Pazyra Stanisław (1904–1971), historyk, bibliotekarz, dyrektor wydawnictw, pracownik PAN. Ur. 7 V w Ciechanowie, był synem Franciszka, zatrudnionego na kolei, zmarłego przed narodzinami syna, i Aleksandry z Tomaszewskich. Uczył się w szkołach w Ciechanowie. Od wczesnej młodości zarabiał korepetycjami. Po ukończeniu w r. 1925 Gimnazjum Państwowego im. Z. Krasińskiego w Ciechanowie pracował w Wydziale Powiatowym Sejmiku Ciechanowskiego. Dzięki stypendium przyznanemu przez Wydział Powiatowy odbył w l. 1927–30 studia historyczne na Uniw. Lwow. i uzyskał stopień magistra. Specjalizował się w historii miast pod kierunkiem Jana Ptaśnika i Franciszka Bujaka, prowadząc równocześnie studia uboczne z zakresu etnografii, antropologii i prawa administracyjnego. Od r. 1916 działał w harcerstwie, a w latach studenckich był drużynowym Starszoharcerskiej Drużyny Akademickiej. Czynny był też w Grunwaldzkim Kole Tow. Szkoły Ludowej, Czytelni Akademickiej, Bratniej Pomocy i Legii Akademickiej. Po ukończeniu studiów w r. 1930 pracował jako asystent w Zakładzie Historii Społecznej i Gospodarczej, a następnie do r. 1935 w Zakładzie Historii Średniowiecznej i Nauk Pomocniczych Historii Uniw. Lwow. W r. 1933 na podstawie przygotowanej pod kierunkiem F. Bujaka rozprawy Studia z dziejów miast na Mazowszu od XIII do początków XX w. (Lw. 1939) otrzymał stopień doktora. Równolegle z pracą na uniwersytecie działał w zarządzie Polskiego Tow. Historycznego, a w r. 1933 został członkiem Komisji Historycznej Lwowskiego Tow. Naukowego. Brał udział w opracowaniu materiałów źródłowych, zebranych przez F. Bujaka, a przeznaczonych do następnych tomów Kodeksu Małopolskiego, a także na zlecenie Związku Miast Polskich opracowywał bibliografię miast; przygotowane do druku materiały uległy zniszczeniu we wrześniu 1939. W lipcu 1935 został wicedyrektorem Wydawnictwa Zakładu im. Ossolińskich we Lwowie, a w sierpniu 1938 pełnomocnikiem dla przeprowadzenia reorganizacji stołecznego oddziału Wydawnictwa w Warszawie. Od r. 1938 był członkiem prezydium Zarządu Głównego Polskiego Tow. Wydawców Książek.

We wrześniu 1939 w stopniu podporucznika, a następnie porucznika I p. Legionów brał udział m. in. w obronie Lwowa. Po zakończeniu kampanii wrócił do Warszawy. Korzystając z posiadanych pełnomocnictw sprzedał fikcyjnie Oddział Warszawski Wydawnictwa dotychczasowemu kierownikowi Juliuszowi Goźlińskiemu, tworząc pozornie prywatną księgarnię i ratując w ten sposób ogromne nakłady książek przed konfiskatą przez Niemców. Zasługą P-y było także ocalenie olbrzymich nakładów Państwowych Wydawnictw Książek Szkolnych poprzez fuzję tego wydawnictwa z Ossolineum. Dzięki temu znaczna liczba książek mogła być rozprowadzona nielegalnie dla potrzeb tajnego nauczania. Akcja ta uległa zahamowaniu po aresztowaniu P-y 15 VIII 1942 przez gestapo i uwięzieniu go na Pawiaku pod zarzutem «szerzenia kultury i oświaty polskiej przez przechowywanie i rozpowszechnianie zakazanych książek». Zwolniony został 9 I 1943 dzięki staraniom żony, popartym wysoką sumą pieniężną, zebraną przez przyjaciół wydawców. P. zaś przyczynił się do zwolnienia z więzienia Montelupich w Krakowie Ignacego Zarębskiego, kierownika księgarni krakowskiej Ossolineum. Przez cały okres okupacji niemieckiej P. działał w tajnych organizacjach księgarskich, początkowo w Tymczasowej Komisji Porozumiewawczej Organizacji Księgarskich, Wydawniczych i Spółdzielczych, a od poł. 1943 r. był prezesem Tymczasowej Rady Księgarstwa Polskiego oraz przewodniczącym komisji bibliograficznej tej Rady. Z inicjatywy P-y Rada opracowała liczne projekty dotyczące spraw księgarstwa po wojnie. P. działał również w Komitecie Pomocy dla inteligencji twórczej oraz w sądzie rozjemczym przy Radzie Głównej Opiekuńczej. Był także oficerem Armii Krajowej. Wybuch powstania warszawskiego zastał P-ę w Radości (obecnie dzielnica Warszawy), gdzie w końcu września 1944 był współorganizatorem Prywatnego Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego Koedukacyjnego, w którym w r. szk. 1944/5 wykładał historię i propedeutykę filozofii.

Równocześnie w końcu 1944 r. rozpoczął w Resorcie (następnie Ministerstwie) Oświaty pracę nad organizacją Państwowych Zakładów Wydawnictw Szkolnych i od kwietnia 1945 do lutego 1951 był naczelnym dyrektorem tego wydawnictwa, kierując także do r. 1946 oddziałem warszawskim Ossolineum. Od września 1945 wchodził do Zarządu Głównego Związku Księgarzy Polskich, od r. n. jako wiceprezes tego Związku. Był także pełnomocnikiem ministra oświaty do spraw wydawniczych i przewodniczącym komisji do przydziału papieru. Od r. 1947 był członkiem Polskiej Partii Robotniczej, a następnie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Skreślony z listy członków w grudniu 1952, został zrehabilitowany w r. 1957. Od kwietnia 1948 do końca r. 1951 był wiceprzewodniczącym Komisji Organizacyjnej i dyrektorem Biura Wykonawczego Komitetu Upowszechnienia Książki przy Urzędzie Rady Ministrów. W marcu 1951 przystąpił do organizowania Państwowego Wydawnictwa Naukowego i do września 1953 pełnił funkcję jego wicedyrektora. Od października 1953 do grudnia 1956 był dyrektorem Biura Bibliotek Polskiej Akademii Nauk (PAN). Równocześnie od kwietnia 1954 do kwietnia 1955 pracował jako redaktor w Wydawnictwie Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. W marcu 1956 uzyskał stopień docenta. Od stycznia 1957 do kwietnia 1958 P. był sekretarzem naukowym Komisji Wydawnictw Naukowych PAN, a następnie do maja 1963 dyrektorem Biblioteki PAN w Warszawie. Współdziałał w uruchomieniu komórki wydawniczej Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN (IHKM), a od r. 1957 do lutego 1962 współpracował z Pracownią Historii Osadnictwa tego Instytutu. W r. 1958 jako konsultant zorganizował w Instytucie Spraw Międzynarodowych komórkę rozpowszechniania wydawnictw. Od r. 1959 był członkiem Wojewódzkiej Komisji Obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego, pełniąc m. in. funkcję wiceprzewodniczącego Komisji i przewodniczącego jej Sekcji Naukowo-Wydawniczej, a w l. 1959–61 był członkiem prezydium Wojewódzkiego Komitetu Frontu Jedności Narodu. Od czerwca 1963 do lutego 1971 kierował Pracownią Bibliograficzną Zakładu Dokumentacji IHKM i wchodził w l. 1967–70 w skład Rady Naukowej IHKM. Równocześnie był współorganizatorem i członkiem prezydium Rady Naukowej Mazowieckiego Ośrodka Badań Naukowych (MOBN) oraz przewodniczącym Komisji Dokumentacji i Informacji tego ośrodka. Był także inicjatorem i realizatorem stworzenia stacji naukowej MOBN w Ciechanowie, w której prowadził seminarium doktoranckie. Był także członkiem (od r. 1970) zespołu poligraficznego i edytorskiego Komisji Wydawniczej PAN oraz członkiem Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Demograficznego PAN.

Działalność naukowa i popularnonaukowa P-y koncentrowała się wokół przeszłości miast mazowieckich. Główne pozycje to monografie: Geneza i rozwój miast mazowieckich (W. 1959), stanowiąca rozszerzone wydanie pracy doktorskiej, oraz Dzieje Ciechanowa i Ziemi Ciechanowskiej do r. 1918 (Ciechanów 1976). Na wielu sesjach naukowych P. wygłaszał referaty na temat historii Ciechanowa, Czerwińska, Mławy, Nasielska, Pułtuska, Siennicy, Sochaczewa, Warki, Zakroczymia i in., publikowane w czasopismach regionalnych bądź w pracach zbiorowych. Wyróżnić tu należy pracę Geneza i rozwój miasta Warki (w: „Dzieje Warki 1321–1971”, W. 1975). Niezależnie od własnych prac inicjował i organizował badania poszczególnych miast i regionów. Był przewodniczącym Komitetu Redakcyjnego wydawnictwa „Miasta Polskie w Tysiącleciu”, redagował także prace: „Mazowieckie tysiąclecie” (W. 1960), „Millenium Ciechanowa”, w którym opracował Dziewięć wieków Ciechanowa (Ciechanów 1969) oraz „Szkice z dziejów Nasielska i dawnej Ziemi Zakroczymskiej” (W. 1970). Przygotował do druku razem z żoną wydawnictwo źródłowe „Najstarszy opis Mazowsza Jędrzeja Święcickiego” (W. 1974, 8-stronnicowa errata, W. 1975).

Drugą dziedziną zainteresowań P-y była historia książki. Tu przede wszystkim należy wymienić monografię Z dziejów książki polskiej w czasie drugiej wojny światowej (W. 1970). W „Przeglądzie Księgarskim i Wydawniczym”, „Księgarzu” i innych czasopismach opublikował artykuły związane z tą tematyką. Był jednym z redaktorów „Encyklopedii Wiedzy o Książce” (W. 1971). Od r. 1963 publikował coroczne „Materiały bibliograficzne do historii kultury materialnej”, wydawane przez IHKM i przygotował do druku retrospektywną bibliografię Mazowsza i Podlasia do r. 1963 (kartoteka w Arch. PAN w W.). P. działał w wielu towarzystwach naukowych, m. in. w Polskim Tow. Historycznym (wiceprezes w l. 1948–50), Tow. Naukowym w Płocku, Tow. Miłośników Ziemi Ciechanowskiej, Tow. Przyjaciół Warszawy, Tow. Przyjaciół Książki. Pełnił też od r. 1962 różne funkcje we władzach Związku Autorów i Kompozytorów Scenicznych (ZAiKS). Był laureatem nagrody naukowej ZAiKS (1960) oraz nagrody Województwa Warszawskiego w dziedzinie upowszechniania kultury (1966). P. zmarł 30 XII 1971 w Warszawie i pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. Odznaczony był m. in. Oficerskim Krzyżem Orderu Odrodzenia Polski. Bogaty księgozbiór przekazał na rzecz stacji MOBN w Ciechanowie.

Ożeniony od r. 1933 z Heleną z Olszewskich, historykiem mediewistą i filologiem klasycznym, miał P. córkę Annę, zamężną Rolleczek-Jagielską, lekarkę internistkę, oraz syna Aleksandra, inżyniera budownictwa lądowego.

Oracki T., Leksykon sławnych Mazowszan, Ciechanów 1977 s. 151–2; – Balcerzak E., Stanisław Pazyra (7 V 1904 – 30 XII 1971), „Kwart. Hist.” 1972 s. 792–3; Czuła J., Mazur z krwi i kości, „Tryb. Maz.” 1966 nr 186 s. 4; Dippel S., O księgarzach, którzy przeminęli, Wr. 1976; Fuksiewicz M., Stanisław Pazyra (1904–1971), „Księgarz” 1975 nr 1/2 s. 80–3 (fot.); Gutry S., Docent dr S. P. 1904–1971, „Informator Maz. Ośrodka Badań Nauk.” 1973 styczeń s. 2–6; tenże, Stanisław Pazyra, „Informator Bibliotekarza i Księgarza” 1973 s. 235–7; tenże, Stanisław Pazyra, „Przegl. Bibliot.” 1972 nr 3/4 s. 346–8; Idzikowski M., Kontynuacja Biblioteki Załuskich, „Wiadomości ZAiKSU” 1972 nr 4 s. 22; Kociszewski A., Docent dr S. P. (7 V 1904 – 30 XII 1971), w: Zapiski Ciechanowskie, Ciechanów 1973 I 57–70 (fot., bibliogr. prac); Ossolineum. Księga Pamiątkowa w 150-lecie Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich, Wr. 1967; Pazyrzyna H., Stanisław Pazyra (1904–1971), „Roczn. Maz.” T. 5: 1974 s. 403–22 (fot., bibliogr. prac); Pelc J., Sylwetki pracowników Wydawnictwa Zakładu Narodowego im. Ossolińskich zmarłych w l. 1947–1973, „Roczn. Zakładu Narod. im. Ossolińskich” R. 10: 1975 s. 237–8; Wudel W., Stanisław Pazyra, „Biul. Tow. Kultury Moralnej” 1972 nr 26 s. 23–4; – Domańska R., Pawiak. Więzienie gestapo, W. 1978; Malawski S., Księgarskie konspiracje, W. 1966; Walka o dobra kultury, Warszawa 1939–1945, W. 1970 I–II; – „Życie Warsz.” 1972 nr 2; – Arch. PAN: sygn. III–219; B. Narod.: rkp. 7511/2; B. Ossol.: rkp. 7046, 11568; Inst. Hist. Kult. Mater. w W.: Akta Personalne, teczka nr 417; Zarząd Okręgu Woj. Warsz. ZBOWiD: Akta członków, teczka nr T. 39.490.

Stanisław Konarski