Radziwiłł Stanisław Kazimierz h. Trąby (1648–1690), stolnik, potem marszałek w. lit., ordynat klecki. Był synem Michała Karola, podczaszego lit. (zob.) i Izabeli Katarzyny z Sapiehów.
Osierocony w wieku lat 8 przez ojca wychowywał się R. pod bacznym okiem matki, która kierowała jego edukacją i początkami działalności publicznej, porozumiewając się w tej sprawie z koniuszym lit. Bogusławem Radziwiłłem. Lata 1661–2 (z przerwą zimową, którą spędził na dworze Bogusława) upłynęły R-owi na nauce w kolegium jezuickim w Nieświeżu. Plany wysłania go na studia zagraniczne w jesieni 1663 nie doszły do skutku. W wyniku zabiegów matki i księcia Bogusława posłował z woj. nowogródzkiego na sejm 1664/5 r. W kwietniu 1665 księżna, wobec nalegań Bogusława, zgodziła się na wysłanie R-a za granicę. Wyjazd nastąpił w czerwcu 1666; R. jechał przez Królewiec, Berlin, Lipsk i 2 VIII przybył do Drezna, gdzie zatrzymał się, by zwiedzić miasto i galerię malarstwa. Następnie przez Saksonię, Bawarię i «szwajcarską ziemię» dotarł w początku listopada do Lyonu; tu przebywał blisko rok, starając się opanować biegle język francuski, i w jesieni 1667 udał się do Paryża. Początkowo miał ochotę na służbę w wojsku francuskim, lecz rychło zmienił zamiar i w początku 1668 r. wyjechał do Anglii, gdzie przebywał kilka miesięcy. Dn. 24 VII t. r. był w Amsterdamie, skąd rozpoczął objazd Holandii; na dłużej zatrzymał się w Hadze. Zimę 1668/9 spędził we Włoszech, ku niezadowoleniu matki, która od jesieni wzywała go do powrotu w związku z aranżowaniem jego ożenku z córką woj. krakowskiego Aleksandra Lubomirskiego. Stosując się do zaleceń Bogusława R. pozostał jednak za granicą i z mariażu zrezygnował. W lutym wyjechał z Rzymu znów do Lyonu. Już jednak 27 IV prosił Bogusława, aby «revokował» go do domu. Starał się również o jego poparcie w uzyskaniu komandorii stwołowickiej zakonu kawalerów maltańskich po zmarłym właśnie Władysławie Judyckim. Zastrzegał jednak, że nie chce do niej pretendować, gdyby starał się o nią dla któregoś z synów Michał Kazimierz Radziwiłł, wówczas podkanclerzy lit. W lipcu t. r., wiedząc już o wyborze na króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, zwracał się do koniuszego lit. o wyrobienie mu jakiegoś stanowiska przy dworze lub etatu w wojsku cudzoziemskim. Pisał wówczas: «wiem, że to jeszcze nie moja rzecz do senatu się cisnąć, ani jeszcze jakie wysokie pretendować urzędy». Nie uzyskał jednak zgody na powrót; po czteromiesięcznych studiach w liońskiej akademii wyjechał do Paryża, by tam spędzić zimę.
Dopiero w marcu 1670 R. ruszył do kraju. Zapewne 4 V 1670 był na pogrzebie Bogusława, który mianował go jednym z jedenastu opiekunów swej jedynaczki Ludwiki Karoliny. Na sejmiku przedsejmowym 19 VII 1670 został wybrany z Mozyrza na posła na sejm wrześniowy. Dn. 12 IX podpisał się pod zaprzysiężeniem praw Rzpltej przez Michała Korybuta. W t. r. został mianowany stolnikiem lit. po Benedykcie Sapieże. R. znalazł się w gronie stronników królewskich; Michał Korybut powierzył mu zaciąg utrzymywanego przez siebie regimentu gwardii, który od 1 XI 1673 został włączony do komputu kor. Wobec wysłania do obozu hetmańskiego regimentu gwardii pod komendą gen. Ernesta Denhoffa, oddanego Sobieskiemu, R. otrzymał tytuł generała gwardii JKMci. Pełnił tę funkcję na sejmie warszawskim w r. 1672. Wraz z hetmanem polnym lit. M. K. Radziwiłłem był obecny w obozie gołąbskim, stale przebywając przy boku króla. W dn. 30 VI 1673 otrzymał list przypowiedni na chorągiew arkabuzerii; weszła ona do komputu wojska lit. (97 koni w III kwartale 1673 r.). W latach siedemdziesiątych posiadał również regiment pieszy (200 ludzi) w kompucie lit. R. nie wziął udziału w bitwie pod Chocimiem, przebywał we Lwowie u boku chorego króla. Już 6 XI, będąc przekonanym o jego rychlej śmierci, radził się M. K. Radziwiłła co do gwardii królewskiej. Zastanawiał się czy tych ludzi wysłać pod komendę Jana Sobieskiego, czy na załogę Krakowa pod zwierzchnictwo prymasa. Zależało mu na dalszym sprawowaniu komendy nad gwardią, stąd prosił hetmana polnego lit., aby «asekurował» go w tym u Sobieskiego. Musiał się jednak zrzec komendy nad gwardią Jana III na rzecz gen. E. Denhoffa. Dawny regiment gwardyjski R-a nadal pozostał w kompucie kor. (do I kwartału 1677), lecz już tylko jako regiment pieszy jego szefostwa. W okresie bezkrólewia R. popierał wraz z M. K. Radziwiłłem kandydaturę neuburską, choć jak i inni oponenci Paców miał na myśli Kondeusza. Po wyborze 19 V 1674 Sobieskiego wstrzymał się przed podpisaniem zbiorowego protestu Litwy «contra electionem Piasta». Podpisał z woj. nowogródzkim suffragia Jana III, a także jego jurament z 5 VI 1674.
Znaczny wpływ na dalszy przebieg kariery R-a miały odegrać jego konkury o rękę księżniczki Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny. Zamysł jej poślubienia powstał zapewne bezpośrednio po pogrzebie jej ojca, gdyż jak pisał Sobieski 14 VIII 1670 stolnik lit. deklarował się «czekać wzrostu Księżniczki panny koniuszanki, dlaczego i wiarę odmienić miałby księciu Kurfirstowi przyobiecać». Od r. 1673 rozpoczęły się oficjalne starania R-a o rękę Radziwiłłówny. T. r. miano sporządzić już «porozumienie matrimonialne» pomiędzy zainteresowanymi z asekuracją stolnika lit. na dobrach w wysokości 600 tys. złp. Dn. 6 IV t. r. uzyskał R. zgodę czterech opiekunów koniuszanki lit. na jej poślubienie, należał do nich M. K. Radziwiłł. Podobne oświadczenie (jednak, jak się okazało nieszczere) uzyskał wówczas od woj. trockiego Marcjana Ogińskiego i woj. połockiego Kazimierza Jana Sapiehy. R. starał się również zapewnić sobie poparcie elektora Fryderyka Wilhelma, jako «pierwszego opiekuna» Radziwiłłówny. M. K. Radziwiłł, który nie chciał dopuścić «aby tak wielkie patrimonia przodków naszych w cudzy Dom przenieść się miały» usilnie popierał kandydaturę R-a u elektora. Fryderyk Wilhelm upatrywał jednak męża dla Radziwiłłówny we własnym domu, w osobie syna Ludwika. Stąd w połowie lat siedemdziesiątych, po oficjalnym odrzuceniu kandydatury R-a do ręki księżniczki, stosunki Radziwiłłów z kurfirstem uległy znacznemu ochłodzeniu. R. zdecydowany był jednak ze względu na młody wiek Radziwiłłówny (różnica wieku wynosiła 20 lat) znacznie przesunąć termin małżeństwa, byleby pierwszy opiekun udzielił swej zgody. Obaj Radziwiłłowie domagali się, aby w ramach gwarancji przyznano R-owi zarząd nad dobrami księżniczki. R. przestrzegał także rezydenta brandenburskiego J. Hoverbecka, iż wraz z innymi Radziwiłłami nie dopuści, aby ewentualny małżonek obcokrajowiec mógł objąć w zarząd dobra lit. Radziwiłłówny.
Już w r. 1678 było pewne, że R. nie uzyska poparcia wszystkich opiekunów, a nawet, że dwaj z nich, M. Ogiński i J. K. Sapieha (zainteresowani spadkiem po Bogusławie z racji swych małżeństw z wnuczkami Janusza Radziwiłła) nie dopuszczą do tego małżeństwa i takiego wzrostu fortuny Radziwiłłów. Zobowiązali się nawet do popierania planów elektora i w wyniku ich zabiegów nie doszło na sejmie grodzieńskim 1678/9 r. do uchwalenia konstytucji pozbawiającej księżniczkę wszystkich dóbr w wypadku małżeństwa z obcokrajowcem. R. był na tym sejmie; został wyznaczony na deputata do boku króla na kampanię wojenną. Jak donosił z Grodna 4 III 1679 J. Hoverbeck dwór królewski proponował wówczas R-owi marszałkostwo nadworne lit., lecz on odmówił. Być może wiązało się to z wysunięciem także kandydatury Jakuba Sobieskiego do ręki Radziwiłłówny. Wprawdzie jeszcze wiosną 1679 R. nie zrezygnował ze swoich starań, natomiast w grudniu t. r. wobec przyjazdu księcia Ludwika do Królewca był pewny swej klęski. Ambasadorzy francuscy donosili nawet, że z żalu za utraconą fortuną zamknął się w klasztorze. Z innych przekazów wiadomo, że myślał o zostaniu dominikaninem. W r. 1687 po owdowieniu L. K. Radziwiłłówny w wyniku śmierci Ludwika Hohenzollerna nie występował już R. z własną kandydaturą, gdyż jego miejsce zajął kandydat dworu – królewicz Jakub. Doskonale jednak orientował się, że swoją porażkę zawdzięczał ludziom elektora, «którzy zawżdy mi u Dworu i wszędzie psowali».
Na przełomie 1679/80 r. za poparciem Radziwiłłów, Sapiehów i markiza F. de Béthune otrzymał R. marszałkostwo w. lit. po śmierci Aleksandra Hilarego Połubińskiego (3 XI 1679). Jego wyniesienie wiązało się z projektami utworzenia stronnictwa antypacowskiego na Litwie, na którego czele obok Sapiehów miał stanąć nowy marszałek. R. brał udział w sejmie 1680 r. W r. 1683 uczestniczył u boku Jana III w wyprawie wiedeńskiej. Po pierwszej bitwie pod Parkanami (7 X), gdy po śmierci woj. pomorskiego Władysława Denhoffa pozostał regiment pieszy w kompucie kor. R. upierał się, aby jemu powierzono tę jednostkę. Dowództwo jednak nad tym regimentem oddał Sobieski kaszt. inflanckiemu Ottonowi Felkersambowi. W l. 1684–90 marszałek lit. zajęty był głównie sprawami związanymi z zarządem własnych dóbr i spłatą ich zadłużenia, odsuwając się od aktywniejszego udziału w życiu politycznym Rzpltej.
Majątkowa sytuacja R-a była bardzo skomplikowana. W czasie jego pobytu za granicą wszystkie jego dobra pozostawały w rękach matki. Pod jej zarządem znajdowała się więc ordynacja klecka, na której miała zresztą zapisane dożywocie, oraz przypadłe R-owi, wspólnie z młodszym bratem Michałem, włości po śmierci stryja Jana Władysława (1662). Podróże R-a pochłaniały olbrzymie sumy; w r. 1667 Radziwiłłowa musiała odsprzedać star. hamersztyńskie w Prusach Królewskich Franciszkowi Wejherowi. T. r. przejęła ona w imieniu synów należną im część spadku po Albrychcie Stanisławie Radziwille, kanclerzu lit. Wysunęła też w imieniu Stanisława pretensje do ordynacji ołyckiej. Dn. 2 I 1671 zawarł R. z matką układ, na mocy którego otrzymał w użytkowanie na 7 lat z dóbr ojczystych Kleck z wszystkimi folwarkami, z działu po stryju Dawidgródek (w woj. brzeskim lit.), folwark Budziwiszki i kamienicę kardynalską w Wilnie, a z działu po Albrychcie Stanisławie – Mniszewo w ziemi czerskiej oraz Rykąty w woj. trockim. Całą ordynację klecką objął R. dopiero po śmierci matki, po r. 1683. W tym czasie ufundował R. kościół parafialny oraz klasztor dla dominikanów w Klecku. Z łaski królewskiej miał R. star. gulbińskie i rabsztyńskie. Dn. 20 V 1690 w Warszawie zawarł R. ugodę z Karolem Stanisławem Radziwiłłem, podkanclerzym lit., także spadkobiercą A. S. Radziwiłła, w sprawie ordynacji ołyckiej. W zamian za zrzeczenie się wszystkich do niej pretensji miał otrzymać do 23 VII t. r. następujące majętności w woj. nowogródzkim: Iszkołdź z Łysicą, Łachwę i Czuczewicze, części majętności Nalibok i Niehniewicz, wraz z zobowiązaniem podkanclerzego uwolnienia ich od wszelkich długów. Układ ten pozostawał w związku z finalizacją umowy małżeńskiej R-a. Właśnie bowiem w maju 1690 pojął za żonę Marię Krystynę de Béthune, córkę markiza Franciszka i Ludwiki Marii d’Arquien, siostry królowej Marysieńki. Na otrzymanych dobrach R. w kontrakcie małżeńskim (26 V 1690) z M. K. de Béthune zapisał małżonce 420 tys. złp. Zabezpieczono je także na jego dobrach dziedzicznych: Mniszewie w Koronie, Dawidgródku, Mańkiewiczach i star. gulbińskim. Żona natomiast wniosła w posagu 100 tys. złp. wraz z klejnotami szacowanymi na ok. 60 tys. złp. W kilka miesięcy po ślubie, 8 XII 1690, R. zmarł bezpotomnie. Pochowany został w kościele parafialnym w Klecku.
Wdowa już 20 IV 1691 wyszła powtórnie za mąż za Aleksandra Pawła Sapiehę, marszałka w. lit.
Wobec śmierci także brata R-a, Michała, ordynacja klecka przeszła do linii nieświeskiej na Dominika Mikołaja Radziwiłła, kanclerza w. lit., który stał się założycielem drugiej linii ordynatów kleckich. Drugim spadkobiercą był K. S. Radziwiłł, podkanclerzy lit. Dział dóbr został przeprowadzony 22 XII 1690. Zadłużenie pozostałych po R-e dóbr wynosiło 674 900 złp. Wraz ze spłaceniem wdowy (co nastąpiło w Mirze 29 III 1692), obaj spadkobiercy musieli wyłożyć ponad 1 mln złp., aby wejść w ich posiadanie.
Estreicher, XV; Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich..., Wil. 1857 s. 300–2 (drzeworyt M. Starkmana); Słown. Geogr. (Kleck); Dworzaczek; Niesiecki; Elektorowie, s. 299; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Codello A., Litwa wobec polityki bałtyckiej Sobieskiego w latach 1675–1679, „Kwart. Hist.” R. 74: 1967 z. 1 s. 34, 44; tenże, Litwa wobec wojny z Turcją 1672–1676, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XIV cz. 1 s. 147; Helcel A. Z., O dwukrotnym zamężciu X. Ludwiki Marii Radziwiłłównej i wynikłych stąd w Polsce zamieszkach. Przyczynek do dziejów panowania Jana III, Kr. 1857 s. 19; Jankowski Cz., Powiat oszmiański, Pet. 1896 cz. 1 s. 109–10, cz. 2 s. 260; Kłaczewski W., W przededniu wojny domowej w Polsce. Walka sejmowa lat 1664–1665, L. 1984 s. 197; Piwarski K., Opozycja litewska pod koniec XVII wieku, Pamiętnik V Zjazdu Historyków Polskich, W. 1930 s. 263; Sapiehowie, I, II, III; Wimmer J., Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w latach 1673–1679, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., VII cz. 2 s. 430–1; – Akta do dziej. Jana III; Akty Vil. Archeogr. Kom., XXXIV 363–4; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, VIII 421; Arch. spraw zagran. francuskie do dziej. Jana III, II 370, III 173; Jan Sobieski, Listy do Marysieńki, Wyd. L. Kukulski, W. 1970 s. 508, 563, 566; Monglillon M. de, Pamiętnik sekretarza ambasady francuskiej w Polsce pod koniec panowania Jana III oraz w okresie bezkrólewia..., Wr. 1982 s. 41; Pisma do wieku Jana Sobieskiego, I cz. 1, 2 s. 813; Radziwiłł A. S., Pamiętnik o dziejach w Polsce, W. 1980 III; Radziwiłł B., Autobiografia, W. 1979; Sajkowski A., Staropolska miłość, P. 1981; Urkunden u. Aktenstücke, XIX 55, 69, 70, 73, 193, 205–6, 238; Vol. leg., V 47, 280, 305, 553; Woliński J., Materiały do wojny polsko-tureckiej 1672–1676, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XVI cz. 2 s. 258; tenże, Przyczynki źródłowe do kampanii 1674 r., „Przegl. Hist. Wojsk.” T. 6: 1933 s. 96; – AGAD: Arch. Skarbu Kor. IV ks. XVI s. 270, 298, VI ks. XVI s. 298, 313, XVII s. 20, 21, 54, 127, 166, XVIII s. 86, 230, 314, 400, XX s. 160, XXI s. 55, XXII s. 340, 578, Arch. Skarbowo-Wojsk. Dz. 86 nr 60 s. 50, Metryka Kor., Sigillaty nr 12 s. 67v., Arch. Radziwiłłów Dz. IV teka 27, kop. 370, nr 245, kop. 371, nr 256–259, kop. 372, nr 277, 283, kop. 373, nr 310, 312, 326 (Korespondencja Michała Kazimierza Radziwiłła), teka 38, kop. 550–552 (Korespondencja St. K. Radziwiłła z l. 1662–90), nr 34, 35, 104, 681 (Korespondencja Katarzyny z Sapiehów z l. 1661–85), Dz. V nr 12421, Dz. XI nr 53 (Papiery Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny), nr 80 (Papiery I. K. z Sapiehów Radziwiłłowej), nr 81 (Papiery S. K. Radziwiłła), nr 82 (Papiery K. M. de Béthune), nr 83 (Sukcesja po St. K. Radziwille), nr 109 (Listy M. K. Radziwiłła), nr 189 (Akta procesowe o spadek po St. Radziwille), BOZ, rkp. 1660/I k. 292–295; B. Czart.: rkp. 431 k. 201–203; B. Jag.: rkp. Akc 23/57 k. 213, rkp. k. 226–234; B. Narod.: rkp. 6641 nr 16 k. 40v.–42, rkp. XVII 4.449; B. PAN w Kr.: rkp. 1404/I k. 164–251; Arch. Państw. w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Sanguszków, rkp. 190 s. 223–224.
Mirosław Nagielski
Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.