Rostworowski Stanisław (1858–1888), malarz. Ur. w majątku rodzinnym Kowalewszczyzna koło Tykocina, był wnukiem Stefana (zob.), synem ziemianina Romana (1826–1906) i Marii z Glogerów (1835–1912). Ojciec R-ego pełnił przez wiele lat obowiązki sędziego pokoju okręgu tykocińskiego. Matka była stryjeczną siostrą Zygmunta Glogera (zob.) i siostrzenicą Narcyzy Żmichowskiej. R. był jednym z ośmiorga dzieci Rostworowskich, braćmi jego byli m. in. Tadeusz (zob.), Michał (zob.) i Karol (zob.). Nieumiejętne gospodarowanie ojca spowodowało zadłużenie majątku, tak że rodzina znalazła się w ciężkich warunkach materialnych.
R. uczęszczał do szkoły (w r. szk. 1868/9) w Poznaniu, od r. 1869/70 do gimnazjum realnego w Warszawie, gdzie po licytacji majątku w r. 1874 osiadła cała rodzina. Matka R-ego otworzyła pracownię krawiecką ubiorów dziecięcych pod nazwiskiem swojej ciotki Narcyzy Żmichowskiej, a gdy przedsięwzięcie się nie udało, zarabiała udzielaniem lekcji. Ojciec R-ego po jakimś czasie dostał posadę biurową. R. wyjechał na studia do Petersburga, gdzie zapisał się do Instytutu Technologicznego i równocześnie do ASP (1878). Niebawem zrezygnował ze studiów technicznych poświęcając się całkowicie malarstwu. Wedle tradycji rodzinnej «wskutek braku zasobów finansowych» sprzedał jedyne futro, które wspólnie z bratem Tadeuszem posiadali, «niedostatecznie ciepło ubrany nabawił się gruźlicy» (informacja wnuka). Pomoc finansową kilkakrotnie otrzymał z warszawskiego Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP): w r. 1880 (zasiłek w wysokości 120 rb i dodatkowo 200 rb), w r. 1881 (stypendium im. J. Simmlera: 223 rb 20 kopiejek). W r. 1882 wziął R. udział w konkursie krakowskiego Koła Literacko-Artystycznego na ilustracje do „Balladyny” J. Słowackiego (scena 3 z aktu 1), nadsyłając swą pracę pod godłem «Gopło». Jury konkursu oceniając «piękną kompozycję i wyborne wykonanie» przyznało R-emu I nagrodę (350 zł), krytycy natomiast zauważyli zbytnie uleganie artysty wzorom antyku tak często kopiowanym w petersburskiej Akademii, zarzucając rysunkowi «pewną greczyznę w układzie draperii» („Tyg. Illustr.”), uznano też, że «profile sióstr [Aliny i Balladyny] wyglądają na studia z modeli rzymskich» („Bibl. Warsz.”).
W czasie studiów R. malował obrazy o treści mitologicznej, jak Hektor ciągniony przez Achillesa (1881), Amor i Psyche (1882), nagrodzony małym złotym medalem Patrokles i Achilles (inaczej Tetyda przynosząca tarczę Achillesowi siedzącemu nad ciałem Patroklesa – 1883), portrety, często członków swej rodziny: Portret siostry Leosi, Portret matki (oba z r. 1880), Portret pani Pilitz, Portret Aleksandra III (oba z r. 1884), a także obrazy rodzajowe: U wróżki, Cyganka (oba z r. 1884). Największe uznanie zyskał jednakże malarstwem historycznym. Namalowany w r. 1884 obraz Iwan Groźny patrzący na pożar Moskwy (w zbiorach Ermitażu w Leningradzie, olejny szkic do tego obrazu u Stanisława J. Rostworowskiego w Warszawie) został nagrodzony dużym złotym medalem, a także z t. r. dużych rozmiarów płótno Hołd posłów Jermaka przed Iwanem Groźnym (wł. Galerii Sztuk RSRR Leningrad-Moskwa, faktycznie znajduje się w Galerii Malarstwa w Swierdłowsku) przyniósł R-emu złoty medal I kl. oraz stypendium na kształcenie za granicą. W t. r. uzyskał także jednorazowe stypendium z Funduszu Zachęty. W r. 1885 w związku z konkursem na pomnik Adama Mickiewicza w Krakowie, R. namalował projekt pomnika (wystawiony w Zachęcie). W t. r. wyjechał do Monachium, gdzie powstał «wagnerowski» w tematyce obraz Tannhäuser i Venus, a także widok Katedra w Monachium. Wkrótce znalazł się w Rzymie, gdzie namalował obraz Chrystus ukrzyżowany (sygnowany Roma 1885) dla kościoła w Waniewie (koło Kowalewszczyzny). Z tego okresu pochodzi (często wystawiany) obraz Natura i sztuka, a także Irydion i Elsinoe przed posągiem Amphilocha, Głowa Rzymianina (akwarela), Chrystus uczący Modlitwy Pańskiej (obraz wylosowany na wystawie Zachęty w r. 1886 przez W. Wyleżyńskiego). R. utrzymywał bliskie kontakty z polską kolonią artystyczną w Rzymie, chętnie malując portrety swych kolegów np.: Portret rzeźbiarza Piusa Welońskiego (reprod. w: „Tyg. Illustr.” T. 2: 1897 s. 657), Portret rzeźbiarza Zygmunta Langmana (olej. 1887, wł. Wojciecha Langmana w Kr.), Portret malarza Aleksandra Stankiewicza (olej. 1886, wł. Muz. Narod. w Warszawie), czy Portret rzeźbiarza Bolesława Jacuńskiego (rys. kredką, 1885, Muz. Narod. w Warszawie). Zapewne także w Rzymie wykonał kopię obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej w darze dla papieża Leona XIII, który obraz umieścił w swej przybocznej kaplicy w Watykanie. W czasie swych podróży R. zawadził także o Wiedeń, świadczą o tym dwie akwarele przedstawiające pomniki tego miasta: Statua św. Michała w kościele św. Piotra w Wiedniu i Pomnik arcyksięcia Karola w Wiedniu. R. wystawiał swoje obrazy jeszcze w czasie studiów w TZSP w l. 1880, 1885, 1886, w Salonie Unruga w Warszawie w r. 1884, a także brał udział w wystawach Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP) w Krakowie w l. 1886, 1887, w Pierwszej Wielkiej Wystawie Sztuki Polskiej w Krakowie w r. 1887 i w warszawskim Salonie Aleksandra Krywulta w l. 1887 (3 obrazy ilustrujące „Lillę Wenedę”), 1888 (dwukrotnie).
W r. 1886 R. powrócił do kraju i wraz z żoną osiedlił się w Krakowie. Pracował wiele, i to «nie bez wyższego talentu» (J. Mycielski), mimo rozwijającej się choroby płuc. W r. 1887 namalował cykl ilustracji do dramatu J. Słowackiego „Lilla Weneda”, Skierko i Chochlik (ilustracja do „Balladyny”), obraz Agara (wł. Ludwika Rostworowskiego we Wrocławiu), akwarelowy pejzaż Kopiec Kościuszki oraz wiele portretów: Portret Jana Kantego Lubienieckiego (olej. wł. Stanisława Kalinki w Kr.), Portret matki, Marii Rostworowskiej, Portret Adama Łempickiego (spalony w Warszawie w r. 1944), Portret Alfreda Romera (olej. 1887, wł. Muz. Narod. w Warszawie), Portret Amelii z Lubienieckich Morstinowej. W końcu t. r. rozpoczął pracę nad dużym obrazem o tematyce biblijnej Mojżesz uspokajający bunt Żydów na pustyni (spalony w r. 1940 przez Niemców w Gębicach koło Gostynia, majątku jego syna Stanisława). Do ostatnich prac artysty należały portrety J. Wodzińskiego i Ignacego Łempickiego (1888). Rozpoczął prace nad obrazami Domine quo vadis i Św. Augustyn przed Św. Ambrożym (wg Swieykowskiego), a także obraz religijny Święta Anna dla kościoła paraf. w Bobinie koło Proszowic (ukończony w r. 1889 przez brata artysty Tadeusza). W lecie r. 1888 przebywał R. w Szczawnicy, gdzie w niekorzystnym dla niego klimacie rozwinęła się choroba płuc. Zmarł w Krakowie 9 VIII 1888 i został pochowany na cmentarzu Rakowickim.
Z małżeństwa (od r. 1885) z Teresą z Lubienieckich (1857–1944) miał R. córkę Marię (1886–1935), zamężną za ppłk. Janem Duninem Brzezińskim, właścicielem Osieczan koło Myślenic, i pogrobowego syna Stanisława (zob.).
Po śmierci R-ego odbyły się wystawy pośmiertne w r. 1888 w Krakowie, w Sukiennicach (na której został pokazany również niedokończony obraz Mojżesz) i w r. 1889 w Salonie Aleksandra Krywulta w Warszawie. Obrazy R-ego były jeszcze na wystawach: w TPSP w Krakowie w r. 1890, na Wystawie Sztuki Polskiej we Lwowie w r. 1894 (Pieśń bez słów i Nad Sieniawą), na wystawie retrospektywnej nieżyjących malarzy polskich w Warszawie w r. 1898, w Salonie Krywulta w r. 1906 i na wystawie «Sto pięćdziesiąt lat malarstwa polskiego w szkicach» w kamienicy Baryczków w Warszawie (ze zbiorów D. Witke-Jeżewskiego).
W Muzeum Narodowym w Warszawie oprócz wymienionych portretów znajduje się jeszcze akwarela Iwan Groźny. Muzeum Narodowe w Krakowie posiada Portret malarza Józefa Unierzyskiego (olej.) oraz kilkanaście rysunkowych portretów artystów: Adama Chmielowskiego, Jacka Malczewskiego, Tadeusza Błotnickiego, Józefa Wodzickiego, Józefa Kruszewskiego, Wojciecha Kossaka, Kazimierza Pochwalskiego, Piotra Stachiewicza, Tadeusza Barącza, Stanisława Tondosa.
W zbiorach rodziny znajdują się m. in.: u Ludwika Rostworowskiego we Wrocławiu: Westalka, Zajęcie Jerozolimy, Pieśń bez słów, Agara, Bunt gladiatorów (olej.), u Stanisława J. Rostworowskiego w Warszawie: 2 autoportrety, Pomnik Piotra Wielkiego (akwarela), Amorek strzelający z łuku, u Marii Dietlowej w Warszawie: Portret Liszta (akwarela), u Tomasza Dietla w Warszawie: Hamlet (3 akwarele), u Jadwigi Jaglarzowej w Krakowie: Portret Włocha i Głowa górala, u Jana Brzezińskiego w Myślenicach: Głowa Żyda i Pan Jezus, u Anny Zborowskiej w Warszawie: Pan Jezus przy studni.
Autoportret (olej), Autoportret (węgiel) – oba wł. Stanisława J. Rostworowskiego w W.; Autoportret R-ego wraz z żoną w obrazie Pieśń bez słów (1887) wł. Ludwika Rostworowskiego we Wr. (reprod. w: Rostworowski S., Łuna od Warszawy, W. 1974); Medalion z portretem R-ego przez Piusa Welońskiego umieszczony na grobowcu R-ego na cmentarzu Rakowickim w Kr.; Tablica pamiątkowa R-ego z medalionem dłuta Stanisława Romana Lewandowskiego w kaplicy Matki Boskiej Różańcowej w kościele Dominikanów w Kr.; Gipsowy medalion z podob. R-ego i akwarelowy Autoportret (wł. wnuka Jana Brzezińskiego w Myślenicach); – Grajewski, Bibliogr. ilustracji; Pol. Bibliogr. Sztuki; Bénézit, Dictionnaire (1966); Kondakov, Imperatorskaja Akad. Chudožestv (pod Rastworowskij); Krótkie wzmianki o malarzach pol.; Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; Thieme-Becker, Lexikon d. Künstler (Z. Batowski); Antoniewicz, Katalog Wystawy Sztuki Pol. 1764–1886; Katalog Pierwszej Wielkiej Wystawy Sztuki Polskiej w Krakowie, Kr. 1887; Katalog zabytków sztuki w Pol., IV cz. III, 2, S. Nowa IX z. 2; Sto pięćdziesiąt lat malarstwa polskiego w szkicach, Katalog wystawy Tow. Opieki nad Zabytkami Przeszłości…, W. 1918; Wiercińska, Katalog prac TZSP; Cyrankiewicz, Przewodnik po cmentarzach Krakowa; – Łuszczkiewicz W., Wystawa obrazów ś. p. S. Rostworowskiego w Sukiennicach, „Czas” 1888 nr 245; Mycielski J., Sto lat malarstwa w Polsce 1760–1860, Kr. 1897; Płażewska, Warsz. Salon A. Krywulta; Wiercińska, Tow. Zachęty; Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków przeszłości w Pińczowskim, Skalbmierskim i Wiślickim, Marjówka 1927 s. 21; – Żmichowska N., Listy, Do druku podała M. Romankówna, Wr. 1957 I; Żmichowska N., Baranowska J., Ścieżki przez życie. Wspomnienia, Oprac. M. Romankówna, Wr. 1961 (dotyczy rodziców R-ego); – „Bibl. Warsz.” 1883 t. 1 s. 55, t. 2 s. 91, 1888 t. 4 s. 156–7; „Kłosy” 1888 nr 1209 s. 139; „Kraj” 1883 nr 47 s. 13, 1888 nr 2 s. 4; „Kur. Warsz.” 1883 nr 50; „Prawda” 1888 nr 45 s. 534; „Tyg. Ilustr.” 1884 II półr. s. 334, 1888 II półr. s. 118, 263; „Tyg. Powsz.” 1882 nr 46 s. 727; „Przegl. Tyg.” 1885 nr 16 s. 188–9; „Spraw. Kom. TZSP” za r. 1888 s. 62–3; „Życie Liter.” 1945 nr 1; – IS PAN: Mater. do Słown. Artystów Pol.; – Mater. Red. PSB: Stefan M. Rostworowski, Genealogia rodu…, Nota życiorysowa oraz spis obrazów R-ego przez Teresę Rostworowską i Ludwika Rostworowskiego; – Informacje Stanisława J. Rostworowskiego z W.
Róża Biernacka