Ossowski Stanisław, pseud. Wł. Raszka (1897–1963), socjolog, profesor Uniw. Łódz. i Uniw. Warsz. Ur. 22 V w Lipnie na Kujawach, był synem Władysława Karola, lekarza powiatowego, i Kazimiery Marii z Pyrowiczów. W r. 1914 ukończył gimnazjum we Włocławku. W l. 1915–18 studiował na Wydziale Filozoficznym Uniw. Warsz. Pierwszą publikację O patriotyzmie zamieścił w „Pro Arte et Studio” (1916/17, 1917/18). W r. 1918 zgłosił się jako szeregowiec do WP w Małopolsce. W l. 1919–20 przebywał w Wilnie, gdzie kontynuował studia na Uniw. Wil. i jednocześnie uczył języka polskiego w Gimnazjum im. Zygmunta Augusta. W r. 1920 służył w WP. Na jesieni 1920 powrócił do Warszawy i kontynuował studia filozoficzne w Uniw. Warsz. pod kierunkiem Jana Łukasiewicza i Władysława Tatarkiewicza. Był wówczas jednym z najbardziej aktywnych członków Koła Naukowego studentów filozofii. Jako skrzypek grał w orkiestrze akademickiej. W l. 1921–2 studiował jako stypendysta rządu francuskiego na Sorbonie (wykłady P. Janeta i seminarium F. Strowskiego), przez krótki czas także w Rzymie. Podróżował w tym czasie po Europie zachodniej i Afryce płn. Przygotował rękopis dłuższej pracy z metodologii nauk, nigdy w całości nie opublikowanej. Część tej pracy została przyjęta w r. 1924 jako rozprawa doktorska przez Tadeusza Kotarbińskiego i ze skrótami opublikowana pt. Analiza pojęcia znaku („Przegl. Filoz.” 1926). O., kontynuując poglądy G. Fregego, zajmował się problemem dwojakich funkcji znaczących symboli kulturowych – funkcji oznaczania i wyrażania.
Po powrocie do kraju O. uczył w l. 1923–33 języka polskiego oraz propedeutyki filozofii w różnych gimnazjach warszawskich (1923–7 w Gimnazjum Ludwika Lorentza, 1927–33 w Gimnazjum im. C. Platerówny i 1928–33 w Gimnazjum Z. Jakubowskiej) i wykładał w Szkole Nauk Politycznych (1928–33). Dn. 1 VII 1924 zawarł związek małżeński z Marią Niedźwiecką (zob. Ossowska Maria), koleżanką ze studiów na Wydziale Filozoficznym Uniw. Warsz. Po uzyskaniu doktoratu skupił się na przygotowywaniu rozprawy z dziedziny teorii kultury, powracając do swych zainteresowań z pierwszych lat studenckich. Od r. 1930 publikował liczne recenzje krajowych i zagranicznych prac poświęconych zagadnieniom metodologii, teorii kultury, estetyki i socjologii. W r. 1933 została wydana książka U podstaw estetyki (W., wyd. 4. W. 1966); na jej podstawie O. habilitował się na Uniw. Warsz., uzyskując 1 VII 1933 tytuł docenta w zakresie filozofii. W pracy tej O. zajął stanowisko empiryczne, zmierzając do wytłumaczenia pojęcia wartości estetycznej i analizy kryteriów estetycznych poprzez badanie ludzkich zachowań, reakcji, ocen i motywacji w ich społecznym uwarunkowaniu. W konkluzjach wskazuje m.in., że dotychczasowe teorie nie prowadzą do adekwatnej charakterystyki przeżyć estetycznych, dla których najbliższą kategorią nadrzędną jest, wg niego, kontemplacyjne radowanie się aktualnością. Wartość estetyczna we współczesnym rozumieniu jest, wg O-ego, zbitką pojęciową, w której mieszają się wartość estetyczna i wartość artystyczna. W drugiej połowie lat dwudziestych należał do Związku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP), z którego wystąpił ok. r. 1930, nie zgadzając się z ówczesną polityką głównego zarządu. W r. 1926 wstąpił do Warszawskiego Tow. Filozoficznego i był członkiem zarządu. Należał również m. in. do Koła Naukoznawczego Kasy im. Mianowskiego.
W l. 1933–5 O. przebywał wraz z żoną w Wielkiej Brytanii na stypendium Funduszu Kultury Narodowej. Uczestniczył w seminarium etnologicznym prowadzonym przez Bronisława Malinowskiego w London School of Economics, przebywał również w Oksfordzie. Publikacja artykułu Rasa czy kultura? („Wiad. Liter.” 1934) otworzyła nowy etap zainteresowań O-ego, a mianowicie zagadnieniami społecznych uwarunkowań mitu rasowego. Jednocześnie O. kontynuował swoje badania nad społecznymi uwarunkowaniami i funkcjami nauki. Szczególnie ważną pozycją z tej dziedziny była rozprawa Nauka o nauce („Nauka Pol.” 1935), napisana wspólnie z żoną. Rozprawa ta opublikowana prawie równocześnie po angielsku (The Science of Science, „Organon” 1936) wytyczała wielostronny program naukoznawstwa i stanowi do dzisiaj jedną z podstawowych pozycji w światowej literaturze z tego zakresu. Uwieńczeniem szeregu publikacji na temat roli mitów rasowych w myśleniu współczesnego człowieka była książka Więź społeczna i dziedzictwo krwi (P. 1939). O. wykazał tam, że wiara we wspólne pochodzenie jest ważniejszym czynnikiem więzi społecznej niż rzeczywiste wspólne pochodzenie i pojawia się tylko wtedy, kiedy jej potrzeba, stanowiąc dogodne narzędzie istniejących więzi i antagonizmów społecznych. Wiara ta przybiera często postać «naukowych» teorii rasy, które są nie do utrzymania w świetle badań genetycznych i socjologicznych. Lata 1935–9 oceniał O. jako te, w których miał najlepsze warunki do pracy naukowej. W r. 1936 uzyskał na Uniw. Warsz. rozszerzenie habilitacji na socjologię na podstawie rozpraw Prawa „historyczne” w socjologii („Przegl. Filoz.” 1935), Dziedziczność i środowisko („Przegl. Socjol.” 1936) i Socjologia sztuki („Przegl. Socjol.” 1936). W t. r. poza obowiązkami docenta objął obowiązki adiunkta przy kierowanej przez Jana Stanisława Bystronia katedrze socjologii na Uniw. Warsz. Wykładał również w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej (1935–6), w Instytucie Pedagogicznym Związku Nauczycielstwa Polskiego (1935–7). Duże znaczenie miało osobiste zetknięcie się ze Stefanem Czarnowskim, teoretykiem kultury i lewicowym intelektualistą. O. wyrażał swe lewicowe poglądy społeczne w wyborze zagadnień ściśle naukowych, jak np. analiza rasizmu, w publicystyce społecznej, a również w działalności – przede wszystkim odczytowej – w Robotniczym Tow. Przyjaciół Dziecka (RTPD), gdzie od r. 1936 powierzono mu również opiekę nad bezwyznaniowymi szkołami RTPD na Żoliborzu i w Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej (WSM) na Żoliborzu (członek od r. 1930). Był również członkiem Związku Inteligencji Socjalistycznej. Od r. 1935 do r. 1944 był członkiem zarządu RTPD. Od r. 1937 działał w Sekcji Szkół Wyższych ZNP. Współpracował z wydawanym przez Wandę Wasilewską „Obliczem Dnia”. Działał także w Tow. Uniwersytetów Robotniczych oraz zwalczał przejawy antysemityzmu w życiu uniwersyteckim. Działając w Warszawskim Tow. Filozoficznym, należał jednocześnie od r. 1936 do Polskiego Instytutu Socjologicznego. Rygoryzm metodologiczny wyniesiony z lwowsko-warszawskiej szkoły filozoficznej, w której kręgu O. wychował się i pracował, zainteresowania socjologiczne współgrające z lewicowym nastawieniem w sprawach społecznych, wreszcie zaświadczany powszechnie urok osobisty – wszystko to sprawiało, że O. stał się popularny w środowisku lewicowej inteligencji warszawskiej.
O. brał udział w kampanii wrześniowej 1939 r. dowodząc w stopniu podporucznika plutonem karabinów maszynowych I Pułku Strzelców Konnych. W listopadzie 1939, chcąc uniknąć obozu jenieckiego, przekradł się przez granicę niemiecko-radziecką do Białegostoku, skąd po krótkim pobycie przeniósł się do Lwowa. Do wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej w czerwcu 1941 pracował w Ossolineum, przemianowanym później na Lwowski Oddział Ukraińskiej Akademii Nauk. Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Lwowa został aresztowany jako podejrzany o działalność antyniemiecką, a następnie zwolniony po miesiącu. W październiku 1941 powrócił do Warszawy, gdzie przez cały czas przebywała żona. Po powrocie do Warszawy O. rozpoczął działalność konspiracyjną. W l. 1941–4 wykładał socjologię w konspiracyjnym Uniwersytecie Warszawskim. Zajęcia odbywały się w mieszkaniu Ossowskich w WSM na Żoliborzu. Uczył także w tajnym liceum RTPD na Żoliborzu. Pracował w tajnym Polskim Instytucie Socjologicznym, w tajnym Instytucie Planowania Społecznego. Wraz z żoną brał czynny udział w organizowaniu pomocy dla ludności żydowskiej. Prowadził działalność konspiracyjną w dziedzinie obrony dóbr kultury i przedstawicieli kultury. Pracował jako socjolog w tajnej pracowni architektoniczno-urbanistycznej SPB opracowującej plany powojennej przebudowy Warszawy. Pod pseud. Wł. Raszka wydał dwuczęściową konspiracyjną broszurę Najogólniejsze postulaty nowoczesnej demokracji. Z zagadnień demokratycznej organizacji życia zbiorowego (Łuck 1939, faktycznie: W. 1943), przedrukowaną po wojnie pt. Ku nowym formom życia społecznego (Dzieła, W. 1968 V). W pracy tej przedstawił program budowy ustroju społecznego łączącego zasady sprawiedliwości i demokracji społecznej z zasadami demokracji politycznej i poszanowania praw jednostek i samorządnych grup społecznych. W tym okresie O. przygotował również dwie książki. Jedna z nich, poświęcona zawsze interesującej go problematyce socjologii narodu, spłonęła w rękopisie w powstaniu warszawskim i tylko fragmenty zostały przez O-ego zrekonstruowane i opublikowane po wojnie (Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny, „Myśl Współcz.” 1946). Druga – to zbiór szkiców dotyczących psychologii społecznej, który został ostatecznie przygotowany do druku w r. 1946, ale opublikowany w całości dopiero pośmiertnie pt. Z zagadnień psychologii społecznej (Dzieła, W. 1966 III).
Wiosną 1944 Ossowscy znaleźli się na liście 75 działaczy demokratycznych i pracowników kultury oskarżonych o tendencje komunistyczne i przeznaczonych do zlikwidowania przez jedną z faszyzujących grup podziemia. Zmusiło to ich do ukrywania się w Legionowie pod Warszawą, skąd dojeżdżali na konspiracyjne zajęcia do Warszawy. Odcięci w czasie powstania od Warszawy, zimę 1944/5 spędzili następnie w Bukowinie Tatrzańskiej, korzystając z pomocy «Społem». Wiosną 1945 O. został powołany do komisji organizacyjnej Uniw. Łódz. W t. r. rozpoczął publikowanie artykułów i rozpraw, głównie dotyczących psychologii społecznej, urbanistyki społecznej, socjologii narodu i teorii kultury. Dn. 12 VI 1946 został mianowany profesorem nadzwycz. teorii kultury i objął katedrę teorii kultury na Wydziale Humanistycznym Uniw. Łódz. Dn. 15 XII 1946 został przeniesiony na stanowisko profesora zwycz. i kierownika katedry socjologii II na Wydziale Humanistycznym Uniw. Warsz., ale przybył do stolicy dopiero w lutym 1947. W tym czasie zajmował się intensywnie działalnością dydaktyczną, organizował badania socjologiczne na Śląsku Opolskim, Warmii i Mazurach w związku z problematyką świadomości narodowej, badania nad tradycją ruchu Jakuba Szeli w pow. jasielskim (1949–50). W r. 1945 brał udział w konferencji naukowej w Pradze; w r. 1946 był członkiem delegacji polskiej na londyńską sesję ONZ (Organizacji Narodów Zjednoczonych), w r. 1947 delegatem Polski na Sesję Nauk Humanistycznych UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) w Paryżu; w r. 1949 uczestniczył w Kongresie Obrońców Pokoju w Nowym Jorku; w t. r. brał udział w Międzynarodowym Kongresie Socjologicznym w Oslo, był współzałożycielem powołanego wówczas Międzynarodowego Tow. Socjologicznego (International Sociological Association) i został wybrany do jego Komitetu Wykonawczego. Dn. 30 IV 1947 został odznaczony Medalem Wolności i Zwycięstwa. Był członkiem zarządu Polskiego Instytutu Socjologicznego działającego do r. 1949. Od r. 1946 należał do Łódzkiego Tow. Naukowego. W l. 1947–8 opublikował w „Myśli Współczesnej” kilka polemicznych artykułów, w których przestrzegał przed dogmatyzacją myśli marksistowskiej.
W r. 1951 kierowana przez O-ego katedra została przemianowana na katedrę historii kultury, a w r. 1952 zniesiona. O., zachowując stanowisko profesora zwycz. Uniw. Warsz., został do r. 1956 odsunięty od czynnego udziału w pracy dydaktycznej i ograniczony w możliwościach publikacji. W r. 1953 mianowano go kierownikiem działu dziejów myśli społecznej w Komitecie Przekładów Klasyków Filozofii przy Państwowym Wydawnictwie Naukowym. Kontakt z uczniami utrzymywał m. in. poprzez nieoficjalne seminarium naukowe. Zajmował się w tym czasie badaniem różnych wizji struktury klasowej, pojawiających się zarówno w refleksji teoretycznej, jak i w potocznej świadomości różnych epok i środowisk społecznych. W r. 1955 z inicjatywy O-ego utworzona została przy Polskim Tow. Filozoficznym Sekcja Socjologiczna. O. zaczął działać czynnie także w nowo powstałym Klubie Krzywego Koła. Był jednym z sygnatariuszy listu do władz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, postulującego rehabilitację osób niesłusznie skazanych w latach wcześniejszych. W r. 1956 O. został kierownikiem Zakładu Teorii Kultury i Przemian Społecznych Instytutu Filozofii i Socjologii PAN (istniejącego do r. 1960). W r. 1957 objął katedrę socjologii (później katedrę socjologii I) na Wydziale Filozoficznym Uniw. Warsz. W r. 1957 zorganizował Polskie Tow. Socjologiczne i był do śmierci jego prezesem. Od lutego do października 1958 przebywał w Stanach Zjednoczonych, wygłaszając wykłady w Harvard University i w innych ośrodkach akademickich. W r. 1959 na kongresie w Stresie został wybrany na wiceprezesa Międzynarodowego Tow. Socjologicznego. W r. 1962 przebywał 4 tygodnie w Wielkiej Brytanii, wykładając w London School of Economics; wygłosił też odczyt w uniwersytecie w Leeds.
Ożywionej działalności dydaktycznej i organizacyjnej O-ego w tym okresie towarzyszyła również intensywna praca naukowa. Opublikowana książka Struktura klasowa w społecznej świadomości (Ł. 1957) została przyjęta jako odświeżenie tematyki klas społecznych w socjologii, wywołała żywą dyskusję i stała się jedną z podstawowych pozycji na temat teorii klas społecznych w literaturze polskiej, a wkrótce i w literaturze światowej (tłumaczenia: angielskie London–N. York 1963, niemieckie: Neuwied am Rhein 1962 i 1972, portugalskie: Rio de Janeiro 1964, włoskie: Torino 1966, japońskie: Kioto 1967, hiszpańskie: Barcelona 1969, francuskie: Paris 1971, greckie: Ateny 1973). W pracy tej O. wyróżnił m. in. trzy podstawowe schematy struktury klasowej: gradacyjny, funkcjonalny i dychotomiczny, wskazał na przykładzie marksizmu, jak różne schematy służą różnym celom poznawczym i taktycznym, oraz zarysował problematykę bezklasowej nieegalitarności i uwidocznił wieloznaczność terminu «klasa społeczna». Wśród nowych prac O-ego szczególnie ważne były rozważania nad pewnymi podstawowymi zagadnieniami pojęciowymi i metodologicznymi socjologii i pokrewnych nauk. Prace te zostały zebrane w książce O osobliwościach nauk społecznych (W. 1962), tłumaczonej później na język niemiecki (Frankfurt am Main 1973). W książce tej O. powrócił m. in. do zagadnienia typów ustrojów społecznych, wskazując na wciąż nie wyzyskane możliwości połączenia racjonalnej i społecznie sprawiedliwej koordynacji ludzkich działań z samorządnością społeczną. Mimo postępującej choroby planował dalsze prace nad teorią kultury i rozwoju społecznego. Zmarł bezpotomnie w Warszawie 7 XI 1963 i został pochowany na Komunalnym (dawnym Wojskowym) Cmentarzu Powązkowskim.
O. wywarł wielki wpływ na ukształtowanie się polskiej socjologii, zwłaszcza w okresie powojennym. Spośród najbliższych współpracowników i uczniów O-ego wymienić można m. in. Marcina Czerwińskiego, Zofię Józefowicz, Witolda Jedlickiego, Wacława Makarczyka, Danutę Malewską, Edmunda Mokrzyckiego, Irenę i Stefana Nowaków, Stefana Nowakowskiego, Annę Pawełczyńską, Julię Sowę, Jana Strzeleckiego, Lili-Marię Szwengrub, Andrzeja Tyszkę, Hannę i Wiesława Wiśniewskich.
Fot. w: Ossowski S., Dzieła, W. 1906 I; – Ossowski S., Dzieła, W. 1970 VI (posłowie S. Nowaka, s. 431–65, w którym m. in. wykorzystane zostały fragmenty osobistego dziennika prowadzonego przez O-ego, bibliografia prac O-ego opracowana przez A. Przymusiałę, s. 503–20, przedruki wspomnień o O-m pióra T. Chabowskiej, J. G., T. Kotarbińskiego, W. Osińskiej, Z. Skórzyńskiego, J. Strzeleckiego i bez podpisu [J. Karpińskiego]); Filoz. w Pol. Słown., (fot.); – Assorodobraj N., Kula W., S. Ossowski, „Kwart. Hist.” 1964 nr 3 s. 875–7; Dziamski S., Z zagadnień kategorii estetycznej w koncepcji S. O-ego, Zesz. Nauk. Uniw. Pozn. Nr 56, P. 1964 s. 191–227; jk., Ossowski, „Twórczość” 1974 nr 3 s. 154; Jordan Z. A., O S. O-m, „Kultura” (Paryż) 1964 nr 1/2 s. 173–4; Le Bras G., S. Ossowski, „Cahiers Internationals de Sociologie” T. 37: 1964 s. 173–4; Nowak S., In Memory of S. Ossowski, „The Polish Sociological Bulletin” 1963 nr 2 s. 7–12; Zamecki S., Koncepcja nauki w szkole lwowsko-warszawskiej, Wr. 1977; – „The Polish Sociological Bulletin” 1974 nr 1 (29) s. 5–6 (fot.); „Spraw. z czynności i posiedzeń Łódz. Tow. Nauk.” 1946 nr 2 s. 31–2; „Tryb. Ludu” 1963 nr 309; „Tyg. Powsz.” 1964 nr 2; „Życie Warsz.” 1963 nr 267–8, 270, 276; – Informacje zebrane przez Marię Smołę i Jakuba Karpińskiego.
Jacek Kurczewski