Przyjemski Stanisław h. Rawicz (zm. 1642), wojewoda inowrocławski, starosta generalny wielkopolski, marszałek nadworny kor. Był synem Andrzeja, marszałka nadwornego kor. (zob.), i Zofii z Balińskich, bratem Adama Wojciecha, kaszt. gnieźnieńskiego (zob.).
P. pobierał nauki u jezuitów, najpierw w kolegium poznańskim (1604), później zapewne przebywał za granicą. Z cesji ojca dostał 29 IV 1615 star. konińskie, a w r. 1622 był też star. kruszwickim. Wybierany na sejmikach w Środzie, posłował na sejmy: 1618, 1621 oraz 1623 r. i na tym ostatnim wszedł do komisji dla ustalania cen («pretia rerum»). Mianowany t. r. woj. kaliskim, uczestniczył w sejmie 1624 r. i postąpił 16 II na woj. poznańskie. Brał udział w sejmie zwycz. 1626, na sejm nadzwycz. toruński 1626 r. przybył już po wotowaniu; został na nim wyznaczony do sejmowej komisji, która miała radzić nad usprawnieniem obrony państwa. Brał udział w sejmie nadzwycz. w r. 1628; posejmowy sejmik średzki 1628 r. zlecił mu szafunek poborów. Ponieważ t. r. otrzymał P. urząd star. generalnego wielkopolskiego (wjazdu na generalstwo dokonał 11 I), musiał zamienić woj. poznańskie na niższe – inowrocławskie (nominacja 30 VII 1628). W czerwcu t. r. zlecono mu ponownie szafarstwo podatków w przypadku zagrożenia wojennego. W sierpniu był wzywany przez sejmik średzki do ukrócenia gwałtów i bezprawi popełnianych na granicy Wielkopolski przez wojska cesarskie, zaś w grudniu do zbadania i załagodzenia rozruchów antyżydowskich. Pierwszy (zwycz.) sejm w 1629 r. wyznaczył go (nieobecnego) na jednego z komisarzy do rozstrzygania sporów granicznych między Wielkopolską a Marchią i Śląskiem. Otrzymawszy od kanclerza Jakuba Zadzika wieści o grożącym najeździe Betlen Gabora na Rzpltą, powiadomił o tym szlachtę na okazowaniu pod Środą 23 IV t. r. W jesieni t. r. wypowiadał się za potrzebą zwołania sejmu nadzwycz. w celu potwierdzenia rozejmu altmarskiego (w Starym Targu) oraz podjęcia uchwał w związku z koniecznością opłacenia wojska, a zwłaszcza zaciągniętych na wiosnę t. r. posiłków cesarskich.
W grudniu 1630 został P. mianowany marszałkiem nadwornym kor. W r. 1631 uczestniczył w spotkaniu komisarzy sejmowych (po sejmie 1631 r.) z delegatem cesarskim K. H. Dohną w Poznaniu, gdzie dokonano ostatecznego rozliczenia żołdu dla posiłkowych wojsk cesarskich; we wrześniu t. r. został upoważniony przez średzki sejmik deputacki do zaciągów na obronę pogranicza, przy czym zdecydowano zarazem przekazać na jego ręce uchwalone w tym celu podymne. Na sejmiku w lutym 1632 potwierdzono szafunek podymnego przez P-ego. Był na sejmie nadzwycz. 1632 r. i wraz z marszałkiem w. kor. Łukaszem Opalińskim przeforsował wybór do laski marszałkowskiej Marcina Żegockiego, sędziega ziemskiego wschowskiego. Zabierał głos w sprawie ukrócenia «praktyk szwedzkich»; był jednym z wnioskodawców uchwały o wykluczeniu od elekcji Gustawa II Adolfa. Po śmierci Zygmunta III sejmik średzki w maju 1632 zlecił P-emu ściganie i więzienie ludzi «swawolnych» aż do sejmu konwokacyjnego, bądź nawet koronacyjnego. Nakazano mu zbieranie wybrańców i kierowanie ich do zagrożonych punktów granicznych. Był na sejmie konwokacyjnym i podpisał konfederację generalną warszawską. Kiedy we wrześniu t. r. miał jechać na elekcję, sejmik średzki zlecił czuwanie nad pogotowiem wojennym woj. poznańskiego i kaliskiego jego bratu Adamowi Olbrachtowi. Podczas elekcji P. uczestniczył w ustanowieniu porządku obrad, wszedł do powołanych na ten okres sądów i w związku z tym złożył, podobnie jak i inni marszałkowie, osobną przysięgę, podpisał «jurament» Władysława IV na pakta konwenta. Z sejmu koronacyjnego wszedł znów do komisji dla sądzenia spraw granicznych z Brandenburgią i Pomorzem.
W październiku 1633 P. przyjął w swej rezydencji w Koźminie G. Lichtfussa, posła Bogusława XIV, ks. pomorskiego, który przybył, by wyjednać skłonienie panów wielkopolskich do czynnego oporu przeciwko naruszaniu przez ludzi cesarskich granic polskich na przeprawach Warty i Noteci. Prosił P-ego o to samo także i elektor brandenburski Jerzy Wilhelm. Słał więc P. posłów do A. Wallensteina i Götza, a gdyby te interwencje nie dały wyników, obiecywał ogłoszenie pospolitego ruszenia, zaciężnych bowiem miał zbyt mało, by mogli stawić opór wojskom cesarskim. W tych antyhabsburskich poczynaniach hamowała go znaczna część szlachty wielkopolskiej, przychylna cesarzowi a wroga wobec Szwecji. Musiał tedy zajmować stanowisko pośrednie, co nie było łatwe, bo na skutek gwałtów, jakich dopuszczali się żołnierze cesarscy, rosło coraz bardziej rozgoryczenie ludności. W Jarocinie, mieście P-ego, wymordowano ponoć ok. 100 ludzi pod pozorem, że to Niemcy, doszło do rozruchów także i w Borku. Otrzymawszy w r. 1634 wiadomość o możliwości najazdu tureckiego, przekazał P. ostrzeżenie szlachcie zebranej na rokach sądowych. Sejm zwycz. 1635 r. zlecił mu czuwanie nad bezpieczeństwem województw wielkopolskich od strony Śląska, Marchii i Pomorza. Cierpiąc na podagrę, nie był P. obecny na odbytej po sejmie radzie senatorów (19 III), kiedy król wyjawił swój plan małżeństwa z Elżbietą, palatynówną reńską, ewangeliczką. Wysłanemu przez Władysława IV z zapytaniem o opinię referendarzowi kor. Janowi Lipskiemu przekazał swój sprzeciw. W czerwcu t. r. wyjechał z królem do Prus Królewskich w związku z toczącymi się rokowaniami ze Szwecją. Dn. 24 VI podejmował w Toruniu w swej gospodzie posła francuskiego C. de Mesmesa hr. d’Avaux. W Sztumskiej Wsi występował P. wielce okazale; jego namiot wzbudził podziw posła francuskiego Ch. Ogiera. Na nadzwycz., drugim sejmie t. r. ponowił apel do króla, aby zrezygnował z małżeństwa z «heretyczką».
W marcu 1636 podjęto w Wilnie starania o położenie kresu kompetencyjnym sporom, do jakich dochodziło między P-m a marszałkiem w. lit. Krzysztofem Wiesiołowskim w czasie nieobecności marszałka w. kor. Zajmowano się tą sprawą i na sejmie 1637 r. w Warszawie, jako że znowu doszło do konfliktów, lecz sprawy nie rozstrzygnięto. Dn. 12 IX uczestniczył P. w wyjeździe na powitanie wjeżdżającej do Warszawy Cecylii Renaty; także i w następnych dniach czuwał nad przebiegiem uroczystości związanych ze ślubem królewskim i koronacją królowej. Z sejmu 1638 r. (nieobecny) wyznaczony został do komisji w sprawie wybierania ceł morskich oraz znowu został jednym z komisarzy mających rozpatrywać konflikty graniczne woj. wielkopolskich ze Śląskiem, Marchią i Pomorzem. W początku sierpnia 1638 wyruszył z parą królewską do Austrii: po krótkim pobycie w Wiedniu przebywano przez kilka tygodni w Baden, gdzie król poddawał się kuracji. W podróży tej brała również udział żona P-ego, jako dama we fraucymerze królowej. Podczas sejmu 1641 r. witał P. w imieniu króla (5 X) elektora Fryderyka Wilhelma przybyłego do Warszawy celem złożenia przysięgi lenniczej z Prus Książęcych. Z sejmu tego po raz kolejny wszedł do komisji mającej osądzać spory na granicach Wielkopolski. Sejmik średzki 4 I 1642 wyznaczał go do komisji dla spłacenia kredytów skarbu z woj. wielkopolskich. W początku czerwca t. r. był P. w Warszawie i uczestniczył w uroczystościach związanych ze ślubem królewny Anny Konstancji z Filipem Wilhelmem, ks. neuburskim.
P. był jednym z największych właścicieli ziemskich w Wielkopolsce. Wg inwentarza z r. 1642 należały doń: majętność gołuchowska (Gołuchów oraz 10 wsi) i magnuszowska (Magnuszewice i 3 wsie) w pow. kaliskim, w pow. kościańskim miał majętność mchowską (Mchy oraz 3 wsie), a w pow. pyzdrskim majętności: borecką (miasto Borek i 8 wsi), czeszewską (Czeszewo i dalsze 4 wsie), Jarocką (miasto Jarocin z 2 wsiami), koźmińską (miasto Koźmin i 11 wsi), kromolicką (Kromolice i 2 wsie). W inwentarzu nie wymieniono posiadanego przez P-ego miasta Zdziesza i części miasta Dobrzycy oraz wsi w pow. inowrocławskim. W sumie miał P. 4 miasta oraz ponad 70 wsi (wg obliczenia dokonanego przez E. Opalińskiego w początku swej działalności miał P. jedno miasto i 14 wsi). Trzymał P. nadto starostwa: konińskie, pyzdrskie (od r. 1628), osieckie i międzyłęskie. Główną jego rezydencją był Koźmin, w którym staraniem jego i jego żony rozpoczęto budowę nowego kościoła i klasztoru dla zakonu bernardynów. P. zmarł 28 X 1642 w Lesznie, skąd zwłoki przewieziono do Koźmina, gdzie w styczniu 1643 odbył się uroczysty pogrzeb.
P. był żonaty dwukrotnie. Jego pierwszą (poślubioną w r. 1621) żoną była Anna (zm. 1629), córka woj. łęczyckiego Adama Sędziwoja Czarnkowskiego (zob.); drugą – Anna Beata, córka woj. poznańskiego Piotra Opalińskiego (zob.), 2. v. żona Jakuba Hieronima Rozdrażewskiego.
Z drugiega małżeństwa pochodzili synowie: Andrzej, dworzanin królewski, potem chorąży kaliski, Piotr, kaszt. śremski (zob.), i Stanisław, młodo zmarły. Miał nadto córkę Katarzynę, żonę Zygmunta Grudzińskiego, star. bolemowskiego (wg Kaspra Niesieckiego P. miał mieć jeszcze dwie córki: jedną – zamężną za Konarzewskim, star. międzyrzeckim, drugą – zamężną za Sieniutą).
Estreicher; Niesiecki; Uruski; Katalog zabytków sztuki w Pol., V z. 11; – Czapliński W., Filipczak-Kocur A., Udział senatorów w pracach sejmowych za Zygmunta III i Władysława IV, „Przegl. Hist.” T. 49: 1979 z. 4; Łukaszewicz J., Krótki opis historyczny kościołów… w dawnej diecezji poznańskiej, P. 1859 II 318; Okoń J., Dramat i teatr szkolny. Szkoły jezuickie XVII wieku, Wr. 1970, Studia Staropolskie, XXVI; Opaliński E., Elita władzy w województwach poznańskim i kaliskim za Zygmunta III, P. 1981 s. 32, 34, 168; Seredyka J., Rzeczpospolita w ostatnich latach panowania Zygmunta III, Zesz. Nauk. WSP w Opolu, S. B. Nr 62, Opole 1978; tenże, Sejm w Toruniu z r. 1626, Wr. 1966 s. 102, 142, 162; tenże, Wezwanie posiłków cesarskich do Polski w r. 1629, Zesz. Nauk. WSP w Opolu, Historia, XIV, Opole 1977 s. 89, 95; tenże, Wypłata żołdu armii cesarskiej, „Sobótka” R. 31: 1976 s. 235; – Akta do dziej. Pol. na morzu, II; Akty sejmikowe woj. pozn., II; Inwentarze dóbr szlacheckich powiatu kaliskiego, Wr. 1955 I; Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza, Wr. 1957; Ogier K., Dziennik podróży do Polski, Gd. 1950 I; Radziwiłł, Memoriale, I–III; Script. Rer. Pol., XVII; Vol. leg., III 453, 614, 738, 758–9, 774, 804, 930, 938; – AGAD: Metryka Kor. t. 158 k. 112v.–114, t. 171 k. 47v.–48, t. 177 k. 44–45v., Zapisy Trybunału Piotrkowskiego 289 t. 1301 (odpis w posiadaniu autora); Arch. Archidiec. w P.: Liber Mort. Leszno; Arch. Państw. w P.: Kalisz Grodz. 11 k. 1v., 12 k. 87, 443, 767v., 127, 115 s. 1273, Kalisz Ziem. 50 k. 47 b, Konin Grodz. 34 k. 272v., 36 k. 99, 44 s. 403, 46 k. 140, 141, 48 k. 759, Kościan Grodz. 71 k. 32, 73 k. 278, Poznań Grodz. 35 k. 45v., 578v., 683, 38 k. 580v., 39 k. 614, 41 k. 660v., 789v., 42 k. 1307, 1317v., 1319v., 206 k. 199, Pyzdry Grodz. 68 k. 6, 218, 130 k. 307, Wschowa Grodz. 11 k. 247v.; B. Uniw. Warsz.: rkp. 44.
Włodzimierz Dworzaczek