Stanisław (1501–1524), książę mazowiecki.
Ur. 17 V, był synem Konrada III Rudego (zob.) i jego trzeciej żony Anny z Radziwiłłów (zob.), bratem Janusza III (zob.), Anny Odrowążowej (zob.) i Zofii (zob. Pekry Zofia).
Po zgonie ojca (28 X 1503) rządy regencyjne w imieniu małoletnich synów S-a i Janusza objęła księżna Anna przy współpracy dygnitarzy Mazowsza czersko-warszawskiego, którzy stanęli zdecydowanie w obronie autonomii książęcego Mazowsza. W okresie sprawowania rządów przez Annę, tj. do l. 1517–18, brał S. udział wraz z bratem w sejmach i zjazdach dygnitarzy zwoływanych przez matkę, uczestniczył w objazdach księstwa i w sprawowaniu książęcych roków sądowych; obecność obu książąt symbolizowała ciągłość miejscowej władzy i potwierdzała prawomocność podejmowanych decyzji. Dłuższy czas przebywał S. w dobrach star. liwskiego, stanowiących oprawę wdowią matki.
Ok. r. 1516, po uzyskaniu przez S-a wieku sprawnego do przejęcia rządów (15 lat), księżna Anna nie przekazała synowi władzy. Opozycja domagająca się odsunięcia Anny i jej współpracowników, złożona z części urzędników ziemskich i przedstawicieli niektórych rodzin możnowładczych, zorganizowała w 2. poł. 1516 nielegalne, z punktu widzenia władzy książęcej, zjazdy w Zakroczymiu (26 VII) i w Warszawie (25 XI), odwołując się do władzy zwierzchniej króla Zygmunta I. Zbrojny najazd na dwór książęcy w Makowie t.r. mający na celu uprowadzenie obu książąt i odsunięcie księżnej Anny od władzy, został jednak odparty. S. pozostawał przy tym lojalny wobec matki. Rozprawie z opozycją zapobiegła tymczasem interwencja królewska; już 7 X t.r. Zygmunt I odłożył termin złożenia hołdu lennego przez S-a i Janusza, a 15 I 1517 ustanowił w Wilnie zakład w wysokości 50 tys. fl. między S-em i Januszem a zbuntowanymi poddanymi.
W 1. poł. 1517, dążąc do opanowania sytuacji, S. podjął współrządy z księżną Anną. Musiał uwzględnić fakt, że matka reprezentująca niepełnoletniego Janusza nadal miała prawo uczestniczyć w sprawowaniu władzy. Uzgodniwszy z matką nowe nominacje na najwyższe urzędy księstwa, nieobsadzone prawie od dziesięciu lat, dobrał S. współpracowników z grona dotychczasowego otoczenia władzy regencyjnej. Wiosną t.r. woj. Mazowsza został dotychczasowy kaszt. wyszogrodzki i star. ciechanowski Feliks Brzeski, a kanclerzem Mikołaj Żukowski, który 3 VI rozpoczął nową księgę metryki książęcej w imieniu S-a i jego brata. Sytuacja w księstwie była jednak w dalszym ciągu napięta, co zostało odnotowane w liście Anny, S-a i Janusza, wysłanym do w. mistrza zakonu krzyżackiego Albrechta Hohenzollerna 2 V, opatrzonym spisem rodzin rebeliantów. W lipcu t.r., wraz z matką i bratem, S. udał się do Wilna na dwór króla, zabiegając o poparcie monarchy. Jesienią towarzyszył królowi na wschodnim pograniczu W. Ks. Lit. w rejonie Połocka i Brasławia w nieudanej kampanii przeciwko Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu. Powrócił na Mazowsze w grudniu; wówczas w metryce ponownie podjęto rejestrację działań władzy książęcej. Współrządy synów i matki są tu notowane jedynie do 20 I 1518, a zatem jeszcze przed swoim wyjazdem do Krakowa księżna Anna przestała w pełni brać udział w sprawowaniu władzy; wiek sprawny osiągnął zapewne Janusz, a młodzi książęta starali się zademonstrować poddanym swą niezależność.
W kwietniu 1518, wraz z rodzeństwem i matką, S. uczestniczył w Krakowie w uroczystościach zaślubin Zygmunta I z Boną. Tam 14 V t.r. król ogłosił wyrok w sprawie władzy książęcej na Mazowszu i jej konfliktu z poddanymi, uznając zakończenie rządów regencyjnych księżnej Anny i podtrzymując prawomocność działań na Mazowszu książęcym podjętych z mandatu królewskiego przez woj. płockiego Andrzeja Niszczyckiego. Po powrocie na Mazowsze S. i Janusz (bez księżnej) przewodniczyli w poł. t.r. sejmowi mazowieckiemu w Zakroczymiu z udziałem przedstawicieli Korony, który ustalił nowy stan rzeczy i zapewnił zbuntowanym poddanym abolicję. Współpraca S-a i Janusza z matką utrzymała się jednak aż do jej śmierci; księżna miała zwłaszcza udział we władzy nad wykupioną w r. 1511 ziemią wiską, której szlachta broniła nowych uprawnień uzyskanych wcześniej od króla. W lipcu 1518 S. i Janusz zakazali poddanym łowów i niszczenia drzew w książęcej Puszczy Zagajnicy (dziś Puszcza Kurpiowska) pod karą śmierci i konfiskaty dóbr. Na początku lipca r.n. ustanowili zawieszenie działalności sądów ziemskich na okres żniw (13 VII – 24 VIII) oraz ponowili zakaz używania soli i innych towarów wwożonych z ziem pruskich. Dn. 21 XII 1519 przybył S. do króla do Torunia i w następnych miesiącach towarzyszył wraz z Januszem monarsze kierującemu stamtąd przebiegiem działań wojennych przeciw Zakonowi. Zgodnie ze zobowiązaniami lennymi wojsko mazowieckie pod dowództwem woj. Feliksa Brzeskiego uczestniczyło w działaniach sił polskich na Powiślu i nad Zalewem Wiślanym, a rycerstwo ziem łomżyńskiej i wiskiej prowadziło lokalną dywersję na pograniczu w rejonie Pisza i Ełku. Strona mazowiecka została objęta rozejmem czteroletnim (5 IV 1521). Dn. 29 VII t.r., na zjeździe stanów Prus Królewskich, w obecności przedstawicieli króla, wysłannicy S-a złożyli skargę na zagarnianie dóbr ich poddanych w Prusach Zakonnych oraz na rozboje przygraniczne. W tym okresie S. i Janusz tylko sporadycznie pojawiali się na Mazowszu, wzrosła więc ponownie polityczna rola księżnej Anny, widoczna zwłaszcza w kontaktach dyplomatycznych. S. z bratem towarzyszył matce w ostatnich tygodniach jej życia, przebywając w ośrodku jej dóbr w Liwie. Dn. 14 III 1522 księżna Anna darowała S-owi swoje dobra wienne i ruchomości oraz zobowiązała go do wykonania swego testamentu. Po śmierci matki S. wystawił jej nagrobek w kościele p. wezw. św. Anny u warszawskich bernardynów.
Wraz z Januszem w sierpniu 1522 udzielił S. królowi pomocy wojskowej przeciwko Tatarom, pustoszącym ziemie ruskie Korony, a sejm mazowiecki uchwalił kontrybucję na ten cel. W związku z planowanym ślubem siostry Zofii z palatynem węgierskim Stefanem Batorym na początku r.n., S. wraz z bratem wysłał ją w otoczeniu dygnitarzy mazowieckich na Węgry, a 28 II 1523 wypłacił w Budzie jej mężowi posag. Przeprowadzając meliorację dóbr książęcych, S. z bratem wystawił 18 IV – 2 V 1523 przywilej lokacyjny dla nowego miasta zakładanego we wsi Cisek we wschodniej części ziemi warszawskiej, na szlaku handlowym Warszawa–Liw; otrzymało ono nazwę Stanisławów od imienia S-a; bracia ufundowali tu (8 V r.n.) kościół parafialny z uposażeniem pięciu włók ziemi. Obaj ustanowili też cotygodniowy targ w Zambrowie, w ziemi łomżyńskiej (30 VI 1523). Zezwolili na lokację szlacheckiego miasteczka w Grabowie w tej ziemi (24 VI r.n.). Z fundacji S-a, jego matki i brata powstały również okazałe późnogotyckie kościoły parafialne w Ciechanowie, Łomży (dziś katedra), jak również mniejsze obiekty sakralne w Serocku, Zakroczymiu, Ciechanowie (kościół Augustianów).
S. zabiegał o utrzymanie autonomii Mazowsza książęcego i ponowne przyłączenie Mazowsza płockiego. W wyniku tych starań 9 III 1523 król Zygmunt I zmienił ustalony wcześniej stan prawny ziem książęcego Mazowsza, przyznając S-owi i Januszowi prawa dziedziczne do wszystkich posiadanych przez nich ziem. S., zmierzając do odzyskania Mazowsza płockiego, udzielił królowi 4 VI r.n. wygospodarowanej z trudem pożyczki 10 tys. fl.; po jego śmierci król, za zgodą sejmu (25 II 1525), zabezpieczył tę pożyczkę Januszowi III, jako spadkobiercy S-a na dobrach królewskich w ziemi płockiej. W czerwcu 1524 S. i Janusz wystawili mazowiecki oddział posiłkowy na obronę Podola przed Tatarami; dowodził nim chorąży łomżyński Paweł Brzeski, brat wojewody. Wkrótce potem S. poważnie zaniemógł. Zmarł 8 VIII 1524 w domu mansjonarzy w Warszawie, co odnotowano w zakończeniu metryki książęcej jego rządów. Śmierć w tak młodym wieku wywołała w jego otoczeniu podejrzenia o otrucie, co doprowadziło do nadużyć sądowych w karaniu podejrzanych. Za inspiratorkę otrucia księcia, a później także jego brata, uważano m.in. królową Bonę; najprawdopodobniej śmierć była jednak następstwem choroby.
S. nie ożenił się. Był przejściowo związany uczuciowo z wojewodzianką płocką Katarzyną Radziejowską (zob. Oborska Katarzyna); również jej przypisywano otrucie S-a, a także jego matki i brata.
Wraz z bratem i siostrą Anną został S. przedstawiony na obrazie portretowym, namalowanym niewątpliwie przed jego zgonem, oraz na renesansowym nagrobku (wraz z bratem), wystawionym po śmierci Janusza III w kolegiacie warszawskiej (dziś katedra św. Jana Chrzciciela).
Tajemnicza śmierć S-a i jego brata została ukazana w powieści Jerzego Piechowskiego „Świadkowie i truciciele” (1972).
Kopia portretu olej. z XVII w. w Muz. Hist. M. Warszawy, reprod. w: Gieysztorowa I., Zahorski A., Łukasiewicz J., Cztery wieki Mazowsza. Szkice z dziejów 1526–1914, W. 1968 s. 9; – PSB (Anna z Radziwiłłów, Janusz III, Konrad III, Odrowążowa Anna, Pekry Zofia); – Balzer, Genealogia; – Biskup M., Walka z naporem krzyżackim, w: Z dziejów wojskowych ziem północno-wschodnich Polski, Red. Z. Kosztyła, Białystok 1986 cz. 1 s. 59–67; Grzywo-Dąbrowski W., Łaguna S., Milicerowa H., Zdziarska R., Identyfikacja z przekazami historycznymi szkieletów dwóch ostatnich książąt mazowieckich, „Przegl. Antropol.” T. 21: 1955 s. 225–57; Jasiński K., Okoliczności śmierci ostatnich książąt mazowieckich, „Roczn. Tow. Herald.” T. 3: 1997 s. 41–51; Kuczyński S. K., Pieczęcie książąt mazowieckich, Wr. 1978 s. 387–90; Senkowski J., Skarbowość Mazowsza od końca XIV wieku do 1526 roku, W. 1965; Sobol B., Sejm i sejmiki ziemskie na Mazowszu książęcym, W. 1968 s. 105–47; Wolff, Studia nad urzędnikami maz.; Zdziarska R., Nagrobek książąt mazowieckich w katedrze warszawskiej, „Biul. Hist. Sztuki” T. 14: 1952 z. 4 s. 180–8; – Sprawozdanie z poszukiwań na Węgrzech dokonanych z ramienia Akademii Umiejętności, Oprac. W. Baran, J. Dąbrowski, J. Łoś, J. Ptaśnik, S. Zachorowski, Kr. 1919 nr 265 s. 105; – Acta ecclesiae collegiatae Varsoviensis, Wyd. B. Ulanowski, Kr. 1897 s. 28–9, 35, 38–9, 41–2, 47–52; Acta Tom., IV–VIII; Akta Stanów Prus Król., VII–VIII; Iura Masoviae terrestria, Wyd. J. Sawicki, W. 1973 II nr 169–172, 174–176, 179, 187, 193, 194, 196, 198, 199, 202, 205, 208–212, 214, 217–224, 227, 229–234, 237, 238, 240, 241, 243–245, 249, 250; Księga radziecka miasta Starej Warszawy (1447–1527), Wyd. A. Wolff, Wr. 1963 I s. XIX, XX; Matricularum summ., IV; Regesta historico-diplomatica Ordinis s. Mariae Theutonicarum, Hrsg. E. Joachim, W. Hubatsch, Göttingen 1948–1973 I–II; Święcicki J., Najstarszy opis Mazowsza […] (ok. 1584 r.), Oprac. S. Pazyra, W. 1974 s. 120–7; – AGAD: Metryka Kor., nr 32 k. 0–266; IH PAN; Kartoteka Pracowni Słown. Hist.-Geogr. Mazowsza do 1526 r.; – Mater. do spisu urzędników Mazowsza do r. 1526 w posiadaniu Kazimierza Pacuskiego z W.
Kazimierz Pacuski