Massalski Stanisław h. własnego (zm. 1670), podkomorzy grodzieński, pułkownik wojska W. Ks. Lit. i poseł sejmowy. Był starszym synem Andrzeja (zob.) i jego pierwszej żony Elżbiety Wejherówny. Odziedziczył z dóbr ojcowskich Wiejsieje i Olekszyce w pow. grodzieńskim oraz Bolków (Bulkowo) w woj. brzeskim litewskim. W czasie wyprawy kniazia Semena Andrejewicza Urusowa na Brześć Litewski, gdy armia Urusowa po bitwie pod Wierzchowiczami (27 XI 1655) wycofywała się w kierunku Grodna, M. walczył w szeregach pospolitego ruszenia szlachty grodzieńskiej, a następnie wziął udział w rokowaniach prowadzonych przez przywódców szlachty grodzieńskiej z kniaziem Urusowem i wymieniał z nim dary. Rokowania zakończyły się przejściem M-ego na stronę rosyjską i objęciem przez niego w imieniu cara dowództwa nad chorągwią powiatową szlachty grodzieńskiej. W zimie 1656 na polecenie władz carskich blokował od północy Tykocin, zajęty przez oddziały radziwiłłowskie i garnizon szwedzki, broniąc Szwedom dostępu do pow. grodzieńskiego. Bronił go także przed oddziałami wojska litewskiego, pozostającymi pod rozkazami regimentarza Pawła Sapiehy. Dowodząc ochotnikami M. najeżdżał ziemie pozostające pod władzą króla Jana Kazimierza, na co Polacy wielokrotnie się skarżyli u władz rosyjskich. Wiosną 1657 udał się jako poseł szlachty grodzieńskiej do Moskwy, uzyskał 10 (20) kwietnia t. r. wraz z Mikołajem Ciechanowieckim audiencję u cara Aleksego Michajłowicza, ofiarował mu złotą buławę hetmańską wysadzaną turkusami i szablę w złotej oprawie ozdobionej rubinami i ałmazami, a w zamian otrzymał od cara bogate dary. Od cara uzyskał także potwierdzenie praw szlachty grodzieńskiej w postaci «žalovannoj gramoty» wydanej 4 (14) maja t. r., a dla siebie otrzymał w nadanie dobra ekonomii grodzieńskiej łącznie z dzierżawą serejską. Zarząd ich przejął z rąk Tomasza Gibla, administratora ekonomii z ramienia Pawła Sapiehy. W dobrach ekonomii Nowym Dworze udzielił 23 IX 1657 schronienia Janowi Antoniemu Chrapowickiemu, chorążemu smoleńskiemu, znanemu pamiętnikarzowi, i gościł go tam do czerwca 1658. W maju 1658 odmówił Bogusławowi Radziwiłłowi usunięcia z Serej katolickiego księdza Steckiewicza zajmującego zbór kalwiński, powołując się na nadane sobie carską hramotą uprawnienia.
Z władzami carskimi w Moskwie utrzymywał M. stały kontakt, zawiadamiając je o wydarzeniach w Polsce. W początkach października 1657 powiadomił carskiego wojewodę grodzieńskiego Bogdana Apriłowa o wynikach swej podróży do «brata» hetmana Pawła Sapiehy i przestrzegł go o zamiarach szlachty grodzieńskiej poddania się królowi Janowi Kazimierzowi. Wojewoda Bogdan Apriłow oskarżał z kolei M-ego o sprzyjanie Sapieże, niewydawanie zboża oddziałom rosyjskim i wspieranie króla Jana Kazimierza pieniędzmi zebranymi z dochodów ekonomii grodzieńskiej. W r. 1658 M. przygotowywał starannie przejście na stronę króla Jana Kazimierza. Dn. 12 IV t. r. przebywał w czasie komisji wojskowej W. Ks. Lit. w Brześciu Litewskim. Dzięki wstawiennictwu Aleksandra Hilarego Połubińskiego, pisarza polnego W. Ks. Lit., otrzymał od króla Jana Kazimierza 14 VIII 1658 list wybaczający mu zdradę, a na przełomie 1658 i 1659 r. przystąpił do oblegania Grodna. Na koszty oblężenia otrzymał asygnaty hetmańskie na sumę 27 000 fl. Grodno kapitulowało w marcu 1659, a w trzy miesiące później w czerwcu t. r. M. został na sejmiku w Grodnie wysunięty na urząd podkomorzego pow. grodzieńskiego. Otrzymał go wkrótce potem od króla Jana Kazimierza. Dn. 4 VI 1661, jako poseł grodzieński na sejm, zasiadał w komisji powołanej do przyjęcia sprawozdania skarbowego. Został nadto deputatem na Trybunał Skarbowy W. Ks. Lit. zwołany na dzień 10 X 1661 do Wilna. Był posłem także na sejm w r. 1662, został na nim wyznaczony na członka komisji dla rozpatrzenia sporów granicznych między obywatelami grodzieńskimi a zarządem ekonomii grodzieńskiej. Dowodził 500 zaciągniętymi przez siebie dragonami. W r. 1667 był deputatem na Trybunał Główny W. Ks. Lit.
M. ufundował kaplicę (do dziś istniejącą) z kryptą grobową przy kościele Dominikanów w Sejnach i zapisał 19 VI 1666 na jej konserwację 500 zł. W krypcie zostali pochowani jego rodzice, a następnie on sam. Dn. 29 VII 1669 spisał testament, w którym przekazał dobra ojczyste Olekszyce, Wiejsieje i Bulkowo jedynemu synowi Michałowi, a żonie Izabeli z Naruszewiczów, kasztelance żmudzkiej, zapisał jej dobra posagowe. Zmarł 7 XI 1670. Pozostawił, poza wymienionym już synem Michałem, chorążym grodzieńskim (zm. 1677), córki: nie znaną z imienia żonę Michała Kazimierza Paca, starosty wasilkowskiego, Elżbietę, żonę kolejno Bonifacego Paca, oboźnego lit., Kazimierza Władysława Bieleckiego, wojskiego parnawskiego, i Stefana Kazimierza Stankiewicza, ciwuna berżańskiego, oraz Izabelę, za Michałem Narbutem.
Niesiecki; Żychliński, IV 177; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 241–3; – Kłapkowski W., Konwent dominikanów w Sejnach, „Ateneum Wil.” T. 13: 1938 cz. 2 s. 83; Sapiehowie, materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe. Pet. 1891 II 81; Wolff J., Pacowie…, Pet. 1885 s. 121, 178, 190, 233; – Akty Moskovskogo Gosudarstva, S. Pet. 1894 s. 500, 514–5; Akty Vil. Archeogr. Komm., I 198–200, 493–4, 508, 541; Belokurov S. A., Dnevalnyja zapiski prikaza tajnych del 7165–7183, Moskva 1908 s. 10–12, Čtenija Imperatorskogo Obščestva Istorii i Drevnosti Rossijskich pri Moskovskom Universitete, I; Diariusz wojewody witebskiego Jana Antoniego… Chrapowickiego, Wyd. J. Rusiecki, W. 1845 s. 90, 223; Medeksza S. F., Księga pamiętnicza…, Kr. 1875 s. 52, 105, 127, 146, 154, 167, 252, Script. Rer Pol., III; Odlanicki-Poczobut J. W., Pamiętnik (1640–1684), W. 1877 s. 60, 108; Pamjatniki diplomatičeskich snošenij s’Rimskoju Impereju (s 1632 po 1660 god), S. Pet. 1854 col. 726–36, Pamjatniki diplomatičeskich snošenij Drevnej Rossii s’deržavami inostrancev; Russko-belorusskije svjazi. Sbornik dokumentov (1570–1667 gg.), Mińsk 1963 nr 362 s. 382–3; Sapunov A., Vitebskaja Starina, Vitebsk 1885 s. 107; Vol. leg., IV s. 371 fol. 790 s. 424 fol. 902, s. 426 fol. 905; Zapiski otdelenija russkoj i slavjanskoj archeologii Imp. Archeologičeskogo Obščestva, S. Pet. 1861 s. 672, 681; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, dz. V t. 196 nr 9342 (3 listy oryginalne); B. Czart.: rkp. 1352 (Kojałowicz W., Nomenclator) s. 274; B. Jag.: rkp. 4438 (Chrapowicki J. A., Diariusz, lata 1656–64).
Tadeusz Wasilewski