Pudłowski Stanisław (1597–1645), matematyk, fizyk, astronom, profesor prawa, rektor i podkanclerzy Uniw. Krak. Ur. w Krakowie przed 23 III (data chrztu), był synem zamożnego kuśnierza Stanisława Pudełko i Jadwigi Honoraty.
Prawdopodobnie ok. r. 1610 P. uczęszczał do Szkół Nowodworskich. Do metryki Uniw. Krak. wpisał się 12 V 1612 już jako Stanisław Pudłowski; uzyskał w r. 1614 bakalaureat, a w r. 1618 – magisterium sztuk wyzwolonych. Studia uniwersyteckie odbywał u schyłku życia Stanisława Jokobejusza i Walentego Fontany, co mogło odegrać pewną rolę przy wyborze jego dalszych zainteresowań naukowych, choć w wykładach bakałarskich (1615–17), poza przelotną prelekcją o kalendarzu gregoriańskim (1617), objaśniał głównie traktaty retoryczne. Pierwszym dokumentarnym śladem jego studiów w zakresie nauk ścisłych była pochodząca z r. 1619 rozprawa Quaestio de igne (B. Ossol.: rkp. 722). Po promocji magisterskiej tylko w półr. letn. 1618 wykładał na Wydziale Filozoficznym jako docent extraneus, od r. 1619 poświęcił się bowiem studiom prawniczym, które nie później jak od r. 1622 kontynuował w rzymskiej Sapienzy pod kierunkiem m. in. prof. C. Fidelia. W czasie pobytu w Rzymie nawiązał kontakty z bpem chełmskim Remigiuszem Koniecpolskim, podówczas internuncjuszem dworu polskiego do papieża Urbana VIII, oraz Abrahamem Bzowskim, w którego „Annales” (1627 XVIII) zamieścił poemat pochwalny i mowę powitalną wygłoszoną w amfiteatrze rzymskim na cześć przybyłego w grudniu 1624 do Wiecznego Miasta królewicza Władysława. Promowany 25 I 1625 na doktora obojga praw, przebywał z końcem stycznia t. r. prawdopodobnie w orszaku królewicza w Loreto, następnie w Bolonii, skąd w lutym wyjechał do Padwy, gdzie spotkał się z profesorem matematyki A. Argolim i wpisał do albumu nacji polskiej. Wkrótce po powrocie do Krakowa (19 V 1627), został wysłany przez Uniwersytet do Poznania na nauczyciela retoryki, humaniorów i języka greckiego; w lipcu 1628 pojawia się w źródłach jako dyrektor Kolegium Lubrańskiego. Z tego, jak się zdaje, okresu pochodzi zachowany w rękopisie (B. Jag.: rkp. 390) zbiór wypisów i notatek z zakresu literatury klasycznej i humanistycznej, m. in. utworów Cycerona, „Annales” Stanisława Orzechowskiego, poematów Andrzeja Krzyckiego. Jeszcze w czasie pobytu w Poznaniu w dn. 11 IX 1630 został wybrany na seniora Bursy Prawników i zapewne wkrótce potem wrócił do Krakowa, w okresie nasilającego się konfliktu z jezuitami o zamknięcie szkół przy kościele Św. Piotra.
Zapewne doświadczenia prawnicze P-ego i głębokie przywiązanie do uczelni sprawiły, że w dn. 16 III 1632 został delegowany wraz z Janem Brożkiem na sejm warszawski (19 III – 29 IV 1632), w czasie którego starał się pozyskać dla sprawy Uniwersytetu dwór królewski, izbę poselską oraz niektórych dygnitarzy świeckich i kościelnych. Być może w uznaniu za pomyślne załatwienie sprawy Uniwersytetu w dn. 16 VI 1632 został powołany na świeżo uruchomioną z fundacji Gabriela Prewancjusza (Władysławskiego) katedrę instytucji prawa cywilnego i kanonicznego. W jesieni r. n. otrzymał odpowiedzialną misję dopilnowania interesów swej uczelni w Kurii papieskiej w związku z dobiegającym końca sporem Uniwersytetu z zakonem jezuitów. Sprawa owego procesu została zlecona poselstwu kanclerza Jerzego Ossolińskiego wysłanego w t. r. z obediencją do papieża Urbana VIII od Władysława IV. Wyruszywszy z Krakowa w dn. 7 X 1633 dogonił P. Ossolińskiego w Loreto i po przybyciu do Rzymu (18 XI) był świadkiem jego uroczystego wjazdu. Jak wynika ze spisanego przezeń diariusza Breviarium negocii pro Universitate Cracoviensis contra Jesuitas in urbe procurati (B. Jag.: rkp. 227), w Rzymie krzątał się gorliwie wokół spraw uniwersyteckich, odbywając narady z dygnitarzami Kurii, adwokatami konsystorskimi oraz przebywającymi nad Tybrem Polakami, m. in. z sekretarzem poselstwa Andrzejem Gembickim oraz włoskim kapucynem Walerianem Magnim. Dn. 5 XII był na audiencji u kardynała protektora Polski C. de Torres, 21 XII został przyjęty przez Urbana VIII, a po podpisaniu brewe papieskiego (14 I 1634) pilnował formalnego wystawienia dokumentów. Z końcem stycznia 1634 opuścił Rzym i przez Sienę, Florencję i Bolonię (gdzie 25 II wpisał się do księgi nacji polskiej), Padwę, Wenecję, Udine, Villach (gdzie zatrzymała go choroba) w połowie maja dotarł do Krakowa. Przywiózł obok wielu nowości wydawniczych z zakresu przyrodoznawstwa i nauk ścisłych (w tym pisma Galileusza), cenny zbiór nowoczesnych przyrządów astronomicznych i fizycznych, jak lunety, termoskopy, tygle, szklane fiole, lewary i rurki, różne magnesy i busole, precyzyjne wagi, wzorce miar rzymskich i toskańskich itp.
W r. 1634 ostatecznie P. ustabilizował swoją pozycję na Wydziale Prawa: w dn. 3 VIII jako profesor «novorum iurium» odbył dysputę na temat ogłoszonej w t. r. Quaestio de procuratoribus in criminalibus iudiciis, a z końcem roku nostryfikował swój doktorat rzymski na podstawie przedłożonej w dn. 19 XII «pro loco» Quaestio de annuis redditibus. Związany do końca życia z fakultetem prawniczym, innych oryginalnych dzieł z tego okresu nie opublikował. Na podstawie skryptów wykładowych jego uczniów (m. in. B. Jag.: rkp. 2534) można jedynie wnosić, że poruszał w swych prelekcjach aktualne zagadnienia, m. in. wolności szlacheckiej, braku ochrony prawnej chłopów itp. Być może do jego uczniów należeli Wawrzyniec Karyński, Maciej Burszowie i Stanisław Czaplic, których promocjom bakałarskim przewodniczył jako dziekan Wydziału Prawa w dn. 15 IV 1638. W 1. poł. 1635 r. pełnił P. obowiązki assesora konsystorza krakowskiego, później za czasów Piotra Gembickiego (od r. 1643) sprawował w nim również funkcje komisarza biskupiego i egzaminatora synodalnego. Święcenia kapłańskie przyjął dopiero 26 VII 1635, jak się zdaje za indultem papieskim. Być może był to ze strony Uniwersytetu warunek na prepozyturę Św. Mikołaja, którą P. otrzymał w jesieni 1635 po śmierci Jana Przecławczyka ze Strzyżowa. Zapewne w tym czasie przeniósł się z Kolegium Prawniczego na probostwo Św. Mikołaja, w którym urządził pracownię fizyczną i prywatne obserwatorium astronomiczne, wykonując tutaj większość swych intensywnie prowadzonych w l. 1635–45 doświadczeń przyrodniczych i obserwacji astronomicznych. W badaniach tych nawiązywał do najnowszych odkryć współczesnej nauki europejskiej, z której czołowymi przedstawicielami utrzymywał bliskie kontakty. W styczniu 1638 odwiedzał w Nysie matematyka jezuickiego K. Scheinera i omawiał z nim zjawisko plam na Słońcu, u schyłku 1639 r. z polecenia bpa Jakuba Zadzika wyjechał w sprawach diecezji krakowskiej do Rzymu, gdzie zetknął się m. in. z E. Torricellim, V. Vivianim oraz B. Castellim. Polecony przez Castelliego (listy z 1 i 5 V) w połowie maja 1640 zboczył specjalnie z drogi powrotnej do kraju i odwiedził Galileusza w Arcetri pod Florencją; był ostatnim Polakiem, który spotkał się z oślepłym już wówczas uczonym. Do Krakowa wrócił P. przed sierpniem 1640, w tym bowiem miesiącu wystąpił w procesie dotyczącym rewindykacji zaległych czynszów dla kościoła Św. Mikołaja. Wyrazem uznania, jakim cieszył się w kołach uniwersyteckich, było powierzenie mu godności rektorskiej na półr. zim. 1640/41 oraz powołanie w r. 1642 przez bpa Zadzika na podkanclerzego Akademii. Pochłonięty własnymi badaniami naukowymi, na obydwu tych urzędach nie rozwinął P. szerszej działalności, natomiast gorliwie zajmował się sprawami kościoła i probostwa Św. Mikołaja, występując często w obronie praw parafii oraz przeciwko niesumiennym dłużnikom, m. in. w kilku procesach o dziesięciny, co nawet naraziło go w r. 1643 na gwałt i zniewagi ze strony Stanisława i Zygmunta Fryzerów.
Z wykształcenia prawnik, z zamiłowania matematyk, fizyk i astronom, po r. 1634 zarzucił P. uprawianą zresztą marginalnie, mało oryginalną, twórczość prawniczą, oddając się niemal bez reszty studiom w zakresie szeroko rozumianych nauk ścisłych, które choć utrwalone głównie w formie luźnych notatek i brulionowych szkiców wysuwają go do rzędu czołowych przedstawicieli tych dyscyplin w dobie polskiego Baroku. Łącząc umiejętnie dociekliwość badawczą w abstrakcyjnych rozważaniach w dziedzinie teorii liczb z nowatorstwem i pomysłowością w zakresie eksperymentów fizycznych i doświadczeń astronomicznych, objął swymi zainteresowaniami niemal wszystkie gałęzie współczesnego przyrodoznawstwa. W matematyce doszedł do ciekawych rezultatów w zakresie teorii liczb, algebry, trygonometrii, geometrii (zagadnień trójkątów platońskich, przecięć stożkowych), opracował własną, oryginalną symbolikę matematyczno-logiczną, wyprzedzając pod tym względem badania uczonych europejskich. Jeśli nie miał pełnej wiary w prawdziwość systemu heliocentycznego to – jak widać z jego notatek – żywo interesował się nową koncepcją budowy świata i z uwagą studiował geometryczne argumenty Galileusza, przemawiające za ruchem Ziemi wokół Słońca. Pionierską rolę w astronomii polskiej odegrała seria jego obserwacji, dzięki którym wyznaczył kierunek południka i szerokość geograficzną swej dostrzegalności na probostwie Św. Mikołaja; przy pomocy dwóch lunet obserwował i utrwalił na odręcznych rysunkach położenie plam na Słońcu, fazy planety Wenus, ruchy satelitów Jowisza, górzysty obraz powierzchni Księżyca itp. W zakresie fizyki powtarzał doświadczenia Galileusza ze swobodnym spadaniem ciał zarówno wolnym (z wieży kościoła), jak też po płaszczyznach krzywych lub pochyłych, określał ciężar gatunkowy różnych substancji, temperaturę wrzenia niektórych cieczy itp. Ważne miejsce w tych doświadczeniach zajęła pierwsza próba wyznaczenia «post multa experimenta» długości wahadła sekundowego dla Krakowa (1634/5); interesował się również gnomoniką i projektował konstrukcje nowego typu zegarów. Pozostawił wreszcie ślady własnych studiów w zakresie optyki, magnetyzmu, metrologii, historii nauk ścisłych i in.
Pozostając pod wielkim wpływem Galileusza i wybitnych uczonych włoskich z jego kręgu (Castelli, Viviani), w kraju przyjaźnił się P. i blisko współpracował z J. Brożkiem, z którym utrzymywał częste kontakty listowne i w r. 1643 reprezentował jego interesy w staraniach o powrót do Krakowa. Miał tutaj liczne grono przyjaciół, do których należeli m. in. Hieronim Pinocci, Walerian Magni, Wojciech Strażyc, Franciszek Roliński, często przebywający na probostwie Św. Mikołaja. W r. 1642 z jego zachęty młody magister krakowski Dominik Kromer przełożył z języka włoskiego na łacinę i opublikował kwestię Castelliego o nowych, proponowanych przez Galileusza metodach oznaczania długości geograficznych ze spostrzeżeń zaćmień księżyców Jowisza (,,Nova methodus… observandi locorum longitudines”). Z inspiracji P-ego i przeprowadzonych z nim rozmów zrodził się również projekt Tytusa Liwiusza Burattiniego opracowania «miary powszechnej», będący, jak sam Burattini przyznawał w wydanej w r. 1675 „Misura universale”, rozwinięciem podsuniętego mu przez P-ego pomysłu wyzyskania odkrytego przez Galileusza zjawiska izochronizmu wahadła. W r. 1642 nakłonił P. (wraz z Brożkiem) Jana Patersona, demonstrującego w Krakowie nowo wynaleziony stolik mierniczy (mensula Pretoriana), do wydania polskiego przekładu opisu tego urządzenia pióra D. Schwentera: „Traktacik mały jako prętem i kilką tyk bez wszelkiego instrumentu kunsztownego na polu mierzyć…” (1664). P. zmarł 22 V 1645 w Krakowie po krótkiej chorobie i został pochowany w kościele Św. Mikołaja, gdzie egzekutorzy testamentu wznieśli mu nagrobek z epitafium (nie zachował się). Aktem ostatniej woli ustanowił P. swój aniwersarz w kościele Św. Marii Magdaleny i ufundował altarię w kościele Mariackim oraz przekazał zapis dla kościoła Św. Mikołaja.
Otoczony powszechnym szacunkiem (jego badaniami interesował się m. in. Ł. Opaliński) i zaliczony obok J. Brożka i Pawła Herki, do trójki najwybitniejszych matematyków krakowskich XVII w., pozostawił P. szereg prac przygotowanych do druku, które jednak wskutek zaniedbań egzekutorów testamentu uległy całkowitej zatracie. Zabiegał o ich wydanie w r. 1648 H. Pinocci, co spotkało się ze sprzeciwem egzekutorów testamentu (m. in. J. Górskiego) pod pozorem, że byłoby to uchybieniem dla Uniwersytetu, który sam zadba o ich publikację. Ostatecznie przetrwały one w zapomnieniu do r. 1719, kiedy spłonęły w wielkim pożarze Collegium Iuridicum. Zniszczeniu i rozproszeniu uległa również cenna biblioteka P-ego, obok księgozbioru Brożka największa i najbardziej nowoczesna kolekcja książkowa Uniw. Krak. XVII w.
Z dwóch braci P-ego starszy Krzysztof (1586 – zm. przed 1645) odbył w l. 1600–4 studia w Uniw. Krak., uwieńczone bakalaureatem. W r. 1622 wyjechał wraz z bratem do Rzymu, z końcem 1624 r. promował się na doktora obojga praw, w r. 1625 jako kapelan królewicza Władysława wpisał się do albumu nacji polskiej w Padwie.
Estreicher; Hist. Nauki Pol., VI; – Barycz H., Barok, w: Historia Nauki Pol., II; Biliński B., Galileo Galilei e il mondo polacco, Wr. 1969 s. 104–15; Birkenmajer A., Osiągnięcia duchowieństwa polskiego w zakresie nauk matematycznych i przyrodniczych, w: Księga tysiąclecia katolicyzmu w Polsce, L. 1969 II 44–5; Birkenmajer L. A., S. Pudłowski, fizyk i matematyk polski XVII w., „Spraw. AU” T. 13: 1914 z. 10 s. 22–3, tenże, Udział Polski w rozwoju nauk ścisłych, w: Polska w kulturze powszechnej, Kr. 1918 II; tenże, Życie i działalność S. Pudłowskiego, „Kosmos” R. 38: 1913 s. 1961–3; Dianni J., S. Pudłowski, prof. Akademii Krakowskiej XVII w. i jego studia matematyczne, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., S. C, W. 1967 z. 12 s. 3–43; Przypkowski T., Astronomia w Polsce w pierwszej połowie XVII w., w: Historia astronomii w Polsce, Wr. 1975 I; tenże, Naukowe pojęcie deklinacji magnetycznej w Polsce XVII w., Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., S. C, W. 1965 z. 10 s. 135–9; tenże, Zagadnienia astronomiczne w autografach S. Pudłowskiego, tamże, S. C, W. 1967 z. 12 s. 45–69; Targosz K., Hieronim Pinocci, Wr. 1967; Wyczawski H., Biskup Piotr Gembicki 1585–1657, Kr. 1957; – Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Brożek J., Wybór pism, Oprac. H. Barycz i J. Dianni, W. 1956 I–II; Burattini T. L., Misura universale, Kr. 1897 s. III, 5–7; – B. Jag.: rkp. Przyb. 512/73 (Notary i wypisy L. A. Birkenmajera do biografii i twórczości P-ego).
Leszek Hajdukiewicz