Koniecpolski Stanisław h. Pobóg (ur. po 1643–1682), kasztelan krakowski. Był synem Aleksandra, woj. sandomierskiego, i Joanny Barbary Zamoyskiej, córki Tomasza, kanclerza w. kor., a bratem ciotecznym króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Otrzymawszy staranne wykształcenie, m. in. w r. 1662 kształcił się w Paryżu, młodo rozpoczął służbę wojskową. W czasie rokoszu Jerzego Lubomirskiego stanął z Janem Sobieskim przy królu i był w sierpniu 1665 r. w obozie pod Jarocinem. Zdaje się, że była to pierwsza jego kampania wojenna. Wplątany w r. 1665, po śmierci wojewody sandomierskiego Jana Zamoyskiego, swego wuja, w przewlekły proces z ciotką Marysieńką Zamoyską-Sobieską i Marcinem Zamoyskim, podstolim lwowskim, stawał po stronie Gryzeldy Zamoyskiej-Wiśniowieckiej, siostry zmarłego wojewody sandomierskiego. Sprawa ta była szczególnie głośna w całej Rzpltej ze względu na procesujące się osoby i zatrudniała sejmy, sejmiki i trybunały. Wyrok sądu sejmowego z 25 IV 1666 r. nie rozstrzygnął sporu definitywnie; proces ciągnął się latami. Konstytucja z r. 1674 pomimo protestów K-ego nakazała mu zwrócić dobra ordynacji zamojskiej, a szczególnie fortecę zamojską w ręce Marcina Zamoyskiego, pozwalając zatrzymać K-emu w dożywotną dzierżawę tylko klucze: krzeszowski i tarnogrodzki, oraz rezydencję w Zwierzyńcu. Ostateczne zakończenie długoletniego procesu nastąpiło dopiero w r. 1677.
W kampanii podhajeckiej 1667 r. dowodził K. we wrześniu, już jako starosta doliński po ojcu, samodzielnym oddziałem jazdy 700 koni przeciw Kozakom Piotra Doroszeńki i osłaniał główne siły Sobieskiego. Zamknął się wówczas K. w Tarnopolu i bronił go skutecznie przeciw Tatarom, a potem ścigał ich i gromił pod Kopyczyńcami. W konstytucji z r. 1670 wymieniono jakiegoś Stanisława Koniecpolskiego wśród infamisów, co niektórzy historycy niesłusznie odnieśli do starosty dolińskiego. Z początkiem października 1671 r. przyprowadził K. Sobieskiemu na wyprawę bracławską trzy własne chorągwie, pancerną, wołoską i dragońską. W r. n. pełnił funkcję strażnika generalnego w Bieczu. W konflikcie malkontentów z królem Michałem pozostał neutralny; w lipcu 1672 r. bawił w Warszawie w 1 200 koni. Jesienią t. r., współdziałając z konfederatami gołąbskimi, gromadził koło Bełżyc w Lubelskiem wojsko i chłopstwo z Zamojszczyzny, chyba na obronę króla. Jego chorągiew kozacka (80–100 koni) spod Ładyżyna uczestniczyła w październiku w wyprawie Sobieskiego na czambuły tatarskie.
W kampanii chocimskiej 1673 r. prowadził zrazu działania pod tureckim Jazłowcem, zdobywając to miasto i osłaniając marsz głównych sił polskich ku Dniestrowi. Pod Chocimiem walczył w środkowym szyku pod wodzą swego teścia, hetmana Dymitra Wiśniowieckiego, na czele królewskich chorągwi. W tym czasie otrzymał starostwo bełskie. W l. 1673–7 utrzymywał K. regiment dragonii w sile 150–300 ludzi. W r. 1674 podpisał elekcję Jana III. Na sejmie koronacyjnym 1676 r. był już oboźnym kor. Na wyprawę żurawińską przyprowadził z Brodów z końcem września 1 500–3 000 żołnierzy, w tym część prywatnych, jakby w odwet za zniszczenie okolic tego miasta przez Tatarów latem t. r. W r. 1679 (po 16 V) król mianował K-ego wojewodą podolskim. W r. 1682 dostąpił najwyższej godności senatorskiej, kasztelanii krakowskiej, po swym teściu Dymitrze Wiśniowieckim. Mówiono, że otrzymał tę kasztelanię od królowej Marysieńki za Brody i Podhorce, odstąpione królewiczowi Jakubowi Sobieskiemu.
K. był żonaty od 23 I 1667 r. z córką hetmana Dymitra Wiśniowieckiego Eugenią Katarzyną, która wniosła mu 150 000 zł posagu w gotówce i 50 000 w klejnotach. Koniecpolska zmarła w Załoźcach po r. 1681. K. zmarł w r. 1682, nie pozostawiwszy potomstwa. Testamentem sporządzonym 22 VIII 1682 r. w Bieszczy (pierwszy sporządził w Brodach 13 IX 1676) zapisał cały olbrzymi swój majątek swemu stryjowi Janowi Aleksandrowi Koniecpolskiemu, staroście balińskiemu. W tekście testamentu znajduje się dokładny spis majątków. K. otrzymawszy dużą fortunę po ojcu, znacznie ją jeszcze powiększył. I tak w r. 1661 konstytucją sejmową przyznano mu dobra Mliowszczyznę nad rzeką Olszaną w woj. kijowskim, tj. miasta Taśmin, Konstantynów i Orłowiec. Wykaz majątków utraconych traktatem buczackim z r. 1672 z podaniem rocznej ich dochodowości daje nam pojęcie o rozmiarach tych obszernych latyfundiów; wykaz ten wylicza 110 miast i 186 wsi w woj. kijowskim, podolskim i bracławskim z rocznym dochodem przeszło pół miliona złotych. K. pisał się księciem Świętego Cesarstwa Rzymskiego i hrabią na Tarnowie, panem na Jarosławiu, Koniecpolu i Brodach.
Estreicher, XVII 306, XX 29; Enc. Wojsk., IV 448; Boniecki; Dworzaczek, Genealogia; Uruski; – Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego, Kr. 1898 I 293, 294, 298, 300, 320, 360, 362, 403, 429, 475, 495, 512, 513, II 30, 53, 92, 228, III 53–4, 177, 184, 192, 202, 261–2, 307–8, 333, 447; tenże, Dzieje wojen i wojskowości, Lw.–W. Kr. 1923; Majewski W., Podhajce, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1960 VI 1, 81, 82, 85, 86; Przyboś A., Konfederacja gołąbska, Tarnopol 1936; Wimmer J., Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w l. 1660–1667, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1960 VI 1; toż w l. 1673–1679, tamże, W. 1961 VII 2; tenże, Wojsko polskie w II połowie XVII w., W. 1965; Woliński J., Żórawno, „Przegl. Hist.-Wojsk.” 1930 s. 45–61; Zieliński H., Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie, „Przegl. Hist.-Wojsk.” 1930 s. 1–44; – Akta sejmikowe woj. krak., II, III, IV; Jemiołowski M., Pamiętnik, Wyd. A. Bielowski, Lw. 1850; Kochowski W., Annalium Poloniae. Climacter III, Cracoviae 1698 s. 297–8; Maria Kazimiera d’Arquien de la Grange, Listy do Jana Sobieskiego, oprac. L. Kukulski, W. 1966; Pamiętniki o Koniecpolskich, Wyd. S. Przyłęcki, Lw. 1842 s. 182, 364–89; Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, Wyd. F. Kluczycki, Kr. 1881; Sobieski J., Listy do żony, oprac. L. Kukulski, W. 1962; Vol. leg., IV 723, V 76, 260–2, 280, 336, 465.
Adam Przyboś