Sedlaczek Stanisław Marian, pseud.: Marian Lwowicz, Stanisław Dębicki, Lord Cotbury, Arcykot, Sas (1892–1941), działacz harcerski, pedagog, psycholog. Ur. 31 I w Kołomyi, był najstarszym z sześciorga dzieci Wiktora (ur. 1860), właściciela sklepu z materiałami tekstylnymi w Kołomyi, i Filipiny (używała też imienia Felicja) z Dominikowskich, bratem Ludomira Sedlaczka Komorowskiego (zob.). Rodzina ojca S-a przybyła do Galicji w XIX w. z Moraw.
W r. 1910 S. ukończył z odznaczeniem V Gimnazjum we Lwowie, a następnie studiował budowę maszyn na politechn. lwow. W czasie studiów był członkiem Związku Młodzieży Polskiej «Zet», przewodniczącym Akademickiego Koła Tow. Szkoły Ludowej oraz współorganizatorem Akademickich Drużyn Sokolich. W r. 1913 związał się z ruchem harcerskim. W październiku t.r. został członkiem redakcji dwutygodnika „Skaut”, a od stycznia 1914 był sekretarzem Związkowego Naczelnictwa Skautowego we Lwowie. Był także przybocznym VII Lwowskiej Drużyny Skautowej, a w lecie 1914 członkiem kierownictwa kursów w Skolem, na których kształcono instruktorów skautowych dla całej Polski.
Prawie ukończone studia przerwał S-owi wybuch pierwszej wojny światowej. S. wraz z całą Komendą Naczelnictwa Skautowego przybył do Krakowa, gdzie współpracował z miejscowymi władzami harcerskimi, a następnie przedarł się przez linię frontu do Lwowa. Kierował tam organizowanymi przez siebie tajnymi drużynami skautowymi i pracował w Komitecie Ratunkowym. Wiosną 1915 wyjechał do Warszawy, Wilna, a następnie do Kijowa dla nawiązania kontaktów z miejscowymi organizacjami harcerskimi. Ofensywa niemiecka odcięła S-owi możliwość powrotu do Lwowa. Od września 1915 do początku r. 1919 przebywał w Kijowie, gdzie działał do r. 1917 jako referent, a następnie kierownik sekcji organizacyjnej Polskiego Lwowskiego Komitetu Ratunkowego. Na tajnym zjeździe Naczelnej Komendy Skautowej w grudniu 1915 w Kijowie S. został wybrany na naczelnika. Działalność harcerstwa w Rosji miała do rewolucji lutowej 1917 r. charakter konspiracyjny. S. przyjął pseud. Marian Lwowicz. Stworzył z rozproszonych po całej Rosji przeszło stu polskich drużyn harcerskich wielką i sprawną organizację, liczącą w końcu r. 1917 ok. 10 tys. członków. Był współorganizatorem kursów instruktorskich w Syrcu koło Kijowa w maju 1916, a także kierownikiem dwu takich kursów w ośrodku «Kiń Grust’» (Porzuć Smutek) pod Kijowem w maju 1917 i na przełomie czerwca i lipca 1918. Od października 1917 do początku r. 1919 redagował pismo „Młodzież” przemianowane w r. 1918 na „Harce”. Zamieszczał w tym piśmie liczne publikacje pod pseud. Lord Cotbury. W początku listopada 1918 wziął udział w ogólnopolskim zjeździe harcerskim w Lublinie, na którym utworzono jeden Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP); S. został na nim wybrany na członka Naczelnej Rady Harcerskiej. W r. 1918 był lektorem Polskiego Kolegium Uniwersyteckiego w Kijowie i wykładał teorię harcerstwa. Od sierpnia t.r. do początku r. 1919 był też referentem Oddziału Reemigracyjnego przy Poselstwie Polskim na Ukrainie. Po wyjeździe z Kijowa S. był poszukiwany przez sowiecką Komisję Nadzwyczajną do Walki z Kontrrewolucją (Czeka) i wydano na niego zaocznie wyrok śmierci.
W początku r. 1919 S. przyjechał do Warszawy i 1 V t.r. został referentem sekcji szkolnictwa średniego Min. WRiOP. W czerwcu t.r. wybrano go do Wydz. Wykonawczego Naczelnej Rady Harcerskiej. Jako jeden z głównych organizatorów ZHP brał udział w tworzeniu jego statutu i regulaminów. Od połowy r. 1919 do listopada 1921 był S. naczelnikiem Głównej Kwatery Męskiej ZHP (przez kilka miesięcy był równocześnie naczelnikiem Głównej Kwatery Żeńskiej). W okresie wojny polsko-sowieckiej w r. 1920 zgłosił się ochotniczo do wojska i został przydzielony do Inspektoratu Armii Ochotniczej, gdzie współdziałał w organizowaniu oddziałów harcerskich. Od lutego 1920 był współredaktorem, a od lipca do grudnia t.r. redaktorem pisma „Harcerz”. W l. 1930–5 był też wydawcą tego pisma. W lecie 1921 prowadził instruktorski Kurs Związkowy w Piwnicznej. Od października 1921 do końca stycznia 1932 był referentem Naczelnego Inspektoratu, a równocześnie do lutego 1929 Naczelnym Inspektorem Harcerstwa w Min. WRiOP. W l. 1922–6 był S. wiceprzewodniczącym ZHP, a od kwietnia 1925 do lutego 1931 – ponownie naczelnikiem Głównej Kwatery Męskiej ZHP. W l. 1923 i 1927–9 prowadził ogólnopolskie harcerskie kursy instruktorskie. Był również od r. 1924 współredaktorem, a w l. 1927–33 redaktorem miesięcznika „Harcmistrz” oraz dodatku do tego pisma „Wiadomości Urzędowe”, w r. 1928 także redaktorem i wydawcą „Rocznika Harcerskiego”. Zamieścił w tych wydawnictwach wiele swych artykułów. Z ramienia ZHP brał udział w kolejnych międzynarodowych konferencjach skautowych; w lipcu 1922 w Paryżu, w sierpniu 1928 w Kandersteg w Szwajcarii, w sierpniu 1929 w Birkenhead w Anglii, gdzie przewodniczył obradom przedstawicieli organizacji skupionych w Biurze Skautów Słowiańskich, wreszcie w lipcu 1931 w Baden koło Wiednia. W l. 1927–31 redagował i wydawał pismo „Skaut Słowiański”. W r. 1924 współorganizował w Warszawie, a w r. 1929 w Poznaniu, ogólnopolskie zloty harcerskie. W grudniu 1927 został mianowany harcmistrzem Rzeczypospolitej. W związku ze zmianami w kierownictwie ZHP i objęciem funkcji przewodniczącego przez Michała Grażyńskiego, S. jako sympatyk Narodowej Demokracji został usunięty w początkach l. trzydziestych z władz naczelnych tego związku. Pozostał członkiem Głównej Kwatery Męskiej ZHP, a w kwietniu 1933 został wybrany do Rady Starszego Harcerstwa. W lecie t.r. uczestniczył w międzynarodowym zlocie w Gödöllö na Węgrzech, a w lipcu 1935 był członkiem Komendy Jubileuszowego Zlotu Harcerskiego w Spale. W r. 1933 S. był współzałożycielem Gromady Świętego Jerzego (członkiem do r. 1939), działającej w Warszawie wśród instruktorów harcerskich, reprezentujących orientację katolicko-narodową; dla kręgów tych był dużym autorytetem.
W l. 1920–2 studiował S. psychologię i pedagogikę w Państwowym Instytucie Pedagogicznym w Warszawie; dyplom jego ukończenia uzyskał w październiku 1925. W l. 1921–5 był asystentem przy katedrze psychologii tego Instytutu. Był też współpracownikiem „Rocznika Pedagogicznego”, prowadząc w nim działy „Kronika polska” i „Kronika światowa”. W l. 1923–8 studiował jako wolny słuchacz na Wydz. Filozoficznym Uniw. Warsz. Od r. szk. 1922/23 wykładał przedmiot «Rozwój fizyczny dziecka» w Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej, był także wykładowcą zasad harcerstwa w Państwowym Instytucie Wychowania Fizycznego w Warszawie. W l. 1931–3 pracował w Zakładzie Psychotechniki przy Państwowej Wyższej Szkole Budowy Maszyn i Elektrotechniki im. H. Wawelberga i S. Rotwanda w Warszawie, a w l. 1933–5 był jego kierownikiem. Współpracował z redakcją „Psychotechniki”, prowadząc dział „Notatki bibliograficzne”. Był też w tym czasie sekretarzem, a następnie wiceprezesem Tow. Psychologicznego im. Józefy Joteyko i prezesem Katolickiego Związku Abstynentów.
W jesieni 1935 S. przeniósł się do Poznania, gdzie na propozycję kard. Augusta Hlonda został kierownikiem Wydz. Programowego Katolickiego Związku Młodzieży (KZM). Był współorganizatorem i zastępcą komendanta Ogólnopolskiego Zlotu KZM w Częstochowie we wrześniu 1938. W wydawanym w Poznaniu dla kierownictw Oddziałów Katolickich Stowarzyszeń Młodzieży piśmie pt. „Kierownik” zamieścił w l. 1936–9 ok. 30 artykułów i not. Wydał też prace: Zastępy w KZMM [Katol. Związku Młodzieży Męskiej] (P. 1939) i Zastępy w KZMŻ [Katol. Związku Młodzieży Żeńskiej] (P. 1939). W r. 1930 uchwałą Naczelnictwa ZHP powierzono kierowanie czasopismem „Harcerz” prywatnej spółce, którą reprezentował S. W r. 1936 Naczelnictwo cofnęło swoją uchwałę, w związku z czym S. przeniósł pismo do Poznania i powierzył funkcję wydawcy Olgierdowi Grzymałowskiemu, a w r. 1937 zmienił tytuł pisma na „Zagończyk”. Było ono wydawane w dalszym ciągu przez Grzymałowskiego. Współpracował też z poznańskim środowiskiem harcerskim i został wybrany do zarządu Okręgu Wielkopolskiego ZHP. Równocześnie w l. 1937–9 był studentem Wydz. Humanistycznego Uniw. Pozn., w którym w czerwcu 1939 uzyskał dyplom magistra filozofii.
S. był wybitnym teoretykiem metod wychowawczych polskiego ruchu harcerskiego. Już w okresie pierwszej wojny światowej opracował podręcznik Szkoła harcerza (Kijów 1917 – 2 wyd., Wyd. 3 W. 1920), oparty na pracy R. Baden Powella „Scouting for Boys” (1908), uzupełniony metodami wychowawczymi F. W. Foerstera i dostosowany do warunków i doświadczeń polskich. Postulował, by harcerstwo oddziaływało na młodzież, «urabiając charaktery, pielęgnując uczucia narodowe, kształcąc umysły, rozwijając działalność fizyczną i zaprawiając do życia organizacyjnego». Uważał, że w harcerstwie i innych środowiskach wychowawczych, należy kształtować elitę społeczną narodu zdrową fizycznie i moralnie. Był zwolennikiem oddziaływania wychowawcy przede wszystkim na jednostkę, w przeciwieństwie do często stosowanego systemu «masówki». Dążył do ścisłego powiązania harcerstwa z rodziną, szkołą i Kościołem katolickim.
S. pisał o historii skautingu: Geneza harcerstwa („Nasze Życie” 1922), Geneza skautingu i harcerstwa (W. 1936 Wyd. 2 po 1961 [b.d. i m.w.]), Harcerstwo na Rusi i w Rosji 1913–1920 (W. 1936), o jego ideologii: Nasze harcerstwo („Kalendarz Harcerski” 1924), O ideologii skautingu („Harcmistrz” 1926 nr 1–2 – było to streszczenie pierwszej części referatu Prawo jako wyraz ideologii, wygłoszonego przez S-a na konferencji starszyzny harcerskiej w Łodzi 28–30 XII 1930), Podstawy etyczne skautingu Baden-Powellowskiego (W. 1928), o metodach postępowania z młodzieżą: Drogowskaz harcerski (współautorstwo z Jerzym Mateckim, W. 1934, następne wyd. 1936, 1939, 1944, 1946, 1981), Wytyczne metodyki harcerskiej (W. 1931), Metodyka harców w przykładach (W. 1935), o stosunku harcerstwa do religii: O wychowanie i życie religijne w harcerstwie (W. 1931) i Harcerz służy Bogu (W. 1932). Zajmował się problemami organizacji ruchu harcerskiego: Organizacja harcerstwa polskiego (Lw. 1920), W sprawie organizacji harcerstwa („Harcmistrz” 1925 nr 12) i Organizacja harcerstwa (W. 1927 z. 1–2, współautorstwo z I. Sedlaczkową). W r. 1927 opublikował Bibliografię harcerstwa (W.). S. był sympatykiem Porozumienia Antykomunistycznego, doradcą tego ruchu w sprawach wychowania młodzieży. W artykule Ruch pionierski i wychowanie „Polaków” w sowieckiej Ukrainie („Harcmistrz” 1926 nr 54 – pod pseud. Marian Lwowicz), sygnalizował niebezpieczeństwo płynące z komunistycznego wychowania młodzieży. Pod pseud. Stanisław Dębicki przetłumaczył wspomnienia zbiegłego z łagru rosyjskiego instruktora skautowego Iwana Sołoniewicza „Rossija w konclagere” (Sofija 1937), które pt. „Rosja w obozie koncentracyjnym” wyszły we Lwowie (1938).
Z inicjatywy S-a ukazało się kilka ważnych prac zagranicznych dotyczących skautingu: R.E. Philippsa „System zastępowy” (W. 1922, następne wyd. 1931, 1939, 1946), G. Biertiera „Kształcenie starszyzny harcerskiej” (W. 1928), R. Baden-Powella „Wskazówki dla skautmistrzów” (W. 1930, tłumaczenie S-a), H. Boucheta „Skauting i indywidualność” (Lw. 1938, przedmowa S-a) i R. Hereta „Prawo harcerskie, Komentarz według św. Tomasza z Akwinu” (P. 1939, tłumaczenie S-a i W. Sawickiego).
S. publikował też rozprawy z dziedziny psychologii i psychotechniki, m.in. Wyniki badań psychotechnicznych a powodzenie szkolne uczniów Państwowej Szkoły Budownictwa i Państwowej Szkoły Drogowej w Warszawie („Psychotechnika” 1934) i Prognostyczność pewnych testów (P. 1935 odb. z „Kwart. Psychologicznego”). Wraz z Felicją Felhorską redagował wydawnictwo: „Prace w dziedzinie psychologii wychowawczej w Polsce” (W. 1937).
Po wybuchu wojny w r. 1939 S. musiał opuścić Poznań i przeniósł się do Warszawy. Został członkiem Plenum Stołecznego Komitetu Samopomocy Społecznej, a następnie współorganizatorem i kierownikiem Sekcji Pomocy dla Wysiedlonych przy tymże Komitecie. W oparciu o zespół instruktorski Gromady św. Jerzego S. wraz z Witoldem Sawickim założył organizację Harcerstwo Polskie o krypt. Hufce Polskie (HP), następnie nią kierował. Związana ideowo ze Stronnictwem Narodowym i zwana potocznie Harcerstwem Narodowym, była alternatywą wobec Szarych Szeregów. S. był członkiem Rady Wychowania Narodowego przy zarządzie głównym tego stronnictwa. W r. 1940 ukazała się konspiracyjnie praca „Harcerstwo. Zarys podstaw ideowych i organizacji” pod redakcją S-a (Lw. 1939, właściwie W. 1940). Zawierała ona ostrą krytykę postawy sanacyjnego kierownictwa ZHP, ocenianej tu jako antynarodowa i prolaicka, i głosiła idee harcerstwa jako syntezy nacjonalizmu i tradycyjnego katolicyzmu. S. organizował liczne szkolenia młodzieży i kursy instruktorskie. Aresztowany został przez Niemców w swoim mieszkaniu w nocy z 17 na 18 V 1941. Osadzony na Pawiaku, 23 VII t.r. wysłany do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, został tam zamordowany 3 VIII 1941. Był odznaczony orderem Polonia Restituta i Złotym Krzyżem Zasługi.
S. był dwukrotnie żonaty: z Janiną z Parniewskich (zm. 1924) i Ireną z Szulców (ślub 9 I 1926). Z drugiego małżeństwa miał czworo dzieci: bliźniaków – Mariana (ur. 1926), harcerza i drużynowego w HP, żołnierza batalionu AK «Gustaw», księdza katolickiego, od r. 1980 wykładowcę w seminarium duchownym w Senegalu, i Stanisława, harcerza HP, żołnierza batalionu AK «Gustaw», inżyniera mechanizacji rolnictwa, oraz Wandę (ur. 1928), psychologa, i Andrzeja (ur. 1938), profesora medycyny w Szczecinie.
Fot. w B. Ossol.: rkp. 15435 t. 5; – Błażejewski W., Bibliografia harcerska 1911–1960, W. 1981; toż, Suplement. W. 1984; tenże, Bibliografia harcerska 1961–1981, W. 1985; Chojnacki W., Bibliografia zwartych druków konspiracyjnych, W. 1970 s. 206; Leksykon harcerstwa, W. 1988 (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (uzupełnienie); Olszewicz, Lista strat kultury pol. (błędna data śmierci); Zagórowski, Spis nauczycieli, I–II; – Błażejewski W., Z dziejów harcerstwa polskiego (1910–1939), W. 1985; Domańska R., Pawiak. Więzienie Gestapo. Kronika 1939–1944, W. 1978; Glass H., O harcerstwie na Rusi i w Rosji w l. 1914–1920, Pamiętnik Kijowski, Londyn 1966 III; [Glass H.] Jankowski S., Metody ekspansji komunizmu. Dzieje ukształtowania systemu w latach 1919–1939, Londyn [b.r.w. ok. 1982] s. 24–5, 33; Koźniewski K., I zawsze krzyż oksydowany…, Kr. 1990; Kroll B., Opieka i samopomoc społeczna w Warszawie 1939–1945, W. 1977; tenże, Rada Główna Opiekuńcza 1939–1945, W. 1985; Saunders H., The left hand shake, London 1948 s. 73; [Sawicki W.] Podwalski J., Stanisław Sedlaczek. Życie i dzieło, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1949 (skład rozrzucony, odb. szczotkowa) s. 157–9; Terej J. J., Rzeczywistość i polityka, W. 1971; Wiśniewska M., Harcmistrz Rzeczypospolitej Stanisław Sedlaczek, „Czuwaj” 1991 nr 18 s. 11; Z procesu Hoessa. Organizacja podziemna w Oświęcimiu, „Głos Wpol.” 1947 nr 79 s. 2; – Broniewski S., Całym życiem. Szare Szeregi w relacji naczelnika, W. 1983; Dziennik Urzędowy Min. WRiOP, W. 1932 nr 1 dod. „Ruch Służbowy” s. 3; Glass H., Na szlaku Chudego Wilka, P. [b.r.w.]; Sedlaczek M., Sedlaczek W., Harcmistrz Rzeczypospolitej Stanisław Sedlaczek, P. 1991; Szare Szeregi. Harcerze 1939–1945, W. 1988 I; – „Życie Warszawy” 1986 nr 245, 1988 nr 246, 249, 1990 nr 248, 1991 nr 174; – AAN: Karty ewidencyjne Prezydium Rady Ministrów, sygn. 9 nr 1197, Arch. ZHP; Arch. PAN: Spuścizna Tadeusza Strumiłły; Arch. Uniw. Pozn.: Teczka studencka nr 103b/2669; Arch. Uniw. Warsz.: Teczka studencka nr 16421; B. Ossol.: rkp. 15002/6a, 7e, 15007/10, 23, 15013/5; – Informacje córki, Wandy Sedlaczek z P., i bratanka, Lecha Sedlaczka z W.
Stanisław Konarski