Przerębski (Przerembski) Stanisław h. Nowina (ok. 1567–1622), rotmistrz królewski, starosta radoszycki i opoczyński, poseł sejmowy. Był najstarszym synem Stanisława z Pławna, kaszt. sieradzkiego (zob.), oraz Anny z Taszyckich.
Jak wynika z nadań królewskich (Metryka Kor. t. 150 k. 114–115), P. brał udział w wojnach moskiewskich Stefana Batorego, zapewne w otoczeniu swego kuzyna ze strony matki, Aleksandra Koniecpolskiego. Od tego czasu datują się również kontakty P-ego z kanclerzem Janem Zamoyskim, pod którego rozkazami walczył potem w kilku kampaniach wojennych na pograniczu południowo-wschodnim. Brał udział w życiu sejmikowym swego województwa, choć do r. 1588 nie sposób ustalić z całkowitą pewnością jego działalności, albowiem występowało w tym czasie, obok niego i ojca, dwóch innych Stanisławów Przerembskich. W okresie trzeciego bezkrólewia P. zaczynał już odgrywać coraz poważniejszą rolę w swym województwie jako działacz sejmikowy i dobry żołnierz. Był uczestnikiem zjazdu woj. sieradzkiego i ziemi wieluńskiej w Burzeninie (16 IV 1587), gdzie opowiedziano się za kandydaturą królewicza szwedzkiego Zygmunta Wazy, podjęto decyzję o zwołaniu okazowania oraz zbiorowym wymarszu na elekcję pod Warszawę. Sejmik posejmowy woj. sieradzkiego z 18 IX delegował P-ego wraz z Hieronimem Bużeńskim do hetmana Zamoyskiego z prośbą o podporządkowanie się hetmana uchwałom sejmu elekcyjnego w sprawie wyboru królewicza Zygmunta. Brał udział w obronie Krakowa przed wojskami arcks. Maksymiliana. Dowodził wówczas dwustukonną rotą tatarską. By ją zaciągnąć, zapożyczył się u przyjaciół, m. in. u scholastyka krakowskiego, ks. Marcina Izdbieńskiego. Podczas marszu Zamoyskiego przeciw arcks. Maksymilianowi w styczniu 1588 szedł od Kłobucka w straży przedniej dowodzonej przez A. Koniecpolskiego, brał prawdopodobnie udział w potyczce z husarią Stanisława Stadnickiego w Parzymiechach (21 I). W bitwie byczyńskiej (24 I), uszykowany na 1 linii prawego skrzydła, uczestniczył w manewrze okrążającym wojsko arcyksięcia. Odrzucony w trzecim natarciu, później ponownie włączył się do bitwy. Wg Joachima Bielskiego zdobył jedną z chorągwi, określoną jako «białą». Na wniosek Zamoyskiego otrzymał od króla 7 XI t.r. star. radoszyckie, obciążone poważnym długiem w wysokości 3 000 zł na rzecz spadkobierców star. chęcińskiego Stanisława Dembińskiego. Ta stosunkowo skromna nagroda uzupełniona została przez króla kilkoma drobnymi przywilejami w r. 1591 i 1593.
W tym okresie związany był P. z obozem opozycyjnym. W kwietniu 1592 brał udział w zjeździe lubelskim, a następnie wszedł w skład poselstwa do króla z żądaniem sejmu przed zamierzonym ślubem króla z arcyksiężniczką austriacką Anną. T.r. posłował z sejmiku sieradzkiego na sejm inkwizycyjny, na którym jednakże ważniejszej roli nie odegrał. Był następnie posłem na sejm w r. 1595, wchodził w skład komisji do przedyskutowania udziału Rzpltej w lidze antytureckiej. T.r. wziął udział w wyprawie Zamoyskiego do Mołdawii w celu osadzenia na tamtejszym tronie Jeremiasza Mohiły. Po odbytej 27 VIII przeprawie przez Dniestr pod Chocimiem i dokonaniu podziału armii na pułki P. otrzymał dowództwo nad jednym z nich; w październiku powierzono mu obronę środkowej bramy warownego obozu pod Cecorą. W r. 1596 wyprawiał się z Stanisławem Żółkiewskim pod Łubnie, biorąc udział w tłumieniu powstania Semena Nalewajki. Ponadto – wg jego własnych słów – stacjonował ze swym pułkiem 5 lat na Trembowli, choć trudno określić, kiedy to miało miejsce (w r. 1598 był towarzyszem roty husarskiej w wojsku kwarcianym). Dn. 5 X 1598 brał udział w rokach ziemskich krakowskich, a w r.n. zawarł związek małżeński z Anną, córką Kacpra Zebrzydowskiego, woj. kaliskiego. Wraz z ręką żony uzyskał jej rozlegle dobra, ale zarazem uwikłał się w rozliczne procesy ze spadkobiercami Zebrzydowskiego, m. in. z osławionym «Diabłem» Stanisławem Stadnickim. Ten ostatni spór oceniony został w wadium królewskim na niebagatelną sumę 10 000 zł. Z kolei w r. 1603 pozywał go instygator kor. o nierozliczone sumy pieniężne, pobrane ze skarbu kor. na rotę. W r. 1600 obrany został przez sejmik wieluński posłem na sejm. Posłował także z tego sejmiku w r. 1605, ale wybór dokonany był przez koło secesyjne i kwestionowany na sejmie. Ponieważ P. był już wówczas w obozie regalistycznym, obóz ten nie dopuścił do usunięcia go z izby i dzięki temu mógł pozostać, wraz ze swym kontrkandydatem Marcinem Zarembą, do końca obrad. Dn. 26 VII t.r. dostał star. opoczyńskie.
Posłował P. na sejmy w r. 1613. Na sejmie zwycz. (wiosennym) posłował także z koła secesyjnego, przez co naraził się na zwadę z Janem Bykowskim, który wystąpił w obronie swego syna, kontrkandydata P-ego, ale i w tym wypadku spór został rozstrzygnięty przez izbę poselską kompromisem i uznaniem ważności obu mandatów. Sejm ten mianował P-ego komisarzem do konfederatów «stołecznych» we Lwowe z zadaniem ustalenia komputów i wyznaczenia terminu zapłaty żołdu. Posłował P. także na sejm nadzwycz. (grudniowy), na którym w czasie nieobecności Maksymiliana Przerembskiego pełnił funkcję marszałka. Brał czynny udział w obradach sejmu i ponownie mianowany został komisarzem do Lwowa i obrany deputatem do sądzenia retent podatkowych. W lutym i marcu 1614 zasiadał w Trybunale Skarbowym w Radomiu pełniąc funkcję marszałka tego Trybunału. Pod jego kierownictwem deputaci skrupulatnie przebadali retenty poborowe za l. 1609–12 oraz stosując surowe rygory przewidziane uchwałą ostatniego sejmu wydobyli od opornych płatników blisko 800 000 zł. Z tego sumę 399 000 zł przeznaczoną na opłacenie konfederatów «stołecznych» P. odtransportował do Lwowa własnym sumptem, rezygnując z przysługującego mu salarium. Sejm 1618 r. wyznaczył go ponownie na deputata do Trybunału Skarbowego w Radomiu.
P. dużo uwagi poświęcał działalności gospodarczej. Korzystając z przywilejów królewskich, w dzierżawionych królewszczyznach zakładał stawy rybne, rozbudowywał budynki gospodarcze oraz wybudował dwa młyny na rzekach Czarnej i Ostrej. Czynił to wszystko dla podniesienia dochodowości swych dóbr, które, oprócz star. radoszyckiego i opoczyńskiego, obejmowały liczne wsie, wniesione mu przez Annę Zebrzydowską, m. in. Osieczany (obciążone zapisem 2 000 zł na rzecz bursy studentów filozofii Akad. Krak., dokonanym przez Spytka Jordana), część Banowic, Lipnika, Łąk, Trzemeszna, Zwierzyńca. W star. lwowskim (woj. ruskie) posiadał królewską wieś Porzecze, którą, za zgodą króla, scedował w r. 1606 (11 V) na rzecz syna Stanisława, dworzanina królewskiego, a po jego śmierci w r. 1621 – drugiego syna, Krzysztofa. Ta zapobiegliwość P-ego o pomnażanie dóbr doprowadziła go do konfliktu z poddanymi star. radoszyckiego (1602); wystąpili także przeciwko P-emu mieszczanie opoczyńscy. Za pośrednictwem posłów ziemskich w r. 1613 zwrócili się oni do króla z prośbą o przywrócenie miastu bezprawnie włączonych do starostwa łąk. Skarga ich została załatwiona przez króla pozytywnie, a konstytucja sejmowa z t. r. zobowiązywała P-ego do zwrotu łąk miastu. W r. 1621, na skutek działalności konfederacji wojskowych po Cecorze i Chocimiu, P. poniósł w star. opoczyńskim znaczne straty, wyrządzone mu przez grasujących tam żołnierzy, o co miał szczególną pretensję do Jana Tarnowskiego, któremu wojsko to podlegało. Król wyznaczył mu wówczas dożywotnią pensję w wysokości 400 zł rocznie. T.r. pod wpływem sugestii S. Grądzkiego i S. Buczyńskiego podjął próbę odnowienia dawnych stosunków z Krzysztofem Radziwiłłem, decydując się na służbę pod komendą hetmana lit. Zmarł po 31 I, a przed 20 III 1622.
Z małżeństwa z Anną Zebrzydowską (zm. ok. r. 1628) miał P. troje dzieci: Stanisława, któremu Wawrzyniec Chlebowski poświęcił „Smutne treny…”, Krzysztofa oraz Gryzeldę, zamężną za Andrzejem Karnkowskim, synem Jana, kaszt. lędzkiego.
Estreicher; Niesiecki; Paprocki; – Byliński J., Dwa sejmy z r. 1613, Wr. 1984; Filipczak-Kocur A., Niektóre zagadnienia procedury sejmowej za Zygmunta III, w: Opolskie Tow. Przyj. Nauk, S. A., Nr 15, Sprawozdania 1977–8, Opole 1979 s. 42; Górski K., Historia jazdy polskiej, Kr. 1894 s. 324; Kobierzycki J., Przyczynki do dziejów ziemi sieradzkiej, W. 1915 I–II 19–25, 91; Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Lw. 1923 II 114–15; Lepszy K., Oblężenie Krakowa przez arcyksięcia Maksymiliana 1587, Kr. 1929 s. 110; Łoziński W., Prawem i lewem, Kr. 1957 II 262; Macůrek J., Zápas Polska a Habsburků o přistůp k černému Moří, Praha 1931; Plewczyński M., Bitwa pod Byczyną, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XVII cz. 1 s. 139, 154–5, 157–8; Strzelecki A., Sejm z r. 1605, Kr. 1921 s. 75–6; – Akta grodz. i ziem., X 190; Akta sejmikowe woj. krak.; Akta sejmikowe woj. pozn.; Arch. Zamoyskiego, IV; Bielski J., Dalszy ciąg Kroniki polskiej zawierającej dzieje od r. 1587 do 1598 r., Wyd. F. M. Sobieszczańskl, W. 1851 s. 89, 90, 92, 156, 238, 242–3, 250–1, 277; Chlebowski W., Smutne treny i żałosne nagrobki…, Kr. 1621; Hejdensztein R., Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta do roku 1594, Pet. 1857 II 207, 301; Kaffka T., Obserwa życia regularnego…, Kr. 1772 (dedykacja, zawiera genealogię Przerembskich, z błędami); Księgi referendarskie, 1582–1602, Wyd. I. T. Baranowski, W. 1910; Orzelski S., Bezkrólewia ksiąg ośmioro, s. 349, 354; Pamiętniki o Koniecpolskich, Wyd. S. Przyłęcki, Lw. 1842 s. 197–9 (pomylony z ojcem); Script. Rer. Pol., XXI (Diariusze i akta sejmowe 1591–2); Vol. leg., III 168, 172, 242, 325; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V. 289 nr 12511, Ks. gr. rel. wieluńska, nr 1 s. 66, 89, 491–492, nr 9 k. 83–83v., 206–215, 205–227, Ks. gr. sieradzkie, terrestria, nr 58 k. 1–1v., Metryka Kor. t. 133 k. 238, 260–261, 320, 343, t. 134 k. 401, t. 136 k. 224, t. 138 k. 199–200, t. 139 k. 207–208, t. 144 k. 37–39, t. 150 k. 114–115, t. 152 k. 6–7, t. 161 k. 19, t. 163 k. 319, t. 166 k. 130, t. 167 k. 84–85, 93–94, t. 168 k. 72–73, k. 97–98; Arch. Państw. w Kr. Oddz. na Wawelu: Terr. Crac. t. 44 s. 347–350, 360, t. 90 s. 31–41, t. 94 s. 683–686, 851–853, t. 95 s. 468–472, t. 97 s. 363–365, t. 104 s. 1, t. 105 s. 677–679, 1215–1218, t. 106 s. 104, 109–110, 142, 361, t. 107 s. 28–29, 463–464, t. 108 s. 21–22, t. 109 s. 240, 551–552, t. 110 s. 334, 613–614, t. 111 s. 585–588 passim, t. 112 s. 66 i passim, t. 113 s. 33 i n., t. 122 s. 435–440, t. 126 s. 1387–1391, t. 127 s. 85–86, t. 129 s. 328–330, 352–354, 643–645; B. Czart.: rkp. 108 nr 38, rkp. 112 nr 67, rkp. 113 nr 5, 19, rkp. 2243 s. 47–50, rkp. 2244 nr 2 s. 29, 31, 33, rkp. 2724 s. 431–436, rkp. 3328 k. 7; B. Ossol.: rkp. 2566 k. 5; B. PAN w Kr.: rkp. 8342, Teki Pawińskiego nr 25 s. 113–117; B. Uniw. Warsz.: rkp. 54 k. 87–88; B. Uniw. Wrocł.: rkp. Steinwehr, t. II k. 3–4; WAP w Gd.: rkp. 300, 29/81 k. 385, 387, 390.
Janusz Byliński