Sokołowski Stanisław Piotr (1865–1942), leśnik, profesor i dyrektor Wyższej Szkoły Lasowej we Lwowie, profesor UJ. Ur. 19 X w Młoszowej (pow. chrzanowski), był synem Seweryna Tytusa, pochodzącego z okolic Złoczowa, leśnika, powstańca styczniowego, i Ludwiki Schula (Schulla).
Po ukończeniu Wyższej Szkoły Realnej w Krakowie S., z braku środków na dalszą naukę, został w r. 1883 pracownikiem służby leśnej w prywatnych lasach Galicji i Król. Pol., m.in. w okolicach Pułtuska i Zakopanego. W r. 1885 zdał najniższy egzamin państwowy dla leśników w Galicji. W l. 1889–93 był leśnikiem w dobrach prywatnych w Kocierzu pod Żywcem. W tym czasie eksternistycznie zdał maturę w Krakowie (1891) i drugi egzamin państwowy dla gospodarzy leśnych we Lwowie (1892). Od r. 1893 studiował leśnictwo w Hochschule für Bodenkultur w Wiedniu i uzyskał dyplom inżyniera leśnika w r. 1896. Po studiach przez pół roku praktykował jako nauczyciel w Krajowej Szkole Gospodarstwa Lasowego (KSGL) we Lwowie, w lutym 1897 został tam prowizorycznym nauczycielem w stopniu adiunkta. W r. 1898 założył dwuhektarowy szkolny ogród doświadczalny w Winnikach (Mariówce) pod Lwowem ze stu gatunkami drzew. Jako jego kierownik prowadził badania m.in. nad aklimatyzacją w kraju obcych gatunków i wpływem pochodzenia nasion na przyszły rozwój drzew. Równocześnie od r. 1899 wykładał jako docent hodowlę lasu i leśnictwo ogólne w Wyższej Szkole Rolniczej (od r. 1901 Akad. Roln.) w Dublanach. W r. 1904 został profesorem hodowli lasu w KSGL, gdzie wykładał też wstęp do nauki leśnictwa, botanikę leśną, meteorologię leśną, gleboznawstwo oraz, do r. 1907, zabudowę dzikich potoków. W tym czasie S. zyskał duży autorytet w środowisku leśników także dzięki zaangażowaniu w żywotne dla nich sprawy organizacyjne i zawodowe. Był członkiem Galicyjskiego Tow. Leśnego (GTL) i w l. 1905–19 redagował jego organ „Sylwan”, przekształcając go w czasopismo o charakterze ogólnopolskim. W r. 1907 współorganizował I Zjazd Leśników Polskich w Krakowie, na którym m.in. zgłoszono postulat przekształcenia KSGL w uczelnię wyższą. T.r. reprezentował leśnictwo polskie na Międzynarodowym Kongresie Rolniczym w Wiedniu. W r. 1910 został współpracownikiem Komisji Fizjograficznej AU. Od r. 1912 wykładał encyklopedię leśnictwa w lwowskiej Szkole Politechn. i w l. 1913–17 był dyrektorem Wyższej Szkoły Lasowej, powstałej w r. 1908 z KSGL. Na zlecenie rady m. Lwowa nadzorował gospodarkę lasów miejskich. Działał też we władzach Polskiego Tow. Przyrodników im. Kopernika (sekretarz zarządu w l. 1910–11, przewodniczący w l. 1912, 1914–17, zastępca przewodniczącego w r. 1913 i redaktor „Kosmosu” w r. 1912).
Pierwsze prace S-ego dotyczyły m.in. ekologii leśnej (O czynnikach siedliska, „Sylwan” R. 16: 1898) oraz warunków gospodarczych i siedliskowych lasów podolskich (Z lasów podolskich, tamże R. 19: 1901). Przyjaźniąc się z Marianem Raciborskim, zainteresował się botaniką, a zwłaszcza anatomią drzew i poświęcił tym zagadnieniom czteroczęściową rozprawę pod wspólnym tytułem Z życia drzew i lasu (tamże R. 29: 1911, R. 33: 1915). Przed pierwszą wojną światową ogłosił swoje najważniejsze podręczniki i skrypty, m.in.: Wstęp do nauki leśnictwa. Wiadomości o lasach i leśnictwie (Lw. 1909) – wysoko oceniony w recenzji Jana Miklaszewskiego („Leśnik Pol.” 1910 nr 3), Meteorologia (Lw. 1910) i jeden z najważniejszych w polskim piśmiennictwie z tego zakresu – Hodowla lasu (Lw. 1912, 1921, 1930). Zawarł w nim m.in. oryginalne ujęcie lasu jako ekosystemu, wprowadził typologię lasu i zagadnienia struktury drzewostanu. Publikował też artykuły w sprawie ujednolicenia słownictwa leśnego (m.in. Przyczynek do słownictwa zawodowego, „Leśnik Pol.” R. 18: 1900) i Materiały do historii leśnictwa polskiego („Sylwan” R. 23: 1905, R. 28: 1910, R. 30: 1912). Ogółem w okresie tym opublikował ponad 110 prac.
W l. 1916–19 jako referent Biura Technicznego dla Odbudowy Kraju szacował S. szkody wojenne w lasach Galicji Wschodniej. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości reprezentował Małopolskie Tow. Leśne (do r. 1919 GTL) przy organizacji II Zjazdu Leśników Polskich w Warszawie (1919); przyczynił się też do włączenia Wyższej Szkoły Lasowej w strukturę Politechn. Lwow. i powstania w r. 1919 Wydz. Rolniczo-Lasowego, dla którego opracował wraz z Cyrylem Kochanowskim czteroletni plan naukowo-dydaktyczny w zakresie leśnictwa. Jednak t.r. zrezygnował ze wszystkich zajęć lwowskich i przeniósł się do Krakowa, gdzie objął katedrę leśnictwa Studium Rolniczego (od r. 1923 Wydz. Rolniczego) UJ. Zorganizował ją od podstaw i kierował nią jako profesor zwycz. aż do przejścia na emeryturę. W l. 1924–5 był dziekanem Wydz. Rolniczego. Mimo starań, nie udało mu się doprowadzić do otwarcia projektowanego przez władze uczelni odrębnego Wydz. Leśnego. Przyczynił się natomiast do powstania w r. 1919 i rozwoju Wydz. Rolniczo-Lasowego na Uniw. Pozn. oraz Wydz. Leśnego w SGGW, a także był współtwórcą ufundowanego przez Władysława Zamoyskiego Zakładu Badania Drzew i Lasu w Kórniku. Na UJ wykładał podstawy gospodarstwa leśnego, dendrologię i hodowlę lasu, tę ostatnią wykładał także w Poznaniu (1920–2), na Politechn. Lwow. (1921–3) i w Warszawie, jako p.o. kierownik katedry i zakładu hodowli lasu SGGW (1927–9). Ponadto w l. 1920–8 nauczał leśnictwa i zarządzał lasami w średniej szkole rolniczej w Czernichowie pod Krakowem. Był też doradcą naukowym majątków leśnych PAU i Fundacji Kórnickiej.
W okresie krakowskim kontynuował S. badania nad drzewami, publikując m.in. rozprawę Nasze dęby („Sylwan” R. 40: 1922) i Prace biometryczne nad rasami sosny zwyczajnej (Pinus silvestris) na ziemiach Polski (Kr. 1931), wyróżnione przez PAU nagrodą im. Władysława Fedorowicza. Ogłaszał też prace o charakterze syntetycznym, np. Budowę roślin drzewiastych (Lw. 1927; opisującą budowę zewnętrzną i wewnętrzną drzew oraz krzewów polskich ze szczególnym uwzględnieniem anatomii drewna), podręcznikowym, m.in. Encyklopedię leśnictwa (Kr. 1937) oraz programowym, jak: Dendrologia w stosunku do leśnictwa („Roczn. Pol. Tow. Dendrologicznego” R. 1: 1926) i O potrzebie zakładania rezerwatów leśnych („Ochrona Przyr.” R. 1: 1920). Ten drugi artykuł zapoczątkował działalność S-ego w zakresie ochrony przyrody; od powstania w r. 1920 Państwowej Komisji Ochrony Przyrody (od r. 1925 Państwowej Rady Ochrony Przyrody) do r. 1931 był członkiem jej zarządu. W l. dwudziestych przyczynił się do utworzenia prywatnych leśnych rezerwatów Adama Stadnickiego w okolicy Nawojowej (pow. nowosądecki), rodziny Krasickich pod Sanokiem i W. Zamoyskiego w Kórniku oraz do zorganizowania przez PAU zalążka Parku Narodowego na Babiej Górze. W r. 1925 skutecznie przeciwstawił się likwidacji lasów w Ojcowie. Szczególnie interesował się ochroną lasów tatrzańskich, propagował i działał na rzecz utworzenia Tatrzańskiego Parku Narodowego (jemu przypisuje się autorstwo tej nazwy). Opublikował kilka prac poświęconych zagadnieniom ochrony, m.in.: Tatry jako Park Narodowy (Kr. 1923) – pierwsze naukowe opracowanie obejmujące całość tej problematyki, Cis na ziemiach polskich i w krajach przyległych („Ochrona Przyr.” R. 2: 1921) oraz rozdział Ochrona przyrody a leśnictwo w pracy zbiorowej „Skarby przyrody i ich ochrona” (W. 1932). Popularyzował też problematykę ochrony lasu w audycjach radiowych nadawanych z lwowskiej rozgłośni Polskiego Radia w r. 1931 pt. Las źródłem bogactwa, wiedzy i piękna. Ogółem w okresie krakowskim opublikował 35 prac, głównie rozpraw naukowych i artykułów ogłaszanych m.in. na łamach „Sylwana”, „Lasu Polskiego”, „Ochrony Przyrody” i „Przewodnika Kółek Rolniczych – Zagrody Wzorowej”.
Po utworzeniu w r. 1925 Polskiego Tow. Leśnego (PTL) S. otrzymał jego członkostwo honorowe (1930) i objął prezesurę jego Rady Naczelnej. Ponadto był członkiem korespondentem PAU (od 12 VI 1931), członkiem Finlandzkiego Tow. Leśnego i zarządu Polskiego Tow. Dendrologicznego oraz radcą Krakowskiej Izby Rolniczej. Dn. 18 IV 1934 uhonorowany został tytułem doktora honoris causa nauk leśnych SGGW (niektóre opracowania podają błędną informację także o doktoracie honorowym UJ). Dn. 30 XI 1935 przeszedł na emeryturę, ale jeszcze przez dwa lata prowadził wykłady na UJ. W l. 1936–7 był delegatem PAU do Komitetu Naukowego Leśnego w Radzie Nauk Ścisłych i Stosowanych, koordynującej pracę naukową w całej Polsce. Na emeryturze mieszkał w Zakopanem we własnej willi «Ornak» (ul. Grunwaldzka 20), którą zbudował w r. 1902 w stylu zakopiańskim; tam napisał ostatnie książki Las tatrzański (Zakopane 1936) i Lasy w Polsce przedrozbiorowej i w okresie niewoli (W. 1938). Przygotowywał też syntezę całej swojej wiedzy o lesie, pt. Życie drzew i lasu. Nie ukończył jej jednak załamany niespodziewaną śmiercią syna Mariana i zebrane materiały przekazał Władysławowi Szaferowi (w r. 1964 złożone zostały w Zakł. Dendrologii i Pomologii PAN w Kórniku). Do przyrody miał S. stosunek emocjonalny, wchodząc do lasu mówił: «Trzeba zdjąć kapelusz, bo las to kościół». O jego metodzie nauczania W. Szafer napisał: «Czynił to w taki sposób, że skojarzenie pozytywnej wiedzy o lesie z uczuciowym do niego stosunkiem zjawiało się zawsze samo, w sposób naturalny, niemal niedostrzegalny». S. zmarł 17 VIII 1942 w Zakopanem i tam został pochowany w grobie rodzinnym na Starym Cmentarzu. Odznaczony był Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (1923).
W małżeństwie zawartym 14 II 1893 z Agnieszką z Walczaków (31 XII 1867– 1951), nauczycielką koronkarstwa, miał S. sześcioro dzieci: Mariana, botanika (zob.), Adama Gwidona, lekarza (zob.), Stanisława, geologa (zob.), Witolda Gwidona (12IX 1902 – 15 VIII 1989), przed drugą wojną światową urzędnika Pocztowej Kasy Oszczędnościowej i taternika, żołnierza Armii Polskiej w ZSRR, potem II Korpusu Polskiego, po wojnie osiadłego w Australii, Jana Seweryna, malarza (zob.), i Zofię (ur. 1909), zamężną Klimczakową.
Dn. 7 XI 1965, dla uczczenia setnej rocznicy urodzin S-ego, PTL zorganizowało w Zakopanem uroczystą sesję naukową, na willi «Ornak» odsłonięto poświęconą mu tablicę z brązu i jego imieniem nazwano rezerwat ścisły w Dolinie Białego na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. W r. 1966, decyzją Min. Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego, jego imię nadano też Zespołowi Szkół Leśnych w Warcinie (pow. miastkowski) na Pomorzu, umieszczając na budynku szkolnym pamiątkową tablicę.
Szymański B., Bibliografia osobowa Stanisława Sokołowskiego, „Sylwan” 1965 nr 6 s. 13–20; Mała encyklopedia leśna, W. 1991 (fot.); Radwańska-Paryska Z., Paryski W., Wielka encyklopedia tatrzańska, Poronin 1995 (fot.); Biogramy uczonych pol., cz. V (fot.); Peretiatkowicz-Sobeski, Współcz. kultura pol.; Słownik biograficzny techników polskich, W. 1989 z. 1; Słownik biograficzny Żywiecczyzny, Żywiec 1995 I; Słown. biologów; Słownik polskich towarzystw naukowych, Wr. 1978 I; Who’s Who in Central and East-Europe 1933/34, Ed. S. Taylor, Zurich 1935; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; Zdebski J., Stary Cmentarz w Zakopanem. Przewodnik biograficzny, W.–Kr. 1986; – Brzozowski S., Dzieje Krajowej Szkoły Gospodarstwa Lasowego w latach 1874–1921, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., S. B, W. 1984 z. 32 s. 53–5, 64, 78–9 (częściowa bibliogr.); tenże, Studia rolnicze, leśne i weterynaryjne Polaków w Wiedniu od XVIII do XX wieku, Wr. 1967; Czekanowski J., Pięćdziesięciolecie rozwoju Polskiego Towarzystwa Przyrodników imienia Kopernika, „Kosmos” T. Jubileuszowy 1875–1925, Kr. 1928; Długołęcka L., Pinkwart M., Zakopane. Przewodnik historyczny, W. 1988; Dzieje lasów, leśnictwa i drzewnictwa w Polsce, W. 1965; Dzieje studiów rolniczych w Krakowie 1890–1962, Kr. 1965 s. 188; Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, (fot.); Fierich J., Kosiek Z., Wydział Rolniczy Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1934–1945, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., S. B, W. 1963 z. 8; Hist. Nauki Pol., IV; Hochstim M., Prof. Stanisław Piotr Sokołowski (1865–1942), „Zesz. Nauk. Akad. Roln. w Kr.” 1976 nr 117, S. Historia Rolnictwa z. 3 s. 139–43; Jackowski J., Ogród leśno-doświadczalny prof. St. Sokołowskiego w Mariówce k. Lwowa, „Sylwan” 1947 s. 132–9; Kasprzyk S., Dzieje Polskiego Towarzystwa Leśnego 1882–1982, W. 1984 (fot.); Kozikowski K., Stulecie otwarcia Wyższej Szkoły Lasowej 1874–1974, „Sylwan” 1974 nr 2 s. 7–9 (fot.), 13, 15 (fot. zbiorowa), 17–18; Kryczyński W., Sto lat studiów leśnych we Lwowie, tamże 1974 nr 1 s. 45–8; Księga pamiątkowa SGGW, (1937) (fot.); toż (1958) (fot.); Leśnictwo polskie w okresie drugiej wojny światowej, W. 1967; Miklaszewski J., Uroczystość promowania prof. Stanisława Sokołowskiego na honorowego doktora nauk leśnych, „Sylwan” 1934 nr 7–8 s. 230–9; Nauki leśne w Polsce 1920–1970, Red. A. Żabko-Potopowicz, Wr. 1977; Partyka T., Z uroczystości zakopiańskich, „Sylwan” 1966 nr 7 s. 78–80; Polska Akademia Umiejętności 1872–1952. Nauki lekarskie, ścisłe, przyrodnicze i o ziemi, Wr. 1974; Politechnika Lwowska 1844–1945, Wr. 1993; Profesorowie i docenci Studiów Rolniczych w Krakowie 1890–1990, Kr. 1990; Smólski S., Setna rocznica urodzin prof. Stanisława Sokołowskiego, „Nauka Pol.” R. 14: 1966 nr 5 s. 122–9 (fot.); Studia rolnicze w Krakowie (1890–1964) w 600-lecie Uniwersytetu Jagiellońskiego, W. 1965 s. 165–6 (fot.); Szafer W., Stanisław Sokołowski, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1865–1942, „Sylwan” 1965 nr 6 s. 1–12 (fot.); Szczerbowski I., Pamiętnik dwudziestopięcioletniej działalności Galicyjskiego Towarzystwa Leśnego 1882–1907, Lw. 1907 s. 65–6, 79, 222; Szymański B., Badania naukowe z zakresu leśnictwa w Polsce w okresie międzywojennym (1918–1939), „Prace Inst. Badawczego Leśnictwa” 1975 nr 491; Tatrzański Park Narodowy, Red. W. Szafer, Kr. 1962; Twórcy i organizatorzy leśnictwa polskiego na tle jego rozwoju, W. 1974; Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983; Zespół Szkół Leśnych im. prof. S. Sokołowskiego w Warcinie 1946–1996, Red. W. Lesner, Słupsk 1996 s. 77–9; – Jost H., Zakopane czasu okupacji (wspomnienia), W. 1989; Czwarte sprawozdanie dyrekcji c.k. Wyższej Szkoły Realnej w Krakowie za r. szk. 1879, Kr. 1879 s. 39; Sokołowska-Kulczycka A., Oni widzieli inaczej. Wspomnienie o Stanisławie Sokołowskim i jego synach Marianie i Adamie, „Pam. Tow. Tatrzańskiego” T. 7: 1998 s. 163–5 (fot.), 167–9; Sprawozdanie Krajowej Szkoły Koronkarskiej w Zakopanem za okres od roku 1886 do roku 1894, Kr. 1894 s. 14 (dot. żony); Szafer W., Wspomnienia przyrodnika, Wr. 1973; – „Chrońmy Przyr. Ojczystą” 1986 z. 1 s. 38–9 (fot.); „Przyr. Pol.” 1972 nr 6 s. 8–9 (fot.); „Roczn. PAU” 1930/1, [1932] s. XXXVII–VIII (częściowa bibliogr.), 1939/45, [1946] s. 107–8; „Sylwan” 1947 s. 7–10 (wspomnienie pośmiertne W. Szafera, fot.); „Wierchy” R. 17: 1947 s. 11 (nekrolog); – AAN: Kancelaria Cywilna Naczelnika Państwa, T. 97 k. 125–126; Arch. PAN w Kr.: Zespół „Korespondencja Sekretarza Generalnego”, teczka S-ego w aktach członkowskich; Arch. UJ: sygn. S II 619 (teczka osobowa S-ego, fot.); B. Jag.: rkp. Przyb. 10/63, Przyb. 764/76; B. Ossol.: rkp. 14315/II s. 213–214.
Stanisław Tadeusz Sroka