Leśniowolski (Leśnowolski) Stanisław h. Kolumna vel Roch (zm. 1565), kasztelan czerski, dowódca posiłkowych wojsk kor. na Litwie. Wywodził się ze starej rodziny mazowieckiej, gałęzi Oborskich, piszących się z Obór. Syn Mikołaja (matka nieznana), starosty czerskiego sędziego ziemskiego warszawskiego (1507), cześnika zakroczymskiego (1512), stryj Jana (zob.) i Marcina (zob.). Był dworzaninem Zygmunta Augusta od ok. r. 1544 do lat pięćdziesiątych XVI w., pełniąc służbę cztero- a później pięciokonną. Równocześnie nabywał doświadczenia w służbie wojskowej, występując już w r. 1542 na Rusi Czerwonej jako rotmistrz jazdy kor. Wiosną 1553 posłował na sejm krakowski z księstwa mazowieckiego. Był najprawdopodobniej związany, podobnie jak jego brat Jakub, z osobą królowej Bony, przebywającej w ostatnich latach przed wyjazdem z Polski na Mazowszu. Uzyskał wtedy od niej (1555 r.?) nadanie starostw: różańskiego i makowskiego.
Rozgłos i znaczenie przyniósł L-emu udział w wojnie inflanckiej Zygmunta Augusta, i to już chyba począwszy od wyprawy pozwolskiej 1557 r., skoro w jesieni t. r. król nagle zaczął go obdarzać dostojeństwami (17 IX kasztelania ciechanowska) i nadaniami (np. wójtostwo we wsi Zazule w star. różańskim, dochód z młyna itp.). W r. 1561 wyruszył do Inflant z rotą jezdną 150, a potem 230 koni w kontyngencie posiłkowym z Korony, dowodzonym przez Floriana Zebrzydowskiego. W lecie r. n. wziął udział w pochodzie w kierunku Potocka i Jezierzyszcz, skąd Zebrzydowski, nie mogąc się doczekać współdziałania ze strony Mikołaja Radziwiłła, hetmana w. lit., wysłał w połowie sierpnia część swych wojsk pod zamek moskiewski Newel. Na czele tych sił w liczebności ok. 1 300 jazdy, 200 piechoty i kilkanaście działek stanął L. jako tzw. porucznik hetmański; natrafił jednak niespodziewanie na bardzo silną odsiecz moskiewską z Wielkich Łuków (ok. 25 000 ludzi), dowodzoną przez księcia Andrzeja Kurbskiego. Bitwa obronna, którą L. zdecydował się stoczyć 19 VIII 1562 po zajęciu dogodnej pozycji wśród bagien, jezior i rzek, przyniosła mu u współczesnych i potomnych wielką sławę. Dzięki umiejętnemu wykorzystaniu szyku «starym urządzeniem polskim» oraz umiejętnemu zastosowaniu współdziałania jazdy z nieliczną, lecz wzorowo użytą piechotą i artylerią, zdołał utrzymać pole przez cały dzień, zadając przeciwnikowi znaczne straty (1 500) przy minimum własnych (14 pocztowych i 2 towarzyszy), po czym przez nikogo nie niepokojony 21 VIII t. r. powrócił z wojskiem do obozu. Wkrótce sam objął hetmaństwo po Zebrzydowskim i sprawował je nieprzerwanie aż do swojej śmierci, tj. w l. 1562–5. Król musiał być zadowolony z jego działalności, skoro w ciągu r. 1564 przenosił go dwukrotnie na coraz wyższe dygnitarstwa: najpierw na kasztelanię warszawską, a 14 VII na kasztelanię czerską.
Z poważniejszych akcji, w których udział L-ego jest pewny, należy odnotować próbę odzyskania Połocka, podjętą wspólnymi siłami litewsko-polskimi w okresie 16 IX – 4 X 1564. Same wojska kor., poddane jego dowództwu, liczyły 4900 jazdy i 3 700 piechoty. Jednakże brak artylerii ciężkiej i nieudolne naczelne dowództwo Mikołaja Radziwiłła uniemożliwiły odniesienie zasadniczych sukcesów. W początkach 1565 r. wspierał i inicjował wypady na pogranicze moskiewskie, wzmacniając częścią swych sił wyprawę Filona Kmity na Siewierszczyznę, a z resztą podejmując, zdaje się osobiście, wyprawę na Krasny Gródek, połączoną z pustoszeniem całego rejonu Ostrowa i Pskowa.
L. miał większość swoich dóbr w ziemi czerskiej. Były to wsie: Zakrzów, Słonawa i Wola Gościcka. W r. 1559 przejął od Mikołaja Oborskiego dalsze wsie w tejże ziemi: Żeliszewo, Łukowiec, Lipiny i Dębowiec. Żona Anna Mianowska, wdowa po Abrahamie Górskim, wojskim łomżyńskim, wniosła mu wieś Gościeńczyce (ziemia czerska). Ponadto występował jako dziedzic Leśnowoli. L. zmarł w r. 1565. Z małżeństwa z Mianowską miał dwóch synów: Krzysztofa, księdza, zmarłego przed r. 1563, i Hieronima, rotmistrza roty jezdnej w czasie wojny inflanckiej (od r. 1565), później cześnika warszawskiego, oraz prawdopodobnie jedną córkę nieznanego imienia, wydaną za Stanisława Łukowskiego, podstolego ciechanowskiego.
Enc. Wojsk.; W. Enc. Ilustr.; Boniecki; Niesiecki; Paprocki; Kolankowski L., Posłowie sejmów Zygmunta Augusta, „Reform. w Pol.” (W.) R. 5: 1928 s. 124; Górski K., Wojny Litwy z W. Ks. Moskiewskiem za Zygmuntów, „Niwa” (W.) 1891 s. 239; Kolankowski L., Roty koronne na Rusi i Podolu 1492–1572, „Ziemia Czerwieńska” (Lw.) 1935 z. 1 s. 162; tenże, Zygmunt August w. ks. Litwy, Lw. 1913 (mylnie pod «Leśniowski»); Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Kr. 1912 I; Nowak-Dłużewski J., Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Czasy Zygmuntowskie, W. 1966; Wimmer J., Siły zbrojne Korony za Zygmunta Augusta, Zesz. Nauk. Wojsk. Akad. Polit. S. historyczna nr 15, W. 1967 s. 50; – Bielski, Kronika, s. 1151–2, 1155; Materiały do działalności wojskowej Floriana Zebrzydowskiego, Wyd. J. Jasnowski, „Przegl. Hist.-Wojsk” (W.) T. 9: 1936 z. 1 s. 291 (opis bitwy pod Newlem bez podania nazwiska L-ego), 297; Materiały do historii stosunków kulturalnych w XVI w…., Oprac. S. Tomkowicz, Kr. 1915; Matricularum summ., IV, V–1 poz. 1674, 1675, 2049, 2068, 2071, 2072, 2124, 2133, 2145, 2960, V–2 poz. 7536, 9352; Starowolski S., Sarmatiae bellatores, Kolonia 1631 s. 179–80; Stryjkowski M., Kronika, Wyd. M. Malinowski, W. 1846 II 412–3, 414, 416; Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej, Oprac. Z. Spieralski, J. Wimmer, W. 1961 V 23–6; – AGAD: ASW dz. 86 rkp. 18 k. 1, 3v.
Henryk Kotarski