Krusiński Stanisław, krypt, i pseud. St. Kr., Interesujuščijsja (1857–1886), socjolog i ekonomista, działacz i publicysta socjalistyczny. Ur. 1 V we wsi Posiołki w gub. saratowskiej, syn urzędnika ziemskiej komisji katastru (w tym czasie najprawdopodobniej zesłańca politycznego) Hiacynta i Malwiny, a wnuk wybitnego pedagoga Jacka Krusińskiego (zob.). Matka owdowiawszy w r. 1864 wyszła ponownie za mąż w Saratowie za lekarza wojskowego Wiktora Sperskiego. K. został oddany do gimnazjum w Samarze (obecnie Kujbyszew), które ukończył w r. 1875. Nie posiadając środków finansowych na studia wyższe, pozostał K. w Samarze, znalazłszy opiekę w domu rodziny polskiego «posieleńca» Michała Łempickiego, z którego synem Michałem zaprzyjaźnił się na ławie gimnazjalnej. Utrzymywał się z pomocy otrzymywanej nieregularnie z domu w Kuźniecku (dokąd przenieśli się ojczym z matką), a głównie z korepetycji. Był ponadto zmuszony utrzymywać swego niedorozwiniętego umysłowo młodszego brata Waleriana oraz sporadycznie dopomagać starszej siostrze Katarzynie. W czasie pobytu w gimnazjum K. zainteresował się ekonomią polityczną, opanował także biegle (poza rosyjskim) język francuski, niemiecki, angielski, łacinę i grekę. Dzięki samokształceniu zdołał posiąść szeroką wiedzę w zakresie nauk przyrodniczych i społecznych. W l. 1876–8 przebywał w domu ojczyma w Kuźniecku. W r. 1878 ożenił się z Luizą Rentch (Rencz, Rejcz, ur. 1860, zm. 1891), pochodzącą z rodziny szwajcarskiej osiadłej w Rosji, i wraz z siostrą zamieszkał u teściów w Saratowie. Jedynym dzieckiem Krusińskich była ur. w r. 1883 córka Stanisława. W r. 1877 próbował K. bez powodzenia zdać egzamin wstępny na Akademię Medyko-Chirurgiczną w Petersburgu. Udało mu się to dopiero w r. 1878. W czasie studiów pierwszego roku medycyny przeniósł się na uniwersytet w Kazaniu. Wg informacji Ludwika Krzywickiego, K. miał zostać z obu tych uczelni relegowany z powodu zaangażowania się w bliżej nieokreśloną akcję polityczną. W lecie 1879 r. przybył do Warszawy i tu kontynuował studia na Wydziale Medycznym uniwersytetu do r. 1883 (od drugiego do piątego roku). W Warszawie rozwinął K. bardzo aktywną działalność w życiu politycznym i kulturalnym radykalnej młodzieży akademickiej, skupiając wokół siebie kółko zwane «krusińszczykami», którego najwybitniejszymi przedstawicielami byli Bronisław Białobłocki, L. Krzywicki, Kazimierz Pławiński i Adam Sąsiedzki.
Dla ukształtowania się światopoglądu K-ego, obok wpływu lektury dzieł naukowych epoki pozytywizmu, poważne znaczenie miały poglądy chrześcijańsko-demokratyczne rewolucjonisty M. Łempickiego (ojca), uczestnika konspiracji «świętokrzyżców» i ruchu 1846 r. Podczas studiów w Petersburgu uległ też wpływom ideologii partii socjalistyczno-rewolucyjnej «Černyj Peredel»; uważał jednak, że powinna ona działać wśród robotników. Prócz twórczości teoretyczno-badawczej K. przejawiał również żywą działalność praktyczną. Świadczą o tym m. in. udział w akcji mającej zapobiec wyjazdowi delegacji studenckiej z wieńcem na pogrzeb cara Aleksandra II czy też inicjatywa wysłania i autorstwo odezwy skierowanej do Ottona Hausnera, prezesa komitetu obchodu 50-lecia wybuchu powstania listopadowego, odczytanej w czasie uroczystej akademii we Lwowie 29 XI 1880 r. Główną jednak domeną działalności «krusińszczyków» w l. 1880–3 była legalna publicystyka propagująca naukę Marksa na łamach „Przeglądu Tygodniowego”, gdzie zamieszczali artykuły krytycznoliterackie Białobłocki, a ekonomiczne, socjologiczne i filozoficzne Krzywicki, K. i Sąsiedzki. K. był jednym z inicjatorów przekładu polskiego I tomu „Kapitału” K. Marksa (t. 1, księga 1: „Wytwarzanie kapitału” z. 1–3, Lipsk 1884–90). Tom ten wydany drukiem dzięki składkom i partyjnym środkom finansowym «Proletariatu», przełożyli zespołowo K., Krzywicki, Pławiński, Mieczysław Brzeziński i Józef Siemaszko. Pióra K-ego były przedmowa, rozdziały I–II oraz VI–VIII, a także dział 7 tegoż tomu („Nagromadzenie kapitału”), co w sumie stanowiło przeszło 2/5 całego tłumaczonego tekstu.
W działalności naukowej i popularyzatorskiej K-ego (odczytowej i publicystycznej) wyróżnić można problematykę filozoficzną, ekonomiczną i socjologiczną. W pierwszej dziedzinie interesowały K-ego teoria poznania i metodologia nauki, a także problemy moralności. Większość prac poświęconych tym zagadnieniom nie ukazała się w druku za życia autora skutkiem oporów w redakcjach pism bądź przeszkód ze strony cenzury. K. zdołał ogłosić jedynie artykuł Życie po śmierci, będący polemiką z poglądami Władysława Michała Dębickiego („Dod. miesięczny Przegl. Tyg.” 1884 t. 1). Wśród prac pozostawionych w rękopisie lub wydanych pośmiertnie wymienić należy takie wczesne studia, jak O dialektycznej metodzie we współczesnej nauce (podług Engelsa), Jedność przyrody (Przyczynek do sporu pozytywistów z monistami) („Głos” R. 4: 1889 nr 1–2), czy też rozprawę O stosunku moralności do oświaty. K. zamierzał też w r. 1883 podjąć prace nad przekładem dzieł Karola Darwina. W zakresie ekonomii jako pierwszy w polskiej literaturze naukowej poddał zasadniczej krytyce poglądy Supińskiego (Dzieła Józefa Supińskiego, „Dod. miesięczny Przegl. Tyg.” 1883 t. 1) i Adama Zakrzewskiego (Drobna własność i parcelacja w świetle nauki, tamże 1884 t. 1), a nadto spopularyzował dorobek Paul Lafargue’a (Czego nas mogą nauczyć dzieje własności ziemskiej we Francji, Przemysł zbożowy w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, tamże 1884 t. 1). Natomiast nie zostały wydrukowane: Przełom w ekonomii społecznej i Treściwa historia wolnego handlu w Anglii (1883) ani uwagi polemiczne K-ego wymierzone przeciwko poglądom Władysława Wścieklicy (Ekonomiczne qui-pro-quo), rozprawa poświęcona rozwojowi przemysłu w Królestwie Polskim oraz broszura zawierająca streszczenie teorii ekonomicznej Marksa (Pieniądz i kredyt). Zainteresowania socjologiczne K-ego koncentrowały się przede wszystkim na problemach psychologii społecznej i dotyczyły teorii idei oraz świadomości społecznej. W tej dziedzinie na czoło wysuwają się rozprawy K-ego poświęcone krytyce teorii organicznej społeczeństwa oraz systemu etyki społecznej Herberta Spencera (Organizm biologiczny i społeczny, „Dod. miesięczny Przegl. Tyg.”, 1885 t. 1, Dusza społeczna, tamże 1885 t. 2) z podstawowym swym dziełem w tym zakresie Apostoł egoizmu, ukończonym w r. 1885 i przeznaczonym do druku w „Przeglądzie Tygodniowym”. K. krytykował ekonomię Supińskiego i socjologię Spencera z pozycji teorii Marksa, niemniej sam w wielu punktach swych poglądów pozostawał pod wpływem teorii pozytywizmu i ewolucjonizmu.
«Krusińszczycy» utrzymywali bliskie stosunki z «proletariatczykami» i Ludwikiem Waryńskim. W początkach stycznia 1883 r. K. jako przedstawiciel środowiska studenckiego skupiającego radykalną młodzież wziął udział w zjeździe polskich grup socjalistycznych w Wilnie, gdzie był głównym polemistą Waryńskiego. Uważał tworzenie politycznej organizacji klasy robotniczej za przedwczesne, z powodu niskiego poziomu świadomości robotników, i ufał bardziej skutkom ewolucyjnych przemian społecznych, wynikłych z postępującego rozwoju sił wytwórczych, niż możliwościom wywołania przewrotu społecznego przez walkę polityczną klasy robotniczej zorganizowanej w postaci partii. Najpilniejszą aktualną potrzebę ruchu upatrywał w legalnym i prowadzonym na możliwie szeroką skalę krzewieniu zasad socjalizmu, czego miała dokonać grupa teoretyków i publicystów. Krótką, lecz owocną działalność «krusińszczyków» przerwała w r. 1883 tzw. «schodka apuchtinowska». Za solidaryzowanie się i przyłączenie do żywiołowo powstałej akcji protestacyjnej studentów, domagających się uwolnienia aresztowanego słuchacza Uniw. Warsz., sympatyka „Narodnej Woli”, Eugeniusza Żukowicza, K. został wraz z innymi aresztowany 29 IV 1883 r., wydalony z uczelni na okres 2 lat i skazany na 6 tygodni pobytu w śledczym więzieniu politycznym w Petersburgu. Po odbyciu kary z początkiem czerwca 1883 r. przybył do Wilna, gdzie zamieszkał w domu odziedziczonym przez matkę na przedmieściu Śnipiszki. W sierpniu t. r. przeniósł się do majątku Melchiora Wańkowicza w Kalużycach (pow. ihumeński w gub. mińskiej) jako korepetytor jego najstarszego syna Czesława (brata pisarza Melchiora); praktykował także jako lekarz wiejski. Przebywał tam z żoną i dzieckiem do jesieni 1885 r. W tym też czasie ogłosił sporo artykułów w „Dodatku miesięcznym Przeglądu Tygodniowego” usiłując ponadto bezskutecznie nawiązać kontakty z redakcjami „Ateneum”, „Prawdy” i „Przeglądu Społecznego”.
W październiku 1885 r., otrzymawszy odmowę ponownego przyjęcia na Uniw. Warsz., pozostawił K. rodzinę w Kalużycach i wyjechał do Kazania, gdzie zapisał się na V rok studiów medycyny, przygotowując się do rygorozów i uzyskania doktoratu na tamtejszym uniwersytecie. W Kazaniu wszedł szybko w kręgi miejscowej młodej inteligencji i grupki Polaków, której imponował wszechstronną erudycją. Rozpoczął też współpracę z miejscowym dziennikiem „Volžskij Vestnik”, na łamach którego umieścił (pod pseud. Interesujuščijsja) artykuł krytyczny Po povodu soobščenija profes. Bechtereva „Psichopatičeskaja konstitucija” (R. 4: 1886 nr 3). Zajmował się też problematyką z pogranicza medycyny, psychologii i socjologii (Dziedziczność psychologiczna), pracy tej jednak nie zdołał już wykończyć. Skutkiem nadmiernie wytężonej pracy i wyczerpania organizmu nabawił się zapalenia opon mózgowych i po trzech dniach choroby zmarł w Kazaniu 24 I 1886 r. Dorobek drukowany oraz część nie opublikowanych dotąd prac K-ego ogłosił pośmiertnie w dwóch tomikach L. Krzywicki: Szkice socyologiczne (W. 1891) oraz Szkice ekonomiczne i filozoficzne (W. 1892), zamierzając jeszcze w okresie międzywojennym podjąć nową edycję jego pism, uzupełnioną posiadanymi przez siebie rękopisami prac K-ego, w serii wydawniczej warszawskiego Instytutu Gospodarstwa Społecznego zatytułowanej „1880–1900”, mającej w zamyśle Krzywickiego stworzyć bibliotekę pisarzy socjalistycznych końca XIX w. Zamiaru tego nie zdołał jednak Krzywicki dokonać. Ostatnio prace K-ego, uzupełnione korespondencją K-ego i nekrologami, ukazały się nakładem «Książki i Wiedzy» (Pisma zebrane, W. 1958).
Estreicher; Bibliografia filozofii polskiej 1831–1864, W. 1960; „Głos” 1886–1899. Bibliografia zawartości, Wr. 1955; Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; Marks i Engels w Polsce. Materiały do bibliografii 1842–1952, W. 1953; Ilustr. Enc. Trzaski; W. Enc. Ilustr., (fot.); W. Enc. Powsz., (PWN), (fot.); Bar, Słownik pseudonimów; – Baumgarten L., Dzieje Wielkiego Proletariatu, W. 1966 (fot.); Bieńkowski W., Kazimierz Kelles-Krauz, Życie i dzieło, Wr. 1966; Bogacz M., Akademicy Warszawy. Z dziejów organizacji studenckich w XIX wieku, W. 1960 s. 290–4, 302–4, 311–2; Borejsza J. W., W kręgu wielkich wygnańców (1848–1895), W. 1963; Buszko J., Narodziny ruchu socjalistycznego na ziemiach polskich, Kr. 1967; Bystroń J. S., Rozwój problemu socyologicznego w nauce polskiej, Arch. Kom. do Badania Hist. Filoz. w Polsce. T. 1: 1917; Dziamski S., Filozofia nauk społecznych w ujęciu krusińszczyków. U źródeł marksistowskiej filozofii nauk społecznych w Polsce, P. 1969; Kłoskowska A., Socjologia w Polsce w drugiej połowie XIX w., Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., S. A: Historia Nauk Społecznych, Z. 9: 1966 s. 207–8; Kowalik T., O Ludwiku Krzywickim. Studium społeczno-ekonomiczne, W. 1959; tenże, S. K. i „krusińszczycy”, w: K. S., Pisma zebrane, W. 1958 s. VII–LXIII (fot.) [polemika: Baumgarten L., Odkrywczość więcej niż wątpliwa, „Z Pola Walki” R. 3: 1960 s. 508–17; Molska-Osiadacz A., W sprawie charakterystyki S. K-ego, tamże s. 518–28; Baumgarten L., Raz jeszcze o potrzebie krytycznego stosunku do źródeł, tamże R. 4: 1961 s. 363–71; replika: Kowalik T., W sprawie K-ego i „krusińszczyków”, tamże s. 353–62; tenże, Do Redakcji „Z Pola Walki”, tamże R. 5: 1962 s. 256–8]; – Kon F., Za piat’desjat let (Sobranie sočinenij, t. 1), Moskva 1932; Koszutski S., Walka młodzieży polskiej o wielkie ideały (1881–1900), W. 1928; Krzywicki L., Dzieła, W. 1958–1960 II, IV–V; tenże, Idea a życie. Z wczesnej publicystyki (1883–1892), W. 1957; tenże, Wspomnienia, W. 1956–8 I–III; Księga jubileuszowa Polskiej Partii Socjalistycznej 1892–1932, W. 1933; Listy S. K-ego do A. Wiślickiego, w: K. S., Pisma zebrane, W. 1958 s. 303–36; Listy S. K-ego do M. i M. Łempickich z lat 1874–1885, „Ze Skarbca Kultury” Z. 17: 1965 s. 51–99; Pierwsze pokolenia marksistów polskich. Wybór pism i materiałów źródłowych z lat 1878–1886, W. 1962 I–II; Schmidt M., Młodzież z przed 50-ciu laty (Wspomnienia), W. 1929 s. 21, 28; T[alko-Hryncewicz] J., [Korespondencja z Jarosławia nad Wołgą], „Gaz. Radomska” R. 8: 1891 nr 54 s. 2; – Informacje i korespondencja Melchiora Wańkowicza z Warszawy w posiadaniu autora.
Wiesław Bieńkowski