Lilpop Stanisław (1817–1866), przemysłowiec i konstruktor. Ur. 7 V w Warszawie, był synem Augustyna i Elżbiety z Gromanów. Pochodził ze znanej rodziny warszawskich zegarmistrzów, która z końcem XVIII w. przybyła ze Styrii do Polski. Po ukończeniu w r. 1833 konwiktu pijarów na Żoliborzu, rozpoczął praktykę w warsztatach Banku Polskiego, a od r. 1839 w Fabryce Rządowej Machin na Solcu w Warszawie. Wykazując nieprzeciętne uzdolnienia techniczne i organizacyjne, został w r. 1842 wysłany na koszt Banku Polskiego za granicę na studia w dziale budowy maszyn parowych. Przez 2 lata praktykował w renomowanych zakładach Akwizgranu, Lyonu, Paryża, Londynu, Manchesteru i Berlina, zwracając szczególną uwagę na pogłębienie umiejętności w zakresie rysunku technicznego i ekonomiki przedsiębiorstwa. Po powrocie do kraju nie znalazł jednak odpowiedniego stanowiska w przemyśle rządowym, gdyż ówczesne władze Król. Pol. faworyzowały obcokrajowych techników. Zwolniony od obowiązku odpracowania stypendium, w r. 1844 zawiązał z fabrykantem warszawskim Bazylim Zakrzewskim spółkę prywatną fabryki maszyn i narzędzi rolniczych. W październiku 1848 r. wystąpił ze spółki i objął najpierw jako kierownik, następnie na własny rachunek wydział maszyn rolniczych w «Fabryce Machin» na Solcu.
Działalność przedsiębiorczą na wielką skalę rozwinął L. jednak dopiero w okresie wojny krymskiej, kiedy to Warszawę musieli opuścić najwięksi fabrykanci w dziale budowy maszyn – Anglicy bracia Alfred Smith i Douglas Evansowie. W r. 1854 L. przejął od nich wraz z byłym administratorem «Fabryki Machin» na Solcu Wilhelmem Elisem Rauem większość udziałów (60%) w nowo utworzonej spółce udziałowej pod firmą «Evans, Lilpop et Comp.» o kapitale zakładowym 200 000 rs., obejmując równocześnie naczelną dyrekcję «Fabryki Machin i Odlewów» przy ul. Świętojerskiej i podległych jej zakładów górniczo-hutniczych w dobrach Drzewica i Rozwady w gub. radomskiej. Wsparty dostatecznym kapitałem, zaprowadził w zakładach szereg ulepszeń organizacyjno-technicznych opartych o przodujące wzory zachodnie. Ręczny sposób produkcji zamienił na system maszyn, co przekształciło manufakturowy charakter zakładów w wielkofabryczny, a zbyt wyrobów oparł o nowoczesne formy reklamy i kredytowania. Jego też staraniem obcokrajowy personel techniczny i robotniczy zastąpiony został przez Polaków. Dotychczasową specjalizację zakładu warszawskiego w zakresie maszyn i narzędzi rolniczych rozszerzył o nowy w kraju asortyment wyrobów, uruchamiając na wielką skalę produkcję maszyn i kotłów parowych, konstrukcji żelaznych oraz kompletnych urządzeń wytwórczych dla przemysłu rolno-spożywczego, zwłaszcza dla cukrowni. Pozwoliło to wkrótce na podwojenie produkcji zakładów do 600 000 rs. i stanu załogi do 700 robotników. Poprzez kooperację produkcji i udziały finansowe uzależnił od siebie także liczne pomniejsze zakłady budowy maszyn, a pod koniec życia czynił usilne starania o założenie w Warszawie fabryki lokomotyw.
L. był również wybitnym konstruktorem. Projektował różnego typu zakłady przemysłowe (cukrownie, młyny, gorzelnie, tartaki, olejarnie), największe jednak zasługi położył dla mechanizacji rolnictwa. W tej dziedzinie był konstruktorem większości maszyn i narzędzi rolniczych, począwszy od prostego pługa i brony, a skończywszy na żniwiarkach i wielkich młocarniach parowych. M. in. w r. 1861 udoskonalił zasadniczo żniwiarkę amerykańską Mac-Cornicka, zamieniając ręczne odkładanie z pomostu zżętego zboża na mechaniczne. W t. r. skonstruował także siewnik uniwersalny, który regulacją gęstości siewu przewyższał najlepsze modele francuskie i angielskie. Konstrukcje L-a odznaczały się prostotą budowy, łatwością w obsłudze i dużą wydajnością. Szybko też upowszechniły się w rolnictwie pod jego nazwiskiem, uzyskując najwyższe nagrody, m. in. na wystawie krajowej w r. 1857, na wystawach wszechrosyjskich w Moskwie (1865) i w Petersburgu (1870) oraz na światowych: w Paryżu (1867), Wiedniu (1873) i w Filadelfii (1876).
L. dał się także poznać jako popularyzator myśli technicznej. W l. 1846–62 ogłosił w czasopismach fachowych 18 dużych artykułów, w tym całe serie o poszczególnych rodzajach maszyn i narzędzi rolniczych. Artykuły te obok szczegółowego opisu (wraz z rysunkami technicznymi) budowy własnych i zagranicznych maszyn cechowała duża dbałość autora o przyswojenie ich użytkownikom zasad prawidłowej eksploatacji i konserwacji. Ważniejsze z nich to: O młocarniach na różne rozmiary, O siewnikach a w szczególności o siewniku polskim („Tyg. Roln.-Technologiczny” 1849), O stawianiu młocarń przenośnych („Gaz. Roln.-Przemysł.” 1850) oraz w „Korespondencie Rolniczym”: Opis narzędzi i machin rolniczych w Królestwie Polskiem używanych a budowanych w fabryce machin w Warszawie (1853–6), Kwestya żniwa mechanicznego i zdanie sprawy z prób tegorocznych żniwiarek (1857) i O narzędziach i sprzętach rolnika polskiego XIX stulecia wyrabianych w fabrykach krajowych i używanych w gospodarstwach naszych (1861–2).
L. należał do tych nielicznych pionierów industrializacji kapitalistycznej, którzy startując niemal od zera dorobili się z czasem pokaźnych fortun. W r. 1866 wartość jego majątku wynosiła ok. 320 000 rs., na co składały się udziały w zakładach budowy maszyn i 2 cukrowniach, 3 posesje warszawskie oraz majątek ziemski Brwinów pod Warszawą. Sukcesy swoje zawdzięczał przede wszystkim trafnie uchwyconej we właściwym czasie specjalizacji produkcji zakładów na potrzeby gospodarki folwarcznej i rozwijającego się przemysłu przetwórczego. Dużą rolę odegrały także sprzyjające warunki kredytu, a przede wszystkim ścisła współpraca z miejscowym kapitałem bankowym (Leopoldem Kronenbergiem) i ziemiańskim (Andrzejem Zamoyskim). L. był także znanym miłośnikiem sztuki. Posiadał jedną z najcenniejszych prywatnych kolekcji dzieł malarzy polskich 1. poł. XIX w., a w jego domu odbywały się stałe wieczory muzyczne. W r. 1866, do spółki z W. Rauem, nabył na wyłączną własność całość przedsiębiorstwa po dawnej firmie «Bracia Evans», które w r. 1873 przekształciło się w Tow. Akc. «Lilpop, Rau i Loewenstein» i odtąd aż do r. 1939 przodowało w polskim przemyśle budowy maszyn, zachowując mimo wielu przekształceń na trwałe w swej nazwie firmowej nazwisko Lilpop.
L. zmarł w Biarritz 15 X 1866. Pochowany na Powązkach. Był ożeniony z Joanną z Petzoldów, z którą miał ośmioro dzieci: Karola, inżyniera mechanika, Łukasza, Wiktora, inżyniera, założyciela «Fabryki Maszyn i Narzędzi Rolniczych W. Lilpop i Sk-a», Elżbietę, zamężną Wernicką, Mariana, ziemianina, Helenę, zamężną Marconi, Stanisława, ziemianina, ojca Anny (zamężnej za Jarosławem Iwaszkiewiczem), Anielę zamężną Pilawitzową.
Kucharzewski, Bibliografia; W. Enc. Ilustr.; Łoza S., Rodziny polskie pochodzenia cudzoziemskiego osiadłe w Warszawie i okolicach, W. 1932 I 67–70; – Kołodziejczyk R., Kształtowanie się burżuazji w Królestwie Polskim (1815–1850), W. 1957 s. 112, 162; Łepkowski T., Przemysł warszawski u progu epoki kapitalistycznej, W. 1960 s. 57, 89–90; Łukasiewicz J., Przewrót techniczny w przemyśle Królestwa Polskiego w latach 1852–1886, W. 1963 s. 77, 80, 148, 164; Pustuła Z., Początki kapitału monopolistycznego w przemyśle hutniczo-metalowym Królestwa Polskiego (1882–1900), W. 1968; – „Gaz. Pol.” 1866 nr 253 s. 2; „Gaz. Roln.-Przemysł.” 1850 nr 8; Kalendarz Warszawski J. Ungera, W. 1867 s. 44–5; „Korespondent Handl., Przemysł. i Roln.” 1853–62; „Kur. Warsz.” 1866 nr 234; „Tyg. Ilustr.” 1866 nr 370 s. 193–4 (fot.); „Tyg. Rolno-Technologiczny” 1849; – Arch. Państw. w W.: Akta Hipoteczne Warszawskie nry posesji 1667, 1667A, 1756, 1766; – Informacje Anny Iwaszkiewiczowej.
Zbigniew Pustuła