Ortyński Stanisław Kostka h. Łabędź (ok. 1708–1779), komendant milicji Potockich, podczaszy zwinogrodzki, konfederat barski, sybirak, autor i wydawca książeczek do nabożeństwa. Pochodził z niezamożnej rodziny wiodącej się z Ortyńców w pow. samborskim. Był pułkownikiem Kozaków humańskich i równocześnie komendantem milicji nadwornej Franciszka Salezego Potockiego, krajczego kor., a następnie woj. kijowskiego. W r. 1746 występował jako cześnik zwinogrodzki woj. kijowskiego. Wg Edwarda Rulikowskiego O. był dzielnym i energicznym dowódcą. Umocnił Humań, ośrodek ogromnych dóbr Potockich zwanych Humańszczyzną. Otoczył miasto głęboką fosą, wałem i ostrokołem, bronił je przed najazdami Kozaków siczowych i hajdamaków, osłanianych przez zarządcę Nowej Serbii gen. Iwana Chorwata. O. wielokrotnie rozpraszał plądrujące watahy (w l. 1745, 1749, 1750, 1757), a niekiedy, w odwet, wyprawiał się na Sicz. Powodowało to z kolei protesty władz rosyjskich (np. w r. 1749) czy skargi Kozaków zaporoskich przeciw O-emu (1757). Równocześnie O. był komisarzem dóbr brahiłowskich Potockiego pod Winnicą. Wytknął trakt z Brahiłowa do Humania (długości ok. 160 km). Zakładał wzdłuż niego osady wiejskie, a zapewniając im ochronę wojskową, przyczynił się do większego spokoju tych stron i rozwoju życia gospodarczego. W r. 1758 pełnił urząd podczaszego zwinogrodzkiego, którym pozostał do końca życia. Dn. 25 IV 1763 August III mianował O-ego sędzią (z roczną pensją 1 000 zł) w nowo utworzonym (7 III) sądzie pogranicznym woj. bracławskiego. Do kompetencji O-ego należało sądzenie spraw cywilnych w sporach między obywatelami tatarskimi i polskimi. W r. 1764 podpisał z woj. kijowskim elekcję Stanisława Poniatowskiego. Sejm 1766 r. powołał O-ego do komisji dla ustalenia granic między woj. kijowskim i woj. bracławskim. W r. 1767 posłował z woj. bracławskiego na nadzwycz. sejm warszawski pod węzłem konfederacji radomskiej. Sejm ten rozszerzył kompetencje O-ego jako sędziego pogranicznego sądu bracławskiego, przyznając mu moc sądzenia również spraw kryminalnych i podnosząc roczną pensję do 2 000 złp. Powołany był wówczas również do dwóch komisji sejmowych dla rozsądzenia spraw majątkowych starostwa winnickiego (w Bracławskiem) i dóbr królewskich Kuryłówka (w woj. ruskim).
O. wziął udział w konfederacji barskiej jako regimentarz części chorągwi koronnych oraz oddziałów zbrojnych szlachty ukraińskiej, które własnym sumptem zorganizował. W kampanii wiosennej 1768 r. na Podolu dał się poznać jako dzielny żołnierz i dobry dowódca. Wśród Rosjan uchodził za przywódcę barskiego (predvoditel barskij – wg F. Wojejkowa) i zajmującego pierwsze miejsce po Józefie Pułaskim (wg P. Kreczetnikowa). O. śpiesząc z Antonim Pułaskim z odsieczą oblężonym w Berdyczowie, poniósł 10 VI pod Wiernyhorodkiem klęskę i w Koziatynie (na południe od Berdyczowa) ranny kilkakrotnie spisami i od kul wzięty został do niewoli. Gdy oblężeni ujrzeli O-ego i jego najbliższych towarzyszy, sprowadzonych (12 VI) pod mury Berdyczowa, w dniu następnym poddali forteczkę oblegającym. Stąd O. poprowadzony został (18 VI) z Kazimierzem Pułaskim i in. do obozu przejściowego w Połonnem. Tu obiecano mu (27 VIII) zwolnienie za odciągnięcie od konfederacji Józefa Pułaskiego i Michała Krasińskiego, pod warunkiem jednakże uprzedniego złożenia recesu i deklaracji o współodpowiedzialności żony, dzieci i całego domu w razie niedotrzymania zobowiązania. O. odmówił. Odrzucił również drugą w tej sprawie propozycję z 18 IX. Dn. 30 X poprowadzono go do Kijowa, a stąd po pewnym czasie przez Tułę i Kazań do Tobolska. Mimo wydanego ukazu z 10 (21) IX 1773 o zwolnieniu jeńców konfederackich O. wrócił do kraju na przełomie 1773/4 r. dopiero po specjalnym wstawiennictwie Stanisława Augusta.
O. słynął z pobożności. Jeszcze w r. 1767 wydał własnym kosztem książkę dominikanina Pawła Ruszla „Skarb nigdy nieprzebrany Kościoła Św. tj. nieporównany Krzyża Pańskiego szacunek…” (Berdyczów 1767). Po powrocie z niewoli przedrukował tamże dziełko pt. „Droga ubita do nieba przy rozpamiętywaniu męki Jezusowej, z przydanemi nabożeństwami, …z przyłączeniem życia swojego nieszczęśliwości…” (b. r.) oraz „Gościniec prosty do nieba życiem Syna Bożego i jego świętych kochanków utorowany przez O. Franciszka Dzielowskiego… po piąty raz dziś z przydatkiem swoim wydany…” (1774). Zarówno „Drogę”, jak i „Gościniec” uzupełnił własnymi rozważaniami i opatrzył przedmową, w której podał dzieje swej niewoli. Z „Gościńca” korzystano na terenach ukrainnych przez cały prawie wiek (wg E. Iwanowskiego). W Brahiłowie zbudował obok ogrodu trynitarzy kalwarię, czyli stacje drogi krzyżowej. Sejm rozbiorowy 1773–5 r. powołał O-ego do trzech komisji dla rozsądzenia spornych spraw majątkowych na Ukrainie. O. zmarł w r. 1779 w Brahiłowie i tam został pochowany u trynitarzy.
Żonaty był O. z Katarzyną z Wronowskich, z dzieci jego znaną jest jedynie córka Teresa, zamężna za Antonim Wieczfińskim (zm. 1803), podsędkiem kijowskim.
Estreicher; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Słown. Geogr., (Berdyczów, Humań); Uruski; Żychliński, VIII 290–1, 293; – Gawroński (Rawita Gawroński) F., Historia ruchów hajdamackich, Brody 1913 I 201, II 121; [Iwanowski E.] Heleniusz E., Pamiątki polskie z różnych czasów, Kr. 1882 II 173–5, 179; tenże, Rozmowy o Polskiej Koronie, Kr. 1873 I 563; tenże, Wspomnienia narodowe, Paryż 1861 s. 352–8; Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kr. 1928; Konopczyński W., Kazimierz Pułaski, Kr. 1931; tenże, Konfederacja barska, W. 1936–8; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1911 II; Kraushar A., Konfederaci barscy na Syberii, Kr. 1895 s. 19; Pułaski K., Kronika polskich rodów szlacheckich Podola, Wołynia i Ukrainy, Brody 1911; tenże, Szkice i poszukiwania historyczne, Pet. 1898 II 5, 9, 10; [Rolle J.] Dr Antoni J., Zameczki podolskie, W. 1880 I 225–6; – Elektorów poczet; Kreczetnikow P., Radom i Bar, P. 1874 s. 117, 122, 151; Moszczyński A., Pamiętniki, P. 1867 s. 101, 136, 168; Sbornik Russ. Ist. Obšč. 1893, LXXXVII, 214; Vol. leg., VII 255, 491, 726, 772, 788, VIII 514, 584, 600; – Kalendarzyk polityczny dla Królestwa Polskiego i W. Ks. Lit. na r. 1779, 1780, W.; – AGAD: Arch. Roskie XV/21 (korespondencja O-ego), Zbiór Popielów 329, Zbiór z Suchej 345/441 s. 62–72; B. PAN w Kr.: rkp. 1145 k. 311, 320, 334.
Wacław Szczygielski