Pestkowski Stanisław, pseud. Andrzej, Filip, Borowski, Andrzej Wolski, D. Ortega, Banderas (1882–1937), działacz polskiego i międzynarodowego ruchu robotniczego, dyplomata radziecki. Ur. 3 XII w Kiełczygłowie w powiecie wieluńskim, był synem Stanisława, dzierżawcy majątku, i Karoliny z Zakrzewskich. Jako dziecko uczył się w domu m. in. języków obcych. Od r. 1892 uczęszczał do gimnazjum klasycznego w Łodzi, dokąd po usunięciu z dzierżawy przenieśli się jego rodzice (ojciec po jakimś czasie został intendentem Pogotowia Ratunkowego, matka zajmowała się stołowaniem i wynajmowaniem pokoi). Przejście od spokojnej atmosfery wiejskiej do burzliwego życia miejskiego, surowy reżym szkolny – zrodziły w nim nastroje buntownicze o zabarwieniu radykalno-demokratycznym. W kształtowaniu jego światopoglądu ateistycznego ważną rolę odegrały prace H. Th. Buckle’a i J. W. Drapera. W szkole od r. 1899 należał do kółek młodzieży patriotycznej, w l. 1901–2 był członkiem Komitetu Łódzkiego Związku Młodzieży Socjalistycznej. Należał wówczas do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Pracę zarobkową rozpoczął w r. 1900 jako nauczyciel, najprawdopodobniej prywatny, choć przez wiele lat korzystał nadał z pomocy rodziny. Będąc jeszcze w PPS, założył kółko robotnicze, z którym przeszedł do Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Na jego decyzję wywarła wpływ ówczesna literatura polityczna, głównie – jak pisał we wspomnieniach – artykuły Róży Luksemburg, wymierzone przeciw PPS.
Działaczem SDKPiL pod pseud. Andrzej został w końcu 1902 r. W nawiązaniu kontaktów organizacyjnych pomógł mu aktywista SDKPiL w Łodzi Józef Birencwajg. Pod wpływem P-ego przystąpił do SDKPiL w l. 1905–6 jego brat Zygmunt (1884–1944). P. początkowo prowadził w Łodzi koło tkaczy na Starym Mieście i koło tramwajarzy. Znany policji ze swej działalności co najmniej od początku 1904 r., został 26 II t.r. aresztowany w Łodzi i następnie osadzony w X Pawilonie Cytadeli warszawskiej. W dn. 22 VIII t.r. za zebraną przez rodzinę kaucją 1 000 rb. został zwolniony. Po powrocie do Łodzi kierował kołem socjaldemokratów w fabryce L. Grohmana. Wybuch rewolucji 1905 r. zastał go w Łodzi, na wiosnę t.r. kierował tu dzielnicą Górna. Podczas rewolucji, będąc funkcjonariuszem Zarządu Głównego (ZG) SDKPiL, działał jako kierownik wielu organizacji terenowych. Własne doświadczenia posłużyły mu później przy pisaniu ważnego dla historyków artykułu Metody organizacyjne SDKPiL w 1904–1906 („Z Pola Walki”, Moskwa 1929 nr 5–6). W maju i czerwcu 1905 po raz pierwszy był czynny w Komitecie Częstochowskim SDKPiL. Pracą w Komitecie Łódzkim partii pod pseud. Filip zajmował się od czerwca do października 1905. W październiku t.r. kierował z ramienia SDKPiL powszechnym strajkiem politycznym w Kaliszu. Po raz drugi przebywał w Częstochowie od grudnia 1905 do stycznia 1906. Z kolei został członkiem Komitetu SDKPiL Zagłębia Dąbrowskiego i kierował dzielnicą Czeladź, a następnie całym Komitetem. Z jego ramienia uczestniczył z głosem decydującym w V Zjeździe SDKPiL w Zakopanem (18–24 VI 1906). Przez krótki czas (lipiec–sierpień 1906) był członkiem Komitetu Warszawskiego partii, kierował warszawską drużyną bojową SDKPiL. Następnie po raz trzeci i ostatni działał w Komitecie Częstochowskim SDKPiL pod pseud. Borowski.
Aresztowany 27 IX 1906 na posiedzeniu tego Komitetu, P. był więziony w Piotrkowie. Skazany został 30 VIII 1907 przez Warszawski Okręgowy Sąd Wojenny na cztery lata katorgi. Przewieziono go do więzienia w Arsenale warszawskim, następnie w r. 1908 do więzienia w Łomży, stamtąd do Smoleńska, gdzie był więziony w l. 1908–9. Z kolei zaś przetransportowano go do tzw. Aleksandrowskiego Więzienia Katorżniczego w gub. irkuckiej. Zwolniony wiosną 1911, skierowany został na przymusowe osiedlenie do powiatu wiercholeńskiego w tej guberni. Na zesłaniu utrzymywał się dzięki pomocy rodziny i udzielaniu lekcji, prócz tego zajmował się samokształceniem. Za pierwszą nieudaną próbę ucieczki (zbiegł 17 V 1911, schwytano go 20 V) osadzono go na sześć miesięcy w więzieniu w Irkucku. Ponownie zesłany do wsi Żipałow w gminie tuturskiej w pow. wiercholeńskim, założył kółko marksistowskie wśród przedstawicieli miejscowej inteligencji w Wiercholeńsku; zajmował się także agitacją socjaldemokratyczną podczas wyborów do IV Dumy Państwowej. Utrzymywał już wówczas listowne kontakty z wybitnymi bolszewikami (Iwan Towstucha), którzy przesyłali mu swój organ „Pravda”. Ponownie aresztowano go w końcu 1912 r. pod bezzasadnym zarzutem przynależności do Syberyjskiej Drużyny Bojowej, organizacji o charakterze anarchistycznym. Po blisko rocznym pobycie w więzieniu pozostał na przymusowym osiedleniu w gminie karangańskiej w pow. kireńskim gub. irkuckiej. Podjął jednak w listopadzie 1913 nową, tym razem pomyślną próbę ucieczki. W końcu t.r. przyjechał do Krakowa, gdzie przebywał pięć miesięcy. W Krakowie za pośrednictwem działacza SDKPiL Jakuba Haneckiego poznał W. I. Lenina i jego ówczesnych współpracowników: G. Zinowjewa i L. Kamieniewa. W tym okresie SDKPiL od r. 1911 była rozbita na frakcje: «zarządowców» (zwolenników ZG) i «rozłamowców» (ich przeciwników). P. przyłączył się do grupy niepowiązanych z frakcjami członków SDKPiL, do której należał także Edmund Giebartowski i Zdzisław Leder. Działając na rzecz likwidacji rozłamu, odbył podróż do kierownika partii Leona Jogichesa do Berlina. Z inicjatywy P-ego w kwietniu 1914 odbyła się w mieszkaniu działacza SDKPiL Samuela Łazowerta w Krakowie konferencja przedstawicieli wszystkich kierunków w SDKPiL, w celu doprowadzenia do ponownego zjednoczenia partii, do czego jednak wówczas nie doszło.
Latem 1914 P. przeniósł się do Belgii z zamiarem podjęcia wyższych studiów. Jednocześnie rozpoczął działalność w belgijskim ruchu socjalistycznym. Wkrótce po wybuchu pierwszej wojny światowej został aresztowany przez niemieckie władze okupacyjne jako poddany rosyjski, a po zwolnieniu oddany pod nadzór policyjny. Zbiegł jednak wraz z grupą Belgów do Holandii, a stamtąd w listopadzie 1914 do Londynu. Studiował w London School of Economics and Political Sciences (studia ukończył w r. 1917). Zarabiał na utrzymanie od r. 1915 jako pomocnik elektromontera w tramwajach miejskich. Należał do londyńskiej grupy Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (bolszewików) [SDPRR (b)], gdzie kierowniczą rolę odgrywał M. Litwinow, późniejszy kierownik dyplomacji radzieckiej. Jednocześnie działał w Brytyjskiej Partii Socjalistycznej, w związkach zawodowych, prowadził też agitację socjalistyczną wśród robotników portowych Londynu i tamtejszych robotników polskich. Od początku 1916 r. reprezentował bolszewików w komisji do walki o prawa dla emigrantów politycznych, faktycznie prowadzącej agitację antywojenną. Po wybuchu w Rosji rewolucji lutowej 1917 r. został członkiem komitetu ogólnoemigranckiego, organizującego powrót rosyjskich emigrantów politycznych, i wraz z nimi przybył w czerwcu 1917 do Piotrogrodu.
Odtąd P. działał w szeregach partii bolszewickiej (staż zaliczono mu od r. 1902). Od czerwca do sierpnia 1917 był kierownikiem kancelarii Piotrogrodzkiej Gubernialnej Rady Związków Zawodowych, a 11 VII t.r. na III Ogólnorosyjskiej Konferencji Związków Zawodowych wszedł do Tymczasowej Centralnej Rady Związków Zawodowych. Jednocześnie był członkiem sekcji propagandowo-agitacyjnej Komitetu Piotrogrodzkiego SDPRR (b) i kierownikiem dzielnicowej szkoły agitatorów. Od lipca t.r. był członkiem Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich (RDRiŻ) oraz sekretarzem jej frakcji bolszewickiej. Z głosem doradczym uczestniczył w I Ogólnorosyjskim Zjeździe Rad (16 VI – 7 VII 1917). Brał też udział w VI Zjeździe SDPRR (b) w Piotrogrodzie (8–16 VIII 1917). Po Zjeździe zaczął pracę w Sekretariacie Komitetu Centralnego (KC) SDPRR (b), jednocześnie był sekretarzem politycznym frakcji bolszewickiej w Centralnym Komitecie Wykonawczym (CKW) RDRiŻ. Podczas II Ogólnorosyjskiego Zjazdu Rad (7–9 XI 1917) zajmował się weryfikacją przybywających delegatów. W czasie powstania zbrojnego w Piotrogrodzie na polecenie Piotrogrodzkiego Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego kierował 7 XI t.r. akcją opanowania gmachu Głównego Telegrafu, następnie do 16 XI t.r. był jego komisarzem. Uczestniczył też 11 XI t.r. w stłumieniu kontrrewolucyjnego buntu junkrów. Od 16 XI t.r. był pierwszym z ramienia władzy radzieckiej dyrektorem Banku Państwa. W dn. 20 XI t.r. został powołany do organizowania Komisariatu Ludowego do Spraw Narodowości, w którym następnie był od 6 XII t. r. do czerwca 1919 zastępcą komisarza ludowego. Z tytułu swych prac prowadził rozmowy z przedstawicielami różnych środowisk politycznych, m. in. z reprezentacją PPS (październik 1918). Był też od grudnia 1917 z ramienia SDKPiL członkiem Rady Organizacji Rewolucyjno-Demokratycznych, organu doradczego przy Komisariacie Polskim, agendzie Komisariatu Ludowego do Spraw Narodowości. Zamieszczał wówczas na łamach „Prawdy” oraz organu SDKPiL w Rosji „Trybuna” liczne artykuły.
Uczestniczył do r. 1921 we wszystkich kolejnych sześciu (III–VIII) ogólnorosyjskich zjazdach rad, od listopada 1917 do r. 1921 był wybierany na zastępcę członka Ogólnorosyjskiego CKW RDRiŻ. Wchodząc w skład piotrogrodzkiej, a następnie moskiewskiej grupy SDKPiL uczestniczył w II i III Konferencji grup SDKPiL w Rosji, w maju i listopadzie 1918. Podobnie jak większość czołowych działaczy bolszewickich, wywodzących się z SDKPiL, należał do opozycji «lewicowych» komunistów, przeciwników zawarcia przez Rosję radziecką pokoju z Niemcami na początku 1918 r. Był współorganizatorem dwóch narad (22 VIII i 15 IX t. r.), zwołanych w Moskwie w celu koordynacji działalności partii i organizacji komunistycznych, czynnych na terenach okupowanych przez Niemcy, i od sierpnia przewodniczącym Centralnego Biura, zajmującego się tym zagadnieniem. Był też organizatorem i przewodniczącym I Międzynarodowej Konferencji Partii i Organizacji Komunistycznych Krajów Okupowanych, zwołanej w Moskwie w dn. 19–24 X 1918. Na początku 1919 r. przybył do Wilna jako pełnomocnik Rady Komisarzy Ludowych Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR) do narad z litewskim rządem radzieckim w sprawie utworzenia Litewsko-Białoruskiej Republiki Radzieckiej. Uczestniczył w lutym t. r. w obradach CKW grup Komunistycznej Partii Robotniczej Polski w Rosji, a w r. 1919 i 1920 w VIII i IX Zjeździe Komunistycznej Partii (bolszewików) Rosji [RKP(b)]. W czerwcu 1919 został, na wniosek działaczy kazachskich, przewodniczącym Komitetu Rewolucyjnego do Spraw Administracji Krajem Kirgiskim i od 30 IV 1920 przewodniczącym Kirgiskiego Obwodowego Biura KC RKP (b), działających na terenie dzisiejszej Kazachskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Od lipca 1920 do kwietnia 1921 był naczelnikiem Wydziału Politycznego Frontu Zachodniego Armii Czerwonej. Po traktacie ryskim został (do kwietnia 1922) przewodniczącym delegacji delimitacyjnej strony rosyjsko-ukraińskiej dla ustalenia granicy polsko-radzieckiej. Jednocześnie przewodniczył komisji propagandy Biura Polskiego KC RKP(b). W r. 1922 powołano go przejściowo na kierownika Wychowania ideologicznego KC Związku Młodzieży Komunistycznej Rosji (Komsomołu).
W coraz większym stopniu działalność P-ego zaczęła się następnie skupiać na sprawach międzynarodowego ruchu komunistycznego i robotniczego. Został działaczem Międzynarodówki Komunistycznej (MK), uczestniczył w jej kongresach: II (1920), IV (1922) i V (1924). W l. 1922–3 był przedstawicielem Komitetu Wykonawczego (KW) MK w Grecji. Z kolei do r. 1924 był sekretarzem generalnym KC Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR) działającej na terenie Związku Radzieckiego. W dn. 29 VIII 1924 powierzono mu misję posła radzieckiego w Meksyku – był pierwszym przedstawicielem dyplomatycznym Związku Radzieckiego w tym kraju jak i w całej Ameryce Łacińskiej. Pozostając na tym stanowisku do października 1926, nauczył się hiszpańskiego, podjął studia nad problemami latynoamerykańskimi (był jednym z pierwszych radzieckich latynoamerykanistów), wspomagał radą działaczy Komunistycznej Partii Meksyku (KPM). Ogłaszał pod pseud. Andriej Wolski dotyczące Ameryki Łacińskiej artykuły w międzynarodowej prasie komunistycznej; wydał też książki: Istorija meksykanskich revoljucij (Moskva 1928, pod tym samym pseud.) oraz Agrarnyj vopros i krestjanskoe dviženie v Meksike (Moskva 1928, pod pseud. D. Ortega).
Po powrocie z Meksyku był P. w Moskwie sekretarzem KW ogólnoświatowej MOPR i zastępcą przewodniczącego KC MOPR w Związku Radzieckim (m. in. z jego ramienia wygłosił przemówienie na VIII Zjeździe Związków Zawodowych Związku Radzieckiego 13 XII 1928). Jednocześnie reprezentował KPM przy KW MK. Był członkiem Prezydium Międzynarodówki Chłopskiej (pod pseud. Banderas), działał w Stowarzyszeniu byłych Więźniów Katorżniczych i Zesłańców Politycznych, w Prezydium Stowarzyszenia Starych Bolszewików. Pracował również w redakcji Wielkiej Encyklopedii Radzieckiej. W l. 1931–2 był zastępcą kierownika sekcji angielsko-amerykańskiej Biura Wykonawczego Czerwonej Międzynarodówki Związków Zawodowych i Wykładowcą w Międzynarodowej Szkole Leninowskiej MK w Moskwie. Następnie aż do r. 1935 był konsultantem politycznym Wydziału Zagranicznego Komisariatu Ludowego Spraw Wewnętrznych Związku Radzieckiego, równocześnie od r. 1934 kierował wydziałem w Instytucie Krytyki i Bibliografii oraz redagował czasopismo „Inostrannaja kniga”. Od grudnia 1935 pracował w Sekretariacie Politycznym KW MK i kierował działem w Muzeum Lenina. Skromny, pracowity, całkowicie był oddany sprawom, którymi się zajmował. Dn. 16 VIII 1930 wygłosił na V Zjeździe Komunistycznej Partii Polski, obradującym pod Leningradem, przemówienie w imieniu Międzynarodówki Chłopskiej. Dn. 24 VIII zabrał ponownie głos w dyskusji nad kwestią rolną w Polsce. Aresztowany bezzasadnie 31 V 1937, zginął – wg ostatnich radzieckich publikacji – 15 XI t. r. Został pośmiertnie zrehabilitowany w r. 1956.
Wspomnienia P-ego, ogłoszone wcześniej po polsku i rosyjsku, dotyczące l. 1905–6 i 1917, ukazały się łącznie (wraz z artykułami o MOPR) w zbiorze prac pt. Wspomnienia rewolucjonisty (Ł. 1961).
W małżeństwie z Marią Zak P. miał córkę Eugenię, pracownika naukowego Instytutu Ekonomiki Światowej i Stosunków Międzynarodowych Akademii Nauk Związku Radzieckiego w Moskwie.
Bol’šaja Sovetskaja Enciklopedija, Izdanie 3., Moskva 1975 XIX; Enciklopedičeskij slovar’ Granata, Izdanie 7., Moskva 1927 XLI č. 2 priloženie; Encyklopedia Rewolucji Październikowej, W. 1977; Malaja Sovetskaja Enciklopedija, Moskva 1931 VI; Mažoji Lietuviškaji Tarybinė Enciklopedja, Vilnius 1968 II; Velikaja Oktjabr’skaja Socjalističeskaja revoljucija. Enciklopedija, Moskva 1977; Enc. Powsz. (PWN); Księga Polaków uczestników rewolucji paźdz. (fot.); Lazitch B., Drachkovitch M. M., Biographical Dictionary of the Comintern, Stanford 1973; – Deruga A., Polityka wschodnia Polski wobec ziem Litwy, Białorusi i Ukrainy (1918–1919), W. 1969; Irošnikov M. P., Sozdanie sovetskogo central’nogo gosudarstvennogo apparata, Izdanie 2., Leningrad 1967 s. 238–9; Korzec P., [Wstęp biograficzny], w: Pestkowski S., Wspomnienia rewolucjonisty, Ł. 1961 (fot.); Manusiewicz A., Polacy w Rewolucji Październikowej, W. 1967; Najdus W., Lewica polska w Kraju Rad 1918–1920, W. 1971; Nikol’nikov G. L., Pervaja konferencija kommunističeskich organizacij okkupirovannych Germaniej oblastej (oktjabr 1918), „Voprosy istorii KPSS” 1965 nr 11 s. 76–87; Sizonenko A. I., V strane azteckogo orla. Pervye sovetskie polpredy v Meksike, Moskva 1969 s. 7–34; – [Desjatyj] X Plenum IKKI, Moskva 1929 I 373–5; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1961–4 I–III; Na granicy epok, W. 1967; Oni vstrečalis’ s Leninym, Alma-Ata 1968 s. 32–68; Petrogradskij Voenno-Revoljucionnyj Komitet, Moskva 1966 II–III; Polacy o Leninie, W. 1970 (fot.); Protokoły V Zjazdu SDKPiL, Archiwum Ruchu Robotniczego, W. 1980 VI; Rewolucja Październikowa – Polska – Polacy, W. 1977 (ankieta P-ego); Vos’moj s’ezd sojuzov SSR, Moskva 1929 s. 147; – „Bor’ba klassov” 1934 nr 1 s. 130–7; „Czerwony Sztandar” 1904 nr 15 s. 8; „Katorga i ssylka” 1924 nr 3 s. 301–12; „Krasnaja Letopis”‘ 1922 nr 5 s. 244–51; „Pravda” 1918 nr 250, 263, 269, 1920 nr 200; „Przegl. Poranny” 1918 nr 6; „Trybuna” (Moskwa) 1918; „Z Pola Walki” 1967 nr 3 s. 158–9; „Žizn’ nacjonal’nostej” 1918 nr 4; – Centr. Arch. KC PZPR: Teczka osobowa 4555 (P.), Arch. Mikrofilmów 2508/3 (materiały P-ego); Centr. Gosud. Arch Oktjabr’skoj Revoljucii SSSR w Moskvie: fond 534 op. 2 nr 1521 (Teczka dokumentów P-ego jako członka Stowarzyszenia byłych Więźniów); Centr. Partyjnyj Archiv Inst. Marksizma-Leninizma pri CK KPSS w Moskvie: Zespół akt P-ego z l. 1917–19.
Aleksander Kochański