Rostworowski Stanisław (1785–1837), oficer szwoleżerów gwardii napoleońskiej, ziemianin. Ur. 21 XI w Lesznowoli (wg stanu służby) lub w domu swych dziadków Małachowskich we Włoszczowej (wg aktu zgonu), ochrzczony został w paraf. św. Andrzeja w Warszawie. Był najstarszym z siedmiorga dzieci Franciszka Ksawerego (zob.) i Izabeli z Małachowskich, bratem Antoniego Melitona (zob.) i Jana Nepomucena (zob.).
Po klęsce Prus w r. 1806 i wkroczeniu wojsk francuskich do Warszawy (27 XI), R. wstąpił do powstającej pod dowództwem Tadeusza Tyszkiewicza gwardii honorowej, pełniącej niebawem służbę przy boku Napoleona. Znajdował się w bitwach pod Pułtuskiem (26 XII 1806) i Pruską Iławą (7–8 II 1807). Równocześnie z rozpoczęciem formowania pułku szwoleżerów gwardii, R. dekretem cesarskim z 7 IV 1807 został w nim mianowany porucznikiem 1 kl. Dn. 30 VIII 1807 z drugim oddziałem pułku w składzie 5 kompanii dowództwa por. Stanisława Gorajskiego 1 szwadronu szefostwa Tomasza Łubieńskiego R. opuścił Warszawę udając się w drogę do Francji, gdzie przez Chantilly, Orlean, Tours, Poitiers, Angoulême dotarł na kilkutygodniowy pobyt do Bordeaux. W związku z rozwojem wypadków na Półwyspie Pirenejskim, R. w składzie połączonych pod dowództwem T. Łubieńskiego oddziałów pułku stanowiących część kolumny gwardii gen. L. Lepica wkroczył 4 III 1808 do Hiszpanii. Już 7 VI t. r. otrzymał R. order kawalerski Legii Honorowej. Wziął udział w działaniach bojowych pułku, znajdował się 30 XI 1808 w bitwie pod Somosierrą, uczestnicząc ze swym plutonem w ataku 1 szwadronu T. Łubieńskiego w końcowej fazie bitwy, a następnie w pościgu za uchodzącym nieprzyjacielem na Buitrago i Madryt. W lutym 1809 wraz z pułkiem R. ruszył w marsz powrotny z Hiszpanii do Francji, 21 II przekroczył graniczną rzekę Bidassoa.
Dn. 10 III 1809 awansował R. na stopień kapitana otrzymując dowództwo 3 kompanii (po poległym pod Somosierrą kpt. Janie Dziewanowskim) w 3 szwadronie szefostwa Ignacego Ferdynanda Stokowskiego, 13 III otrzymał z Tours polecenie mjr. P. Dautancourta udania się z por. Ksawerym Prażmowskim do Paryża, gdzie 2 dni później (15 III) dostał rozkaz podróży do Ks. Warsz. w celu przeprowadzenia dla pułku rekrutacji 50 ludzi oraz dokonania zakupu 200 koni. Przyjazd R-ego do Ks. Warsz. i pobyt w Warszawie zbiegły się z rozpoczęciem działań wojennych kampanii polsko-austriackiej 1809 r. Jako ochotnik R. znalazł się na polu bitwy pod Raszynem (19 IV), gdzie został ranny. Wraz z przebywającym również w kraju kpt. S. Gorajskim R. pospieszył jednak niebawem do pułku, znajdującego się na froncie wojny francusko-austriackiej i 10 VI 1809 w St. Veit do niego dołączył. Na czele swojej kompanii uczestniczył podczas bitwy pod Wagram (6 VII) w szarży 3 szwadronu na jazdę austriacką, odznaczając się osobistą odwagą w przeprowadzonym natarciu. Dn. 3 X 1809 wyruszył R. z pułkiem z powrotem do Francji – 11 XII t. r. przybył do Chantilly, stałego miejsca jego stacjonowania w czasie pokoju. W ślad za dekretem cesarskim z 5 XII 1809, decyzją ministra wojny Francji H. Clarke’a z 15 I 1810, wyznaczony został R. na komendanta zakładu pułku w Warszawie, dokąd wyruszył 12 II t. r. z por. Janem Gnatowskim i dwoma wachmistrzami. Werbowani ochotnicy i nabywane konie odsyłane były przez R-ego w zorganizowanych oddziałach do Francji i kierowane do Chantilly. Tymczasem R. mianowany został kawalerem Cesarstwa oraz obdarowany donacją w wysokości 500 fr. rocznie z dóbr Monte Napoleone (15 III 1810). Dn. 16 XII 1811 awansował R. na stopień szefa szwadronu.
W czasie przemarszu pułku idącego na wyprawę rosyjską 1812 r. dołączył do niego R. ze swoim zakładem. Dotarł pod Moskwę i stanął w miejscowości Troickoje nad rzeką Desną. Dn. 10 X 1812 otrzymał rozkaz gen. Wincentego Krasińskiego udania się z grupą oficerów, podoficerów i żołnierzy z pułku do Warszawy i przystąpienia tam do nowej rekrutacji ludzi do pułku i kupna koni. Droga wiodła przez Krasne, Smoleńsk, Borysów, Mińsk, Oszmianę i Wilno. W Warszawie R. już 14 XII 1812 zamieścił w prasie odezwę wzywającą do zaciągania się do pułku. Otwarcie księgi przyjęć miało nastąpić 20 XII. Komendę nad zakładem stacjonującym w koszarach Mirowskich przejął przybyły do Warszawy major pułku płk Dominik Radziwiłł, lecz wyruszywszy w następnym miesiącu do pułku przekazał ją z powrotem R-emu. W związku z ewakuacją w dn. 2–3 II 1813 Warszawy w obliczu nadciągających wojsk rosyjskich, R. udał się ze swym zakładem przez Piotrków – Częstochowę w kierunku Krakowa, dokąd przybył 9 II i gdzie kontynuował energicznie jego dalszą organizację. W okresie reorganizacji pułku (11 IV 1813) R. przybył z Krakowa do Friedbergu. Potwierdzony na stanowisku dowódcy zakładu rekrutacyjnego w Krakowie, otrzymał 21 IV rozkaz powrotu do niego z instrukcjami i pełnomocnictwem Rady Administracyjnej pułku w odniesieniu do spraw finansowych i kadrowych oraz sformowania kompletnego szwadronu. R. otrzymał również do przekazania depesze cesarskie do ks. Józefa Poniatowskiego i dowództwa wojsk austriackich. Już 8 V 1813 R. z oddziałem szwoleżerów liczącym 16 oficerów oraz ponad 200 podoficerów i żołnierzy wyruszył z Krakowa w składzie 2 kolumny wojsk dowodzonej przez gen. Ludwika Kamienieckiego przez ziemie czeskie do Wielkiej Armii. Dn. 17 VI t. r. otrzymał R. w Żytawie (Zittau) rozkaz gen. W. Krasińskiego udania się ze swym oddziałem do Stolpen w celu dołączenia do pułku; z oddziału tego utworzono 7 szwadron, nad którym R. objął komendę.
R. uczestniczył w kampanii jesiennej 1813 r., 14 IX t. r. mianowany został oficerem Legii Honorowej. W związku z ciężkimi stratami poniesionymi przez pułk i zredukowaniem jego stanu do 4 szwadronów, R. ponownie, z uwagi na posiadane doświadczenie i umiejętności organizacyjne, skierowany został do poprzednich swoich czynności przy kompletowaniu, z użyciem zakładów w Metz i Sedanie, poszczególnych zdziesiątkowanych kompanii pułku z równoczesnym naborem koni. Dn. 24 I 1814 gen. W. Krasiński rozkazał R-emu przejęcie komendy nad zakładem pułku w Chantilly. Pełnił służbę przy dworze cesarskim w Paryżu komenderując co drugi tydzień oddziałem szwoleżerów przyprowadzanym z Chantilly do pałacu Tuilleries. Dekretem cesarskim z 27 II 1814 mianowany został R. kawalerem Orderu Zjednoczenia («Ordre impérial de la Réunion»). Po kapitulacji Paryża z oddziałem szwoleżerów eskortował ewakuację rodziny cesarskiej do Blois nad Loarą, stając sam ze swymi żołnierzami w Tours. Po abdykacji Napoleona R. otrzymał 5 IV 1814 dymisję ze służby francuskiej. W związku z tymczasowym objęciem przez gen. W. Krasińskiego komendy nad resztkami wojska polskiego przechodzącymi pod rozkazy w. ks. Konstantego, R. otrzymał w Tours rozkaz Krasińskiego z 14 IV przybycia z zebranymi oddziałami szwoleżerów do St. Denis a 20 IV nominację na stanowisko prezesa Rady Administracyjnej pułków: 1 szwoleżerów i 3 eklererów gwardii z pełnieniem obowiązków dowódcy 1 pułku. Wyprzedzając wymarsz powracającej do kraju kolumny polskiego wojska prowadzonej przez gen. Krasińskiego, R. otrzymał 1 VI 1814 indywidualną zgodę wojskowych władz rosyjskich z paszportem na podróż do Ks. Warsz., dokąd się udał przez Ulm-Linz-Wiedeń, przekraczając 9 VII t. r. granice Księstwa pod Krakowem. R. nie wszedł do służby w powstającej armii Król. Pol. Dn. 19 IV 1815 została mu przyznana żądana dymisja w stopniu majora, ogłoszona rozkazem dziennym w. ks. Konstantego z 16 XII t. r.
Jeszcze przed ożenkiem (1816) R. otrzymał od swojej ciotki, Heleny Chrapowickiej, kasztelanowej mścisławskiej, w dziedziczną własność dobra Pruszyn ze Stokiem Lackim (pow. siedlecki), gdzie zamieszkał i gospodarował. Był prezesem dozoru kościelnego w Pruszynie. Miał dom w Warszawie przy ul. Nowy Świat (nr 1259B), gdzie zmarł 29 XII 1837. Pochowany został przy kościele parafialnym w Pruszynie.
Z małżeństwa (ślub 27 IV 1816 w Rogowie w pow. skalbmierskim) z Urszulą z Potulickich (1796–1878), córką Michała (zob.), pozostawił R. synów: Joachima (1822–1894), Feliksa (1826–1885) i Gabriela (1828–1907); najstarsza córka Helena (1817–1833), zmarła w wieku dziewczęcym, pozostały Elżbieta i Józefa (niezamężne) oraz Maria, żona Karola Łempickiego.
Brat Mikołaj (1792–1854) w r. 1810 wstąpił jako prosty żołnierz do pułku szwoleżerów gwardii, w r. 1811, przechodząc kolejne stopnie podoficerskie, otrzymał nominację na porucznika 2 kl. – oficera sztandarowego, w r. 1813 awansował na porucznika l kl. Odbył kampanie w l. 1812–14, odznaczony był orderami Legii Honorowej (1813) i Zjednoczenia (1814). W armii Król. Pol. w marcu 1815 umieszczony został w stopniu porucznika w szwadronach wzorowych strzelców konnych, wkrótce wziął jednak urlop i z końcem 1815 r. otrzymał żądaną dymisję. Odziedziczoną po ojcu Lesznowolę odstąpił bratankowi Feliksowi i do końca życia mieszkał w Miropolu na Wołyniu, dobrach swej żony Anny z Dzieduszyckich.
Ofiarowane przez rodzinę mundury R-ego paradny i polowy znajdują się w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
Podobizna-akwaforta, dess. au Physiontrace et gravé par Quendey Paris 1814, w Muz. Narod. w Kr. – Zbiory Czapskich; – Łoza, Legia Honorowa; Konarski S., Armorial de la noblesse polonaise titrée, Paris 1958 s. 420; Révérend A., Armorial du Premier Empire. Titres, Majorats et Armoiries, concédés par Napoléon I-er, Paris 1894–7 IV; Katalog zabytków sztuki w Pol., X z. 22 (Pruszyn); Lipniacki W., Inwentaryzacja krajoznawcza województwa warszawskiego, W. 1975 s. 191; Muzeum Wojska – Inwentarz – Wiek XVIII pierwsza połowa w. XIX, W. 1929; – Gembarzewski, Wojsko Pol., 1807–14, s. 300 (bez imienia); Kirkor S., Polscy donatariusze Napoleona, Londyn 1974 s. 18, 84; Konarski S., Kanoniczki Warszawskie, Paryż 1952 s. 230; Łubieński R., Generał Tomasz Pomian hrabia Łubieński, W. 1899 s. 112, 133, 159; Łukasiewicz M., Armia Księcia Józefa 1813, W. 1980; Rostworowski E. M., Popioły i korzenie, Kr. 1985 (podob.); Żygulski Z. (jun.), Wielecki H., Polski mundur wojskowy, Kr. 1988 s. 192, 332 (reprod. kolorowa i opis munduru paradnego R-ego); – Dzieduszycki M., Kronika domowa Dzieduszyckich, Lw. 1865 s. 434–5 (dotyczy Mikołaja); En marge de la correspondance de Napoleon I pièces inédites concernant la Pologne 1801–1815, W.-Paris 1911; [Gawroński F. S.], Pamiętnik r. 1830/31 i kronika pamiętnikowa (1787–1831) pułkownika…, Kr. 1916; Korespondencja księcia Józefa Poniatowskiego z Francją V 1813, P. 1929; [Płaczkowski W.], Pamiętniki… porucznika dawnej gwardii cesarsko-francuskiej, Żytomierz 1861 s. 32, 259; Rozkazy dzienne Naczelnego Wodza 1815 (W.); Załuski J., Wspomnienia, Kr. 1976; – „Gaz. Koresp. Warsz. i Zagran.” 1811 nr 8 (dod.); „Kraj, Życie i Sztuka” 1902 nr 41; „Kur. Warsz.” 1837 nr 347; – Arch. Hist. du Ministère de la Guerre w Paryżu – Château de Vincennes: Livre régimentaire des chevau-legérs de la Garde 16 YC poz. 1267 (Mikołaj), Sekcja Administracyjna. Teki osobowe; – Mater. Red. PSB: Rostworowski Stefan M., Genealogia…; – Kartoteka oficerów WP 1815–1831 Zbigniewa Zacharewicza z Kr. (Mikołaj); – Papiery wojskowe R-ego i dokumenty rodzinne w zbiorach Emanuela M. Rostworowskiego w Rybnej.
Zbigniew Zacharewicz