Pieniążek Stanisław h. Jelita (zm. 1493), starosta sanocki, dowódca wojsk koronnych. Był synem Mikołaja Pieniążka z Witowic, podkomorzego i star. generalnego krakowskiego (zob.) i Katarzyny z Pierszyc, bratem Jana, archidiakona gnieźnieńskiego (zob.). W źródłach występuje od r. 1471 jako dworzanin królewski. T.r. poręczał z ojcem i braćmi kapitule krakowskiej za uwolnionego z więzienia biskupiego w Iłży brata Jana. W l. 1471–2 dostał od króla kilka sum i futro kunie. W r. 1474 po śmierci ojca objął starostwo sanockie (wwiązanie do niego dostał 1 VIII t.r.) z tym, że tenutę sanocką złożoną z zamku, 3 miast i 27 wsi dzierżył wspólnie z braćmi. Jako uposażenie urzędu starościńskiego pobierał natomiast 2 grzywny tygodniowo z żup ruskich. W r. 1476 był mediatorem w sporze między klasztorem tynieckim i jego poddanymi ze Skawiny a wójtem dziedzicznym tegoż miasteczka. W r. 1485 został burgrabią krakowskim i dostał od króla 50 grzywien. Dn. 3 X 1488 król mianował P-ka, po śmierci Feliksa Paniowskiego, dożywotnim dowódcą wojsk koronnych z przysługującym tej funkcji uposażeniem na żupach solnych krakowskich. Kwestionowanie w literaturze (T. Korzon, Z. Spieralski) autentyczności dokumentu nominacyjnego nie wydaje się słuszne. Zarówno wymienione w nim fakty, odnoszące się do r. 1488, jak i użyta na określenie powierzonej P-kowi funkcji tytulatura («Regni Polonie campiductor generalis», «campiductor Regni Poloniae supremus«, «capitaneus exercituum Regni generalis») znajdują potwierdzenie w innych źródłach. Poprawnie podano godności Jerzego z Lubrańca (prepozyt skalbmierski, podkanclerzy Królestwa i żupnik wielicko-bocheński). Nie budzi też wątpliwości uposażenie P-ka na żupach solnych, gdyż gwarantowało niezakłócaną jego stałość. Sprawa tytulatury wojskowej P-ka ma we wszelkich rozważaniach o genezie hetmaństwa całkiem drugorzędne znaczenie, ponieważ od r. 1474 P. był starostą sanockim i ten urząd wymieniony był zawsze na pierwszym miejscu w wypadku używania pełnej tytulatury (np. w r. 1489 P. świadkował na akcie królewskim i został wymieniony jako ostatni ze świadków z tytulaturą: «capitaneus Sanocensis et campiductor generalis Regni nostri»). Nominacja P-ka wiązała się być może z próbą właściwego zorganizowania stałej obrony potocznej na kresach wschodnich (S. Kutrzeba, Z. Spieralski). W r. 1489 spotykamy P-ka w otoczeniu króla w styczniu w Niepołomicach, a w maju w Krakowie, gdzie odbyła się narada króla ze starostami grodowymi. W Krakowie był P. również w r.n., gdyż 9 IX 1490 ustanowił za zgodą króla opiekunów prawnych dla swych dzieci i majątku w osobach woj. krakowskiego Jana Amora Tarnowskiego i kasztelana, star. sandomierskiego i marszałka Królestwa Rafała z Jarosławia. Od tego czasu aż do 2 IV 1492 nie był obecny na sesjach sądów ziemskich i grodzkich w Sanoku. Nieobecność ta przy prawie stałym pobycie w Sanoku wcześniej i później wskazuje wyraźnie na jego działalność wojskową w owym czasie, być może na kresach południowo-wschodnich.
P. odziedziczył po ojcu część majątku wspólnie z braćmi Janem i Mikołajem. Drugą część dziedziczyli niedzielnie bracia Jakub, Piotr i Hieronim. W r. 1476 podzielił się dobrami z bratem Janem, biorąc Topolę, Porębę, Dzierżną, Szarkówkę w pow. księskim i Jadowniki Mokre w pow. pilzneńskim (w tym była też część brata Mikołaja, któremu król skonfiskował majątek za zdradę na rzecz króla węgierskiego) i 200 grzywien od Jana. Ponadto P. przejął starostwo sanockie, zobowiązując się uregulować długi zmarłego ojca, ale w dochodach ze starostwa partycypowali wszyscy bracia. W r. 1478 P. dał klasztorowi miechowskiemu karczmę w Witowicach w zamian za łąkę w Falniowie, którą po sześciu latach miał zwrócić klasztorowi. W t.r. bracia Jakub i Piotr skwitowali P-ka z dóbr dziedzicznych i z sum zapisanych na dobrach królewskich. W l. 1478–87 P. spłacał kupione przez ojca sołectwo w Nowosielcach w ziemi sanockiej, podział majątku nie był jednak ostateczny. W r. 1481 wszyscy bracia spłacili siostrę Katarzynę i dopiero w r. 1484 ponownie podzielili między siebie całość majątku. P-kowi przypadły Jadowniki i sumy na dobrach królewskich (zwłaszcza na starostwie sanockim) oraz dom przy ul. Grodzkiej w Krakowie. Przed r. 1491 P. kupił za 2 000 grzywien dziedziczne wójtostwo sanockie, a w r. 1492 za 300 grzywien wieś Tyrawę wraz z sołectwem dla starostwa. P. zmarł przed 10 IX 1493, gdyż pod tą datą występowali już egzekutorzy jego testamentu: brat Jakub, wojski sanocki, i szwagier Henryk Kamieniecki, star. biecki.
Z małżeństwa z nie znaną nam bliżej Agnieszką (zwaną Netką), pozostawił P. syna Stanisława. Jeszcze w r. 1493 król zezwolił Mikołajowi Kamienieckiemu wykupić z rąk Agnieszki i Stanisława starostwo sanockie. W r. 1495 nie żyła już Agnieszka, a niepełnoletni syn został oddany pod opiekę kaszt. krakowskiego Jana Amora Tarnowskiego, który t.r. odebrał od Jakuba Pieniążka rzeczy i kosztowności po zmarłym P-ku i spłacał jego długi. W r. 1507 Stanisław zrzekł się wszelkich pretensji do dóbr rodowych: Witowic, Gotprzydowic, Szarkówki, Topoli i Dąbrówki, na rzecz rajcy krakowskiego Pawła Czarnego. W ten sposób przyjęci do herbu mieszczanie krakowscy przejęli ostatecznie nawet gniazdo rodowe Pieniążków. Przed r. 1518 Stanisław ożenił się z Barbarą Paniowską, córką kasztelana lwowskiego Feliksa (zob.). Po ojcu dziedziczył Jadowniki i Szymanowice w pow. wiślickim. Zmarł po r. 1536 jako ostatni z Pieniążków h. Jelita.
Paprocki; Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy; – Cetera B., Czyżby istotnie świeże spojrzenie na genezę hetmaństwa?, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1961 VII cz. 2 s. 438–45; Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Lw.–W.–Kr. 1923 I 352; Kutrzeba S., Urzędy koronne i nadworne w Polsce, ich początki i rozwój do r. 1504, „Przew. Nauk. i Liter.” T. 21: 1903 s. 1127–1142; Spieralski Z., Geneza i początki hetmaństwa w Polsce, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1959 V 319–23 (tu dawniejsza literatura); tenże, W sprawie genezy i początków hetmaństwa w Polsce, tamże, W. 1962 VIII cz. 1 s. 291–303; – Acta capitulorum Crac.; Akta grodz. i ziem., XVI; Cod. Pol., III; Cod. Univ. Crac. III; Długosz, Liber benef., II, III; Kod. mogilski; Matricularum summ., I–II; Rachunki królewskie z l. 1471–2 i 1476–8; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 4159, 4173, 4317, VI nr 12; Teki Pawińskiego, I–II; – Arch. Państw. w Kr.: Castr. Crac., t. 10 s. 425, t. 19 s. 425, Terr. Pilsn., t. 23 s. 157; Pracownia Słownika Hist.-Geogr. IH PAN w Kr.: Materiały do t. 5 Kod. Mpol. teka O nr 123, teka Q nr 57, 267, 311.
Franciszek Sikora