Ostroróg Stanisław (właściwie Stanisław z Ostroroga) h. Nałęcz (zm. 1518/19), kasztelan kaliski. Był synem (zapewne najstarszym) Jana, woj. poznańskiego (zob.), i jego pierwszej żony Heleny, księżniczki raciborskiej, bratem Wacława, kaszt. kaliskiego (zob.). Pierwsze o nim wiadomości mamy z r. 1488, kiedy to jego ciotka Katarzyna raciborska, wdowa po kaszt. nakielskim Włodku z Danaborza, sprzedała mu połowę wsi Turostowo. W r. 1493, wraz z bratem Wacławem, przybył na studia do Wiednia i prawdopodobnie stamtąd udał się do Bolonii, gdzie studiował m. in. retorykę i stylistykę pod kierunkiem F. Beroalda. Po powtórnym ożenku ojca prawdopodobnie szybko się usamodzielnił. Już w r. 1494 ksieni klarysek gnieźnieńskich Beata z Ostroroga, najpewniej jego babka (a może ciotka tegoż imienia), cedowała mu część dóbr, przypadłych jej po Janie Czyżowskim. W dwa lata później kupował na wyderkaf od star. halickiego Jana Chodeckiego miasto Chodecz (obecnie Chocz) w pow. kaliskim z przyległymi wsiami Kwileń, Brudzewek, Janków i Rychnów nad Prosną, a w r. 1511 wykupywał prawa do Chodcza, które miał także Jan Feliks z Oleśnicy. Po śmierci ojca (1501), wraz z bratem Wacławem, uwięził swą macochę Dorotę z Wrześni, zbrojnie zajmując ojcowski Grodzisk i Ostroróg i żądając wydania kosztowności po Helenie raciborskiej, rzekomo zagrabionych przez Wrzesińską. Spory i procesy przed królem i starostą generalnym Wielkopolski ciągnęły się potem jeszcze przez czas dłuższy.
Na widowni publicznej O. pojawił się w r. 1506, podpisując jako jeden z elektorów elekcję Zygmunta Starego. W r. 1511 występuje jako dworzanin królewski. Przed 11 X 1512 został kasztelanem kaliskim. W t.r. otrzymał prawo poboru cła koło Działoszyc na rzece Dzierżążnej. W grudniu 1512 był na sejmie piotrkowskim. W r. 1513, wraz z prymasem Janem Łaskim, odbył wielkie poselstwo do Włoch; prowadził wówczas rozmowy z dożą i senatem weneckim na temat planów antytureckich, wystąpił przed soborem laterańskim, zabiegając o pomoc materialną dla Polski na obronę przed Tatarami i Turkami, był wreszcie przyjęty przez nowo obranego papieża Leona X. Król Zygmunt Stary w listach do Wenecji przydawał O-owi tytuł «eques auratus». Po odbyciu poselstwa włoskiego, gdy Łaski powrócił do kraju, O. podobno udał się jeszcze do Hiszpanii. Jesienią 1514 był już przy królu w Wilnie. Otrzymał wówczas prawo budowy mostu i pobierania mostowego na Warcie w odziedziczonej po matce Stobnicy. Wiosną 1515 bawił na sejmie krakowskim, należał potem do panów polskich towarzyszących Zygmuntowi na zjazd Jagiellonów z cesarzem Maksymilianem I, który odbył się w Bratysławie (Preszburgu) i Wiedniu latem t.r. We wrześniu t.r. dostał konsens na wykup starostwa śremskiego z rąk Lasockich oraz kłeckiego z rąk Czarnkowskich; nie zdołał ich jednak zrealizować. Zapewne też w tym czasie dostał prawo do poboru stacyjnego w dobrach klasztoru wągrowieckiego. W r. 1517 był jednym z trzech panów polskich, posłujących od sejmu piotrkowskiego na Mazowsze dla mediacji między regentką Anną a młodymi książętami. Następnie w t.r. wraz z sekretarzem królewskim, archidiakonem krakowskim Janem Konarskim posłował od króla do cesarza do Wiednia dla ustalenia intercyzy ślubnej Zygmunta z Boną Sforza. Jego przemówienie do Maksymiliana w Wiener Neustadt miało wywołać powszechny podziw swadą i wyborną łaciną (W. Pociecha). Następnie wraz z Konarskim przebywał w Bari i Neapolu – zrobił tu znów wrażenie świetnymi mowami i wspaniałymi strojami, a po zakończeniu rozmów z Izabellą Aragońską zaślubiał per procura księżniczkę Bonę w imieniu króla. Do Krakowa wrócił w orszaku Bony i w kwietniu 1518 uczestniczył tamże w uroczystościach weselnych. W sierpniu t.r. dostał od króla prawo pędzenia bez cła 50 wołów za granicę.
Po ojcu odziedziczył O. połowę kompleksów wsi wokół Grodziska, Ostroroga, Koźminka, ponadto Chodecz i pojedyncze wsie w Wielkopolsce i w Sandomierskiem. O. zmarł między sierpniem 1518 a 25 VII 1519. Ponieważ nie założył rodziny, dobra jego przeszły na brata Wacława.
Późniejsza tradycja łączyła z wiedeńskimi podróżami O-a nadanie mu przez cesarza tytułu hrabiowskiego, używanego potem przez jego bratanków i ich potomków. Tradycja ta nie znalazła, jak dotąd, źródłowego potwierdzenia. Nie ma też pewności, czy wybity w r. 1542 medal z podobizną Stanisława Ostroroga czci pamięć naszego O-a, czy raczej, co bardziej prawdopodobne, jego bratanka tegoż imienia, kaszt. międzyrzeckiego (zob.). Epitafium O-a, które miało się znajdować w kościele parafialnym w Ostrorogu, przekazane przez Starowolskiego, jest najpewniej tworem samego autora „Monumenta Sarmatarum” lub jego informatora.
Dworzaczek, tabl. 105; Niesiecki; Paprocki; Uruski; Żychliński, I; – Barycz H., Wiedeń a Polska w epoce Renesansu, „Przegl. Zach.” R. 9: 1953 s. 725; Birkenmajer L. A., Mikołaj Kopernik jako uczony, twórca i obywatel, Kr. 1923 s. 24; Callier E., Ostroróg, P. 1891; Finkel L., Elekcja Zygmunta I, Kr. 1910; Hajdukiewicz L., Księgozbiór i zainteresowania bibliofilskie Piotra Tomickiego na tle jego działalności kulturalnej, Wr. 1961; Kot S., Le relazioni seculari della Polonia con Bologna, Bologna 1949; Pawiński A., Jana Ostroroga żywot i pismo „O naprawie Rzeczypospolitej”, W. 1884; Pociecha W., Królowa Bona (1494–1557), P. 1949 I–II; Raczyński E., Gabinet medalów polskich, Wr. 1838 nr 15 b; Topolska M. B., Jakub Ostroróg i jego udział w reformacji i ruchu egzekucyjnym XVI wieku, P. 1962 s. 11–12; – Acta Tom., II, III, V, VI; Corpus iuris Pol., III; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, Bydgoszcz 1961 I 266; Matricularum summ., III, IV; Starowolski, Monumenta Sarmatarum, s. 505 n.; Stadtebuch des Landes Posen, Hrgs. v. H. Wuttke, Leipzig 1864; – Arch. Państw. w P.: księgi Poznań Gr. 7 k. 136, Gr. 10 k. 99, Gr. 11 k. 49v.
Antoni Gąsiorowski