Lutomirski Stanisław h. Jastrzębiec (ok. 1520–1575), ksiądz, pisarz i działacz reformacyjny. Był synem Piotra, współdziedzica Lutomirska, podkomorzego sieradzkiego, i Jadwigi Szczawińskiej, bratem stryjecznym Jana (zob.) i Mikołaja (zob.). W r. 1537 zapisał się na uniwersytet w Wittenberdze. W sprawach majątkowych występował początkowo wspólnie z bratem Jerzym, przyszłym artylerzystą twierdzy kamienieckiej (w r. 1545 otrzymali w dożywocie wspólnie wieś królewską Brzezany (Brzezanki) w pow. kamienieckim). W r. 1546 był L. sekretarzem królewskim i z prezenty królewskiej proboszczem w Koninie, Tuszynie oraz w rodzinnej Kazimierzy Małej. Być może, przebywał jakiś czas na dworze bpa krak. Samuela Maciejowskiego, gdyż w jednym z dokumentów nazwano go «włodarzem» tegoż właśnie biskupa. W r. 1551 został kanonikiem przemyskim i t. r. w sierpniu znalazł się po raz pierwszy wśród podejrzanych o sprzyjanie nowinkom religijnym. Zdaje się, iż przebywał głównie w Koninie i obracał się w kręgach wielkopolskiej szlachty związanej z ruchem reformacyjnym (Stanisław Dziaduski, Stanisław i Jakub Ostrorogowie). Prawdopodobnie spotkał się z przebywającym w lecie 1553 u Jakuba Ostroroga Franciszkiem Stankarem i pod jego wpływem zdecydował się jawnie opowiedzieć po stronie reformacji. Latem 1554 spisał L. wyznanie wiary i wraz z odpowiednim listem (datowanym z Konina 24 VIII) przesłał je królowi, arcybiskupowi i biskupom katolickim. W konfesji L-ego, choć zawierała ona na ogół poglądy luterańskie, znalazły wyraz wpływy nie tylko Stankara, ale przede wszystkim Marcina Bucera. Artykuł «O Wieczerzy Pańskiej» sformułował wg konkordii wittenberskiej z r. 1536.
Równocześnie L. przystąpił do otwartej propagandy reformacyjnej na terenie swoich parafii. Domagając się akceptacji dla swych przekonań religijnych i działalności, wspierany przez okoliczną szlachtę wielkopolską, stawił się nawet na zamku arcybiskupim w Łowiczu celem uzasadnienia ich w osobistej rozmowie z prymasem. W lutym 1555 wziął udział, zaproszony przez Eustachego Trepkę, w zjeździe luterańskim w Poznaniu. Rychło jednak działalność L-ego zmobilizowała przeciw niemu jego zwierzchników w Kościele katolickim. Ekskomunikowany najpierw przez bpa przemyskiego Jana Dziaduskiego i pozbawiony kanonii przemyskiej, został następnie pozwany przez sąd arcybiskupi do Gniezna, wyznaczony na 1 IV 1555. Rozpoczął wówczas L. energiczne zabiegi o uzyskanie listu żelaznego, o który wystarał mu się – cieszący się wpływami na dworze królewskim i w kręgach episkopatu – brat stryjeczny Jan, uzyskując zarazem przesunięcie terminu rozprawy na 5 IV. Sam L. wziął 24 III udział w rozmowach, jakie odbyli w Gołuchowie przedstawiciele reformacyjnego Kościoła małopolskiego z ministrami i patronami braci czeskich na temat połączenia obu ugrupowań wyznaniowych. Na rozprawę do Gniezna, mimo listu żelaznego, nie stawił się, ale pojawił się w Gnieźnie w otoczeniu zbrojnej szlachty. Został zaocznie ekskomunikowany i pozbawiony wszystkich prebend.
Wówczas L. ponownie udał się o pomoc do szlachty protestanckiej i pojechał na sejm do Piotrkowa, aby tam bronić swoich praw do zajmowanych z prezenty królewskiej parafii. Jego sprawa, przedstawiona zaraz na początku obrad, spotkała się z poparciem posłów różnowierczych, arcybiskup zaś nie zdołał uzyskać od króla ani mandatu przeciw L-emu, ani też zgody na obsadzenie nowymi proboszczami zajmowanych przez L-ego parafii. L. rozwijał na sejmie ożywioną działalność: był m. in. głównym redaktorem przygotowanej przez różnowierczych posłów protestanckiej konfesji, przedłożonej królowi w dn. 3 V. Wówczas także powstał w łonie różnowierczej grupy poselskiej projekt wysłania L-ego do Królewca, w celu zasięgnięcia tam rady na temat organizacji polskiego Kościoła protestanckiego. Jednakże konieczność pilnowania własnych interesów, a przede wszystkim obrona probostw, z których arcybiskup usiłował L-ego usunąć przy użyciu swoich żołnierzy, udaremniła ten wyjazd. Utrzymując się nadal na swoich probostwach, które zamierzał, jak pisał w grudniu 1555 do księcia Albrechta, sam oddać królowi, prowadził L. jawną działalność reformacyjną, przy czym związał się wówczas z małopolskim Kościołem reformacyjnym. Jako jeden z jego przedstawicieli brał udział w synodzie zjednoczeniowym z braćmi czeskimi w Koźminku na przełomie sierpnia i września 1555. W styczniu (20 I) 1556 arcybiskup uzyskał wreszcie mandat królewski nakazujący staroście konińskiemu Stanisławowi Dziaduskiemu usunięcie L-ego z Konina. Dziaduski, sam zaangażowany w ruchu reformacyjnym, nie spieszył się z wykonaniem instygacji i L. pozostał w Koninie do końca 1556 r. W kwietniu t. r. uczestniczył w synodzie różnowierczym w Pińczowie i witał w imieniu ministrów małopolskich przybyłych na ten synod delegatów braci czeskich. Również t. r. zdecydował się ogłosić swoje Confessio, to jest wyznanie wiary chrześcijańskiej, polecając druk królewieckiej drukarni Jana Daubmana (ukazało się we wrześniu).
Po ostatniej próbie w celu utrzymania się w Koninie, jaką była interwencja poselska na sejmie warszawskim 1556/7 r., L. przeniósł się do posiadłości stryjecznego brata Mikołaja – do Kazimierzy Małej, gdzie objął obowiązki ministra tamtejszego zboru, organizacyjnie należącego do małopolskiego Kościoła reformacyjnego. W marcu 1557 brał udział w zjeździe ministrów w Krzcięcicach, w kwietniu przebywał w Wielkopolsce i objeżdżając dwory patronów braci czeskich zbierał składki na szkołę pińczowską, przy czym jego stanowcze w tej mierze wymagania oburzyły zarówno szlachtę, jak i ministrów Jednoty, nie mających żadnych tego rodzaju zobowiązań wobec zborów małopolskich. Dodatkowo przyczynił się L. do zaostrzenia stosunków między obu Kościołami, zapraszając przedstawicieli braci czeskich na synod czerwcowy do Wodzisławia bez porozumienia z superintendentem Feliksem Crucigerem i starszymi ministrami.
Stanowisko L-ego w Kościele małopolskim ugruntowało się po przybyciu Jana Łaskiego, z którym L. podjął jak najbliższą współpracę w dziedzinie kalwinizacji zborów małopolskich, i jednocześnie podjętej przez Łaskiego akcji zjednoczeniowej polskiego protestantyzmu. Prawdopodobnie w związku z licznymi zajęciami organizacyjnymi, koniecznością przebywania obok Łaskiego w Pińczowie czy Wodzisławiu dostał L. do swojego zboru w Kazimierzy Małej diakona-katechetę w osobie najpierw Jana Pustelnika, później zaś Jana Siekierzyńskiego. Jest prawdopodobne, że towarzyszył on Łaskiemu w podjętej w lutym 1558 podróży do Królewca w celu odbycia rozmów z księciem Albrechtem i jego ministrami na temat zjednoczenia wyznań protestanckich w Polsce. W każdym razie akta synodalne nie notują obecności L-ego na żadnym z odbytych w tym czasie synodów. W lipcu t. r. odbył się ślub L-ego z Barbarą Łaską, najstarszą córką reformatora. We wrześniu t. r. uczestniczył L. w synodzie wodzisławskim.
Jako jeden z niewielu ministrów pochodzenia szlacheckiego, szeroko ustosunkowany, powiązany z czołowymi działaczami politycznymi i reformacyjnymi, był L. szczególnie zaangażowany w polityczną walkę obozu różnowierczego. Bezpośrednio przed sejmem piotrkowskim 1558 r. ukazała się drukiem broszura zatytułowana Narzekanie z wyznaniem wiary nieboszczyka ks. biskupa kujawskiego Jana Drohojowskiego, wg opinii S. Kota, pióra właśnie L-ego, stanowiąca ostry atak na biskupów i ich uprawnienia polityczne. W listopadzie 1558 udał się L. do Piotrkowa, gdzie podczas sejmu prowadził propagandę wyznaniową. Do opuszczenia Piotrkowa zmusiła go choroba, 26 I 1559 przebywał w rodzinnej siedzibie (Lutomiersk?), skąd w lutym t. r. wrócił do Kazimierzy Małej. Mimo nadal złego stanu zdrowia udał się na zwołany na 13 III do Pińczowa synod, gdyż pragnął spotkać się z przebywającym tam Leliuszem Socynem.
Stale utrzymywana korespondencja z księciem Albrechtem uległa w tym okresie większemu nasileniu. L. referował księciu sprawy protestantów na sejmie, bronił swojego teścia Jana Łaskiego oskarżonego o rozsiewanie fałszywych wieści o zmianie stanowiska wyznaniowego księcia w sprawie komunii. Łącznikiem między L-m a Albrechtem był wówczas głównie Marcin Kwiatkowski, zaprotegowany na książęcą służbę przez Jana Lutomirskiego. Począwszy od 25 IV 1559 uczestniczył L. we wszystkich kolejnych synodach Kościoła małopolskiego, a podczas burzliwych sporów, zapoczątkowanych wystąpieniem Franciszka Stankara z nauką o pośrednictwie Chrystusa tylko w osobie ludzkiej, działał L. obok Łaskiego w kierunku zahamowania konfliktu, starając się zapobiec grożącemu Kościołowi rozbiciu. Wiosną 1560 kontynuował L. zabiegi o utrzymanie jedności organizacyjnej i wyznaniowej zborów małopolskich. Na synodzie pińczowskim w maju polecono mu przygotowanie na synod generalny kazania O jedności Kościoła, w miesiąc później (19 VI), po zjeździe seniorów w Wodzisławiu, pisał L. do seniora i ministrów braci czeskich, zapraszając ich w imię jedności Kościoła na wrześniowy synod generalny do Książa. Podczas tego ostatniego przyszło mu bronić stanowiska ministrów wobec szlachty. Popierając Feliksa Crucigera, demonstracyjnie zrzekł się urzędu seniora. W późniejszej fazie obrad opowiedział się za ściślejszym zespoleniem ze zborami małopolskimi kujawskiego ośrodka kalwińskiego, pozostającego pod kierunkiem Andrzeja Prażmowskiego. W listopadzie t. r. składał L. sprawozdanie z sytuacji w Kościele, a zwłaszcza na temat sporu ze Stankarem, Janowi Kalwinowi. W r. 1561 na styczniowym synodzie w Pińczowie należał L. do komisji rozpatrującej wyznanie wiary złożone przez podejrzewanego o arianizm Jerzego Blandratę. Jak i pozostali członkowie komisji, wyraził wówczas aprobatę dla przekonań Blandraty, uznając je za ortodoksyjne. Wybrano go wówczas jednym z dwóch seniorów duchownych dla dystryktu pińczowskiego oraz zlecono – wraz z Lismaninem – zorganizowanie szkoły kalwińskiej w Książu. Jednakże już we wrześniu Stanisław Sarnicki, główny obrońca ortodoksyjnej linii kalwińskiej, podejrzewał L-ego o sympatyzowanie z arianizmem. Na konwencie seniorów w Krakowie (10 XII t. r.) przejął L. na przechowanie księgę protokołów synodalnych po Jakubie Sylwiuszu. Był nadto jednym z autorów zredagowanej wówczas konfesji w sprawie Trójcy Sw. i przesłanej następnie do Szwajcarii do Kalwina i Bullingera wraz z listami oceniającymi krytycznie postępowanie Sarnickiego, oskarżającego niektórych ministrów zaocznie o arianizm. W marcu 1562, ciągle jeszcze oficjalnie jako kalwinista, należał L. do grupy ministrów, która udaremniła publiczne rozpatrywanie konfesji Blandraty, i wszedł do ścisłej komisji powołanej w celu przeprowadzenia analizy poglądów Blandraty.
Prawdopodobnie wkrótce po tym synodzie, późną wiosną wyjechał L. do Kamieńca Podolskiego, aby uporządkować sprawy rodzinne po śmierci brata Jerzego. Przy okazji tej podróży odwiedził woj. mołdawskiego Jakuba Heraklidesa Despotę, zwanego Bazylikosem. W relacji z tego spotkania, przekazanej księciu Albrechtowi, wyrażał się z dużym uznaniem o uprzejmości wojewody i jego pobożności. Po powrocie brał udział w synodach w Rogowie, Balicach i Pińczowie. Wówczas też zapoznał się z antytrynitarskimi tezami Jana Pawła Alciata („De Deo uno et trino”), które wywarły zasadniczy wpływ na zmianę jego przekonań wyznaniowych. W końcu t. r. L. otwarcie poparł antytrynitarskie stanowisko Grzegorza Pawła z Brzezin. Po nieudanej próbie układów z Sarnickim na zwołanym w maju 1563 synodzie w Krakowie, wystosował L. w imieniu arianizującej grupy ministrów małopolskich memoriał (17 V) do wszystkich zborów Polski i Litwy z wezwaniem do synodu generalnego, a 20 V wysłał prywatne listy do Mikołaja Wędrogowskiego i Marcina Czechowica do Wilna, postulując jak najliczniejsze przybycie na synod, na którym spodziewał się zmajoryzowania zwolenników ortodoksyjnego kalwinizmu. Synod ten, odbyty 8 X w Pińczowie, zakończył się istotnie sukcesem partii ariańskiej, a L. wybrany został superintendentem zborów małopolskich (po śmierci Crucigera).
Od tego momentu, a zwłaszcza po ostatecznym organizacyjnym rozbiciu Kościoła podczas synodu piotrkowskiego 1565 r., stał się L. jednym z kierowników zboru mniejszego. Ostrożny w działaniu, starał się miarkować postępujący radykalizm teologiczny i społeczny, aby nie dopuścić do konfliktu z szlacheckimi i magnackimi patronami zborów. Te motywy przebijają w jego stanowisku w sprawie antypedobaptyzmu; zrazu niezdecydowany, na synodzie w Węgrowie (30 XII 1565) opowiedział się otwarcie za antypedobaptyzmem, przeciw dzieciochrzczeństwu, ale w zredagowanej przez siebie uchwale zalecał umiar, takt i tolerancję. Wobec unitaryzmu zajął początkowo stanowisko negatywne, wzywał nawet w lipcu 1566 Czechowica i grupę kujawską na synod do Brzezin dla przedyskutowania tej kwestii, ale na zwołanym przez dyteistów, wspieranych przez niektórych działaczy kalwińskich, synodzie w Łańcucie (14 VI 1567) przechylił szalę zwycięstwa dla unitarian, opowiadając się, ku ogólnemu zaskoczeniu, po ich stronie. Jednakże w stosunku do służby wojskowej poparł umiarkowane stanowisko Jakuba Paleologa. Na synodzie w Lutomiersku w r. 1573 wystąpił przeciw Czechowicowi, wypowiadając się za udziałem antytrynitarzy w wojnie obronnej i sprawowaniem urzędów. Wg Sandiusa, ogłosił w tej sprawie osobne pismo, wydane w r. 1574 (zaginione).
Wytrawny teolog, dobry taktyk i bystry obserwator, mimo pewnego konserwatyzmu, będącego niewątpliwie wynikiem pochodzenia i powiązań społecznych, w momentach przełomowych udzielał L. poparcia nurtowi radykalnemu, starając się zarazem uchronić go przed popadnięciem w sekciarstwo. Zmarł prawdopodobnie w r. 1575. Małżeństwo jego z Barbarą Łaską, która wyszła później za Wawrzyńca Gradowskiego, sędziego ziemskiego sochaczewskiego, było bezdzietne.
Nowy Korbut (Piśm. staropolskie), II; – Barycz H., Z epoki renesansu, reformacji i baroku, W. 1971; Bidlo J., Jednota bratrská v prvním vyhnanství v Polsce, Praha 1900 I; Finkel L., Konfesja podana przez posłów na sejmie piotrkowskim w r. 1555, „Kwart. Hist.” R. 10: 1896 s. 265, 267–9; Górski K., Grzegorz Paweł z Brzezin, Kr. 1929; Kobierzycki J., Przyczynki do dziejów ziemi sieradzkiej, W. 1915 I 10–11; Kot S., Opposition to the Pope by the Polish Bishops, „Oxford Slavonic Papers” T. 4: 1953 s. 42–4, 57–8; Kowalska H., Działalność reformatorska Jana Łaskiego w Polsce, Wr.–W.–Kr. 1969; Landsteiner K., Jacobus Paleologus, Eine Studie…, Wien 1873 s. 38–9; Lehmann J., Konfesja sandomierska na tle innych konfesji w Polsce XVI wieku, W. 1937; Łukaszewicz J., Dzieje Kościołów wyznania helweckiego w dawnej Małej Polsce, P. 1853 s. 204–5, 218; Sipayłło M., Fata libellorum, „Roczn. B. Narod. w W.” T. 4: 1968 s. 255; Szczucki L., Marcin Czechowic, W. 1964; Wotschke T., Stanislaus Lutomirski, „Arch. f. Reformationsgesch.” Jg 3: 1905–6; – Akta synodów różnowierczych w Polsce, I; Bock F. S., Historia antitrinitariorum, Regiomonti et Lipsiae 1774 I cz. I; Der Briefwechsel der Schweizer mit den Polen, Leipzig 1908; Calvini Opera, XVIII nr 3273 oraz wg indeksu; Diariusz sejmu walnego warszawskiego w roku 1556/7, Kórnik 1939; Dzienniki sejmów walnych koronnych… 1555 i 1558, Kr. 1869 s. 6; Historica eorum narratio quae in mota per Franciscum Stancarum… de Mediatore controversia sunt…, Pinczoviae 1561 k. BIII–BIV; Hosii epistolae, II; Lasciana; Lubieniecki S., Historia reformationis Polonicae, W. 1971; Matricularum summ., IV, V 3618, 3980; Miscellanea arianica, „Arch. Hist. Filozofii i Myśli Społ.” T. 6: 1960 s. 234–6; Najstarsze synody arian polskich, „Reform. w Pol.” R. 1: 1921; Pamiętniki o dawnej Polsce [Listy J. F. Commendonego], Wil. 1851 I 10 217–8; Sandius C., Bibliotheca antitrinitariorum, W. 1967; Scrinium Antiquarium sive Miscellanea Groningana Nova…, Groningae et Bremae 1754 IV 545–7; Uchańsciana, I.
Halina Kowalska