiOP oraz MSZ, nie otrzymał wsparcia ze strony władz wojewódzkich i dlatego 1 VII 1926 po konflikcie z Kuratorium instytutu, któremu przewodniczył woj. pomorski Stanisław Wachowiak, S. zrezygnował ze swej funkcji. Nadal jednak utrzymywał ścisły kontakt z instytutem, jako członek-korespondent (od r. 1932) i współpracownik jego Komisji Geopolitycznej. W grudniu 1926 odbył podróż studyjną po Łotwie, Estonii i Finlandii. W r. 1927 przeniósł się do Milanówka pod Warszawą. W marcu r.n. na wniosek Ludomira Sawickiego dopuszczony został do wykładania geografii regionalnej na UJ, a w r. akad. 1927–8 objął wykłady geografii gospodarczej oraz konwersatoria i seminaria z tego zakresu w Szkole (potem Akad.) Nauk Politycznych w Warszawie. W r. 1930 uczestniczył w II Zjeździe Geografów i Etnografów Słowiańskich w Jugosławii. Od t.r. dodatkowo wykładał geografię gospodarczą w Wyższej Szkole Intendentury, współpracował też z Sekcją Podziału Administracyjnego Państwa Komisji Administracji Publicznej przy Prezesie Rady Ministrów, z Polskim Tow. Geograficznym (PTG, członek Zarządu Głównego od r. 1933, wiceprezes od r. 1935, faktycznie zastępujący prezesa Antoniego Sujkowskiego) i z Inst. Badań Spraw Narodowościowych (jako członek rzeczywisty). Z tego powodu na wiosnę 1931 osiadł na stałe w Warszawie. T.r. Jubileuszowy Zjazd Walny TSL w Krakowie nadał S-emu godność członka honorowego TSL. Po pierwszej, nieudanej, próbie habilitacji na UJ z zakresu geografii politycznej w r. 1933 (Min. WRiOP odmówiło jej zatwierdzenia, uznając że praca naukowa S-ego była zajęciem pobocznym wobec działalności społeczno-politycznej), dopiero 15 XI 1934 uchwałą Rady Wydz. Filozoficznego UJ został habilitowany w zakresie geografii regionalnej (zatwierdzenie Min. WRiOP: 18 XI 1935). W grudniu 1934 powołany został na współpracownika Komisji Geograficznej PAU. W r. 1936 wszedł w skład Rady Naukowej Inst. Gospodarczego Ziem Wschodnich. T.r. dom ludowy zbudowany we wsi Konopkówka (pow. tarnopolski) otrzymał jego imię. Dn. 3 V 1938 w hallu gmachu TSL w Tarnopolu odsłonięto spiżowe popiersie S-a wykonane przez Apolinarego Głowińskiego, równocześnie miejscowe stow. rzemieślników «Gwiazda» uczciło go godnością prezesa honorowego. T.r., po rozwiązaniu Komisji Geograficznej PAU wszedł do Komitetu Geograficznego Rady Nauk Ścisłych i Stosowanych.
W l. trzydziestych S. ogłosił wiele publikacji poświęconych Prusom. W pracach: Prusy Wschodnie. Kraj i ludzie (W. 1929), oraz Naród bez przywódców (w: „Prusy Wschodnie”, jednodniówka ZOKZ, W. 1934), twierdził, że Mazurzy stanowią grupę o wyjątkowo «niebogatym» poziomie kulturalnym, która zatraciła poczucie wspólnoty z Polską. Na łamach „Bellony” pisał o aspektach militarnych Prus (Granica Prus Wschodnich, jej przebieg, powstanie i znaczenie, 1933 t. 41, Lasy wschodniopruskie i ich rola w obronności kraju, 1934 t. 44, Drogi żelazne Prus Wschodnich, 1935 t. 45). Niektóre z tych prac były tłumaczone na język niemiecki i powielane w ramach serii „Publikationsstelle” wydawanej przez Preussisches Geheimes Staatsarchiv w Berlinie-Dahlem. W „Przeglądzie Współczesnym” zamieścił artykuł Podział administracyjny państwa a zagadnienia ustrojowe polskiego Wschodu (1930 nr 98), w którym, m.in. zaproponował podział Polski na pięć samodzielnych krajów oraz dwa miasta wydzielone z namiestnikami i komisarzami na czele, a także wprowadzenie szerokiej autonomii narodowościowej (gminy narodowościowe i sejmy krajowe). Dla „The Slavonic and East European Review” przygotował S. obszerne studium o stosunkach polsko-ukraińskich w II Rzeczypospolitej (The Ukrainian Problem in Poland, 1931 no 3). Współpracował z „Encyklopedią nauk politycznych” (W.). Opracował podręczniki Geografia gospodarcza Polski (W. 1931, 1939) i Geografia gospodarcza ogólna (W. 1934).
W czasie drugiej wojny światowej S. mieszkał w Bukowcu pod Legionowem. Wykładał w tajnej Akad. Nauk Politycznych. Prowadził wówczas dziennik (fragmenty opublikowano w „Stolicy” 1972 nr 4, 1973 nr 9). Podczas powstania warszawskiego 1944 r. utracił S. swój bogaty księgozbiór, zawierający wiele druków unikalnych, w tym XVI-wieczne. Po wojnie, w lipcu 1945, został doradcą naukowym Min. Administracji Publicznej ds. podziału terytorialnego państwa, delimitacji granic i problemów geograficznych. Opracował kilka memoriałów na temat nowej, północnej granicy Polski, ostatni z nich wręczył prezydentowi Krajowej Rady Narodowej, Bolesławowi Bierutowi, 8 VIII t.r. na dworcu warszawskim, przed samym odjazdem pociągu wiozącego do Moskwy delegację polską na rozmowy w sprawie szczegółowego ustalenia przebiegu granicy z ZSRR. Choć S. nie został włączony w skład delegacji (mimo próśb innych ekspertów), to jednak jego opracowania stały się podstawą do starań o drobniejsze rewizje linii granicznej na odcinku pomiędzy Grodnem a Bałtykiem. T.r. uzyskał przeniesienie habilitacji z UJ na Uniw. Warsz. i od semestru zimowego podjął tam wykłady na Wydz. Matematyczno-Przyrodniczym. Wykładał też w Akad. Nauk Politycznych (do września 1948). Dn. 24 I 1946 został przewodniczącym Państw. Komisji Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych przy Min. Administracji, która do r. 1949 ustaliła ponad 26 tys. nazw dla tzw. Ziem Odzyskanych, oraz redaktorem ich urzędowych wykazów, drukowanych w „Monitorze Polskim”. Zainicjował wznowienie działalności PTG, w czerwcu 1946 na ogólnopolskim zjeździe we Wrocławiu został jego przewodniczącym. W grudniu obrano go prezesem zarządu Inst. Bałtyckiego oraz jego członkiem honorowym. W tymże miesiącu, rozporządzeniem Min. Administracji i Ziem Odzyskanych, miejscowość Drengfurth (Dryfort), leżącą między Kętrzynem a Węgorzewem, nazwano Srokowem na cześć S-ego. Jego kontakty z działaczami mazurskimi pozostały nadal napięte, nie zapomniano mu negatywnych ocen zawartych w Prusach Wschodnich… i na zjeździe zorganizowanym w r. 1947 przez Inst. Bałtycki został zaatakowany przez młodych działaczy mazurskich. We wrześniu t.r. został docentem etatowym geografii regionalnej Uniw. Warsz. T.r. wstąpił do Tow. Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. W tym czasie napisał m.in. studium pt. Pomorze Zachodnie (Gd. 1947) i zredagował oficjalne wydawnictwo rządowe pt. „Podział administracyjny Rzeczypospolitej Polskiej” (W. 1948). W maju 1948 powołano go na członka Kuratorium Inst. Zachodniego. W l. 1948–50 wydawał czasopismo „Geografia w Szkole”. Dn. 15 III 1949 został mianowany profesorem tytularnym na Uniw. Warsz. W lutym 1950 przestał pełnić funkcję przewodniczącego PTG i jednocześnie został obrany jego członkiem honorowym. Zmarł 20 VIII 1950, pochowany został na cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym w Warszawie.
S., ani z pierwszego małżeństwa, ze Stanisławą z Kołowskich (ślub we Lwowie 7 VII 1900, rozwód zatwierdzony dekretem Naczelnika Państwa 3 VII 1919), ani z drugiego, z Marią Stefanią z Malickich 1.v. Batycką (17 IV 1892 – 18 VI 1977, ślub 31 VII 1921), nie pozostawił potomstwa.
W r. 1980 wybór pism S-ego, dotyczących Warmii i Mazur, pt. Z krainy Czarnego Krzyża wydała, z obszernym wstępem, Małgorzata Szostakowska (Olsztyn).
Spis książek, rozpraw naukowych i artykułów Stanisława Srokowskiego, W. 1932; – Wrzoskowa M., Materiały Stanisława Srokowskiego (III–22), „Biul. Arch. PAN” Nr 37: 1996 s. 20–60; Oracki, Słown. Warmii; – Chwalewik, Zbiory pol., II 237–8; Cyrankiewicz, Przewodnik po cmentarzach Krakowa (dot. ojca S-ego); Leniek, Książka pamiątkowa Gimn. św. Anny, s. 258; Słown. pol. tow. nauk., I, II cz. 1; Szulcowie, Cmentarz Ewangelicko-Reformowany; – Bałtruszajtys B., Samodzielni pracownicy naukowi Uniwersytetu Warszawskiego, W. 1962; Blicharski C. E., Historia gimnazjów i seminariów tarnopolskich, Biskupice 1996 s. 601–2, 606, 608, 634; tenże, Miscellanea tarnopolskie, Biskupice 1995 s. 110, 304–5, 309, 311–23, 329–31; tenże, Tarnopol 1809–1945, Biskupice 1993; Borowik J., Pięć lat pracy Instytutu Bałtyckiego (1927–1932), Tor. 1932; Boruta M., Instytut Badań Spraw Narodowościowych (1921–1939), „Przegl. Polonijny” R. 11: 1985 z. 2 s. 65; Chojnowski A., Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921–1939, Wr. 1979; Dziesięciolecie administracji polskiej na Wołyniu, „Przegl. Wołyński” 1929 nr 25; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964; Łukomski G., Walka Rzeczypospolitej o kresy północno-wschodnie 1918–1920, P. 1994; Mroczko M., Polska myśl zachodnia 1918–1939, P. 1986; tenże, Związek Obrony Kresów Zachodnich 1921–1934, Gd. 1977; Nałęcz-Dobrowolski M., Zbiory Muzeum Podolskiego w Tarnopolu, „Muz. Pol.” 1917 s. 41, 45, 49–52; Pepłoński A., Wywiad w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–1920, W. 1999; Piotrowski B., W służbie nauki i narodu. Instytut Bałtycki w latach 1925–1939, P. 1991 s. 6, 33, 36–47, 53, 138, 140–1, 164–6; Polskie Towarzystwo Geograficzne, W. 1968 s. 31, 35, 107, 117, 237; Prokop K. R., Sylwetki biskupów łuckich, Biały Dunajec-Ostróg 2001 s. 198–9; Radzymińska J., Srokowo – symbol pamięci tego, który udowodnił polskość Prus, „Krajowa Agencja Inform.” 1971 nr 27/II s. 6–7; [Rec. Czesi]: Schnür-Pepłowski S., „Gaz. Narod.” 1898 nr 187; [Rec. Z dni zawieruchy]: Paszkowski E., „Dzien. Pol.” 1933 nr 40; Róziewicz J., Zasztowt L., Polskie Kolegium Uniwersyteckie w Kijowie (1917–1919), „Rozpr. z Dziej. Oświat.” R. 34: 1991 s. 99, 110; Staniszewski A., Reportaże i artykuły Stanisława Srokowskiego, „Nowe Książki” 1981 nr 4 s. 45–6; Szostakowska M., Stanisław Srokowski (1872–1950), Olsztyn 1999 (fot., bibliogr. prac S-ego); Terlecki R., Oświata dorosłych i popularyzacja nauki w Galicji w okresie autonomii, Wr. 1990; Wapiński R., Polska i małe ojczyzny Polaków, Wr. 1994; Wątor A., Działalność Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego w zaborze austriackim do roku 1914, Szczecin 1993; tenże, Galicyjska Rada Narodowa w latach 1907–1914, Szczecin 2000; Wisner H., Wojna nie wojna. Szkice z przeszłości polsko-litewskiej, W. 1978; Wrzesiński W., Między II Rzeczypospolitą a Republiką Weimarską, „Komun. Mazur.-Warmińskie” 1966 nr 2 s. 250, 264–5, 271, 278–9, 284; – Cieszyński N., Roczniki katolickie za rok 1924, P. 1925; Instytut Bałtycki redivivus, Gd. 1947 s. 2, 8, 73, 75–7, 106, 120, 123; Janelli M., Piątek J., Kalendarzyk profesorski Tow. Naucz. Szkół Wyższych na rok 1913, Lw. [b.r.w.]; Kopia H., Spis nauczycieli szkół średnich w Galicji oraz polskiego gimnazjum w Cieszynie, Lw. 1909; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Centrala i placówki w r. 1921, W. [b.r.w.] s. 12; Sprawozdanie c.k. Lwowskiego Gimnazjum im. Franciszka Józefa za r. szk. 1896, Lw. 1896 s. 59; Sprawozdanie dyrektora c.k. Gimnazjum św. Jacka w Krakowie za r. szk. 1889, Kr. 1889 s. 78, toż za r. szk. 1890, Kr. 1890 s. 67; Szematyzmy Król. Galicji z l. 1871–90 (dot. ojca i dziadka S-ego); Szkoły wyższe Rzeczypospolitej Polskiej, W. 1930; – Berezowski S., Profesor Srokowski. W dziesiątą rocznicę śmierci, „Poznaj świat” 1960 nr 7 s. 20; Boduszyńska-Borowikowa M., Życie jak płomień, Gd. 1972; Bolewski A., Moje życie – moja praca, Kr. 1996; Dokumenty Naczelnego Komitetu Narodowego 1914–1917, Kr. 1917 s. 47–8; Drohojowski J., Wspomnienia dyplomatyczne, Kr. 1969; Grabski S., Pamiętniki, [Oprac.] W. Stankiewicz, W. 1989; Hornykiewicz T., Ereignisse in der Ukraine 1914–1922, Philadelphia, Pa., 1966; Limanowski B., Pamiętniki 1919–1928, Oprac. J. Durko, W. 1973; Opałek M., O Lwowie i mojej młodości. Kartki z pamiętnika 1881–1901, Wr. 1987; Sukertowa-Biedrawina E., Wspomnienia, Olsztyn 1965 s. 321–4; Szwarcenberg-Czerny K., Wspomnienie o prof. Stanisławie Srokowskim, „Dziś i jutro” 1953 nr 6; Świtalski K., Diariusz 1919–1935, [Wyd.] A. Garlicki, R. Świętek, W. 1992; – „Dzien. Wołyński” 1923 nr z 12 II; „Gaz. Olsztyńska” 1981 nr 60, 78; „Gaz. Poranna” 1924 nr z 2 IX; „Głos Pol.” 1909 nr 15, 1911 nr 5, 1912 nr 12–13; „Kur. Pozn.” 1923 nr 215; „Stolica” 1976 nr 51–2, 1977 nr 42; „Życie Warszawy” 1977 nr 144 (nekrolog Marii Srokowskiej); – Wspomnienia pośmiertne i nekrologi z r. 1950: „Express Wieczorny” nr z 23 VIII, „Przegl. Geogr.” T. 23 s. 171–5, „Przegl. Zachodni” nr 9/10 (M. Kiełczewska-Zalewska), „Trybuna Ludu” nr z 23 VIII, „Tyg. Powsz.” nr z 3 IX; „Życie Warszawy” nr 230; – Arch. PAN w W.: Kartoteka «Minerwa Polska», sygn. I–8, Mater. S-ego (III–22), sygn. 98, 107–20, 124–6; Arch. UJ: sygn. WF II 121
(teczka habilitacyjna S-ego); B. Narod.: sygn. 2787 k. 1 ; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: sygn. 5527,7785 t. 6,7818; 1BL PAN: Kartoteka bibliogr. (A. Bara); – Mater. Red. PSB: „Curriculum vitae” S-ego; – Informacja Filipa Łajszczaka ze Związku Pol. Korporacji Akad.
Bibliogr. dot. Stanisława, stryjecznego brata S-ego: Hertz, Zbiór poetów pol., VII; – Sprawozdanie dyrekcji c. k. Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie za r. szk. 1916/17, Lw. 1917 s. 11; – „Nowa Reforma” 1917 nr 340 (nekrolog ojca).
Andrzej A. Zięba