Rotwand Stanisław (1839–1916), prawnik, finansista i przemysłowiec, filantrop, członek rosyjskiej Rady Państwa. Ur. 11 VI w Łęczycy (Warszawie?) w rodzinie żydowskiej, był synem Mateusza lekarza w Łęczycy, i Barbary z Weinbergów (1811–1889), bratem stryjecznym Bolesława (zob.).
Szkołę powiatową ukończył R. w Łęczycy, a gimnazjum w Warszawie. W wieku 16 lat przyjął chrzest i przeszedł na luteranizm. Studiował prawo początkowo na uniwersytecie w Moskwie, w r. 1859 z powodu zniesienia tam wykładów prawa polskiego przeniósł się do Petersburga, gdzie w czerwcu 1860 ukończył wydz. prawa na tamtejszym uniwersytecie. W lipcu t. r. został aplikantem Warszawskiego Trybunału Cywilnego i odbywał aplikację w kancelarii adwokackiej Andrzeja Brzezińskiego. W r. 1863 otworzył własną kancelarię adwokacką w Warszawie, otrzymując uprawnienia obrońcy przy Departamentach Warszawskich Rządzącego Senatu, a następnie adwokata przysięgłego przy Sądzie Apelacyjnym. Był specjalistą prawa cywilnego, zwłaszcza w sprawach gospodarczych. Miał opinię znakomitego obrońcy i duże powodzenie u klientów. Równocześnie w l. 1860–1 współpracował z Janem Tadeuszem Lubomirskim i in. w prowadzeniu wieczorowych szkół bezpłatnych Warszawskiego Tow. Dobroczynności, potem był wraz z Ignacym Baranowskim, Felicjanem Faleńskim i in., członkiem komitetu szkół rzemieślniczych m. Warszawy.
W związku z reformą sądownictwa, powodującą jego rusyfikację w Król. Pol., R. wycofał się w r. 1876 z adwokatury i wszedł w r. 1880 w charakterze wspólnika do domu bankowego swego teścia Henryka Wawelberga. Kierował oddziałem warszawskim, a szwagier jego Hipolit Wawelberg prowadził oddział petersburski. Równocześnie R. był dyrektorem zarządzającym cukrowni «Cielce» w pow. wartańskim, prezesem Tow. Akcyjnego cukrowni «Krasiniec» w pow. przasnyskim, a także członkiem zarządu cukrowni «Czersk» koło Warszawy i «Młodzieszyn Fabryczny» koło Sochaczewa. We wszystkich tych cukrowniach miał swoje udziały finansowe. Był też jednym z głównych udziałowców i członkiem zarządu Zakładów Mechanicznych «Lilpop, Rau i Loewenstein» w Warszawie i członkiem zarządu Zakładów Starachowickich. W l. 1898–1916 był jednym z dyrektorów Zarządu Warszawskiego Tow. Ubezpieczeń od Ognia, członkiem dyrekcji, a w r. 1910 prezesem Tow. Ubezpieczeń na życie i od nieszczęśliwych wypadków «Przezorność» w Warszawie. Należał do władz Tow. Przemysłowego Król. Pol. Dzięki pracowitości i umiejętnym operacjom finansowym, stał się R. jednym z bogatszych przedstawicieli burżuazji warszawskiej.
Wspólnie z Hipolitem Wawelbergiem R. zainicjował i wspierał finansowo wiele warszawskich placówek oświatowych i społecznych. Po śmierci teścia w r. 1891, dla uczczenia jego pamięci, ofiarował R. wraz ze swym szwagrem Hipolitem sumę 100 tys. rb., przeznaczając ją za radą Ludwika Natansona na założenie w Warszawie szkoły technicznej. Po przezwyciężeniu wielu trudności, dzięki zabiegom i stosunkom R-a w rosyjskich sferach rządowych, szkoła została otwarta we wrześniu 1895. Od lipca 1896 nosiła nazwę: Szkoła Mechaniczno-Techniczna H. Wawelberga i S. Rotwanda w Warszawie. R. wraz z H. Wawelbergiem sfinansowali budowę własnego gmachu szkoły przy ul. Mokotowskiej 6, oddanego do użytku w październiku 1897. Szkoła ta funkcjonowała ponad pół wieku (w r. 1919 została upaństwowiona, w r. 1947 uzyskała prawa szkoły wyższej, a w r. 1951 została włączona do Politechniki Warsz.).
R. był współinicjatorem założenia w r. 1891 Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej, wiceprezesem komitetu tego muzeum w l. 1893–1903, a od r. 1909 jego członkiem honorowym. Był też współzałożycielem (1875) Muz. Przemysłu i Rolnictwa, w l. 1900–6 prezesem jego zarządu, a następnie aż do śmierci członkiem tego zarządu. Przyczynił się finansowo do rozwoju obu tych placówek muzealnych. W r. 1896 po zamknięciu w Warszawie wystawy higienicznej R. zakupił urządzenia i ofiarował Wydz. Kąpieli Ludowych Warszawskiego Tow. Dobroczynności budynek, w którym otwarto w r. 1898 kąpielisko. R. nabył po rozwiązanej w r. 1897 «Spółce budowy domów dla robotników i rzemieślników» dwa domy przy ul. Czerniakowskiej i dom przy ul. Siennej, a także był w l. 1898–1900 współinicjatorem budowy osiedla mieszkaniowego dla robotników przy ul. Górczewskiej (tzw. tanie domy) i uczestniczył w finansowaniu tych prac. Wspomagał również finansowo akcję kolonii letnich dla dzieci warszawskich, zakładając m. in. kolonijny ośrodek leczniczy w Ciechocinku. Sfinansował wspólnie z H. Wawelbergiem publikację kilkudziesięciu tomów dzieł A. Mickiewicza, H. Sienkiewicza, B. Prusa i in., sprzedawanych po niskich cenach. Był także inicjatorem i nakładcą podręczników z zakresu techniki i rzemiosła.
R. należał do inicjatorów założenia w Warszawie wyższej szkoły technicznej, był współautorem jej programu, a także członkiem komitetu organizującego zbiórkę pieniężną na budowę gmachu politechniki. Przyczynił się też do budowy siedziby Stowarzyszenia Techników, którego był członkiem. Z inicjatywy R-a i przy jego udziale organizacyjnym zostały założone przez Zgromadzenie Kupców dwie szkoły warszawskie 3-klasowa kupiecka i 7-klasowa handlowa z programem szkół realnych. Zapewnił byt i rozwój tych szkół przez wyjednanie opłat na ich rzecz od patentów handlowych (do 200 tys. rb rocznie), przewodniczył komitetowi budowy w l. 1903–4 ich siedzib przy ul. Prostej, a także był aż do śmierci prezesem rad opiekuńczych obu szkół. We wrześniu 1900 przekazał Warszawskiemu Tow. Dobroczynności budynek przy ul. Siennej 85, wzniesiony specjalnie na ten cel dla uczczenia zmarłej w r. 1894 żony. Znalazły w nim pomieszczenie agendy towarzystwa: ochrona, szwalnia dla dziewcząt oraz żłobek dla dzieci matek pracujących. W r. 1902 R. współdziałał przy opracowywaniu i zatwierdzaniu ustawy Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie.
W l. 1903–16 był R. członkiem Urzędu Starszych Zgromadzenia Kupców m. Warszawy. W styczniu 1905 jako przedstawiciel tego zgromadzenia wraz z Kazimierzem Natansonem złożył skargę szefowi policji warszawskiej K. Nolkenowi na bierne zachowanie się funkcjonariuszy wobec rabunku sklepów. Od r. 1885 był członkiem Komitetu Giełdowego, następnie wiceprezesem komitetu, a w r. 1906 po ustąpieniu Mieczysława Epsteina objął funkcję prezesa i pełnił ją aż do śmierci. W styczniu t.r. został R. wybrany z Warszawy jako przedstawiciel przemysłu i handlu Królestwa na członka rosyjskiej Rady Państwa i pełnił tę funkcję do r. 1914. Reprezentował stanowisko pojednawcze w stosunku do Rosjan. W czerwcu 1909 przyłączył się do uchwały Koła Litwy i Rusi, zmierzającej do wprowadzenia w najbliższych wyborach Rosjan z listy ziemian na terenie tzw. guberni zachodnich. Wszedł do podkomisji Rady Państwa do spraw dźwignięcia sił wytwórczych i reprezentował w niej interesy gospodarcze Król. Pol. Dużo energii włożył zwłaszcza w zabiegi o ochronę kraju przed nadmiernym obciążeniem podatkowym. Był także członkiem podkomisji finansowej i oświaty. Brał udział w pracach różnych rosyjskich organizacji przemysłowo-handlowych i na ich zjazdach zabierał głos w sprawach ekonomicznych Królestwa. W r. 1910 przeznaczył 5 tys. rb. na budowę gmachu Biblioteki Publicznej w Warszawie, a ponieważ suma ta nie została wydatkowana, utworzył «Specjalny fundusz im. S. Rotwanda», z którego odsetki przeznaczone były na bieżące potrzeby biblioteki. W styczniu 1913 obchodzono jubileusz 50-letniej działalności społecznej R-a. Ofiarowaną mu z tej okazji sumę 16 tys. rb. podwyższył do 100 tys. i przeznaczył na cele kulturalno-oświatowe. Wybuch wojny w r. 1914 zastał R-a na kuracji w Kissingen. Przez kilka miesięcy przebywał w Berlinie, a w październiku t.r. wrócił do Warszawy. Brał udział w organizacji emisji w końcu r. 1915 pożyczki miasta Warszawy na cele aprowizacyjne. Po zajęciu Warszawy przez Niemców w r. 1915 opowiedział się wraz z Adolfem Suligowskim, Alfonsem Parczewskim i Adolfem Pepłowskim przeciwko bojkotowi przez prawników polskich niemieckiego sądownictwa; wszedł też do komisji prowadzącej pertraktacje z władzami niemieckimi.
R. zebrał duży majątek. Był właścicielem pakietu akcji Banku Zachodniego (taką nazwę nadano 30 XII 1912 Domowi Bankowemu H. Wawelberga), Hotelu Angielskiego w Warszawie przy ul. Wierzbowej 6, a także kilku nieruchomości w Warszawie. Miał znaczne udziały w cukrowniach, zakładach przemysłowych i kredytowych, oprócz wspomnianych wyżej także w Tow. Kredytowym m. Warszawy i m. Piotrkowa, Warszawskim Tow. Kopalń Węgla, Tulskiej Fabryce Nabojów i Warszawskim Tow. Wzajemnego Kredytu. Był koneserem sztuki i posiadał dużą kolekcję malarstwa polskiego, w skład której wchodziły płótna A. i M. Gierymskich, J. Matejki, M. Gottlieba, J. Brandta, Kossaków i in. Popierał młode talenty, skupując obrazy od artystów nie mających jeszcze wyrobionego nazwiska; opiekował się artystami żydowskimi, m. in. Henrykiem Redlichem, Henrykiem Glicensteinem. Kolekcja R-a określona została przez E. Chwalewika w „Zbiorach polskich” jako «przepiękny zbiór arcydzieł malarstwa polskiego». R. zmarł 23 II 1916 w Warszawie i pochowany został na tamtejszym Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim.
Ożeniony z Marią z Wawelbergów (1846–1894), 1.v. Rotwandową, wdową po starszym bracie R-a Bolesławie (wg informacji rodzinnych, natomiast K. Reychman podaje imię tegoż brata: Leon), miał R. syna Andrzeja (zob.) i córki Janinę (1877–1894), Zofię (ur. 1879), żonę Michała Tabędzkiego, Leonię (ur. 1880), żonę markiza Carlo Cavriani, i Marię (1887–1893); pasierbicą jego (i bratanicą) była Felicja (1865–1934), zamężna za prawnikiem, politykiem i dyplomatą Ignacym Szebeko.
Portret R-a pędzla Karola Millera w posiadaniu wnuczki Zofii Sorbello w zamku Sorbello we Włoszech (Umbria); – Bibliogr. Warszawy, III, IV; Enc. gosp.; Enc. Powsz. (PWN); Ilustr. Enc. Trzaski; Słown. adwokatów, I z. 3 (fot.); Chwalewik, Zbiory pol.; Szulc E., Krótki przewodnik po cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim w Warszawie, W. 1941 s. 14; – Eytner T. J., Monografia Szkoły Mechaniczno-Technicznej H. Wawelberga i S. Rotwanda w Warszawie 1895–1907, W. 1909 s. 1–11; Kiepurska H., Inteligencja zawodowa Warszawy 1905–7, W. 1967; taż, Warszawa w rewolucji 1905–1907, W. 1974; Kierski K., Sądy polskie w Warszawie, W. 1916 s. 21, 23, 28, 31; Kraushar A., Palestra warszawska, W. 1919 s. 96–8; Marcus J., Social and Political History of the Jews in Poland 1919–1939, Berlin 1983; Mieses, Polacy pochodzenia żydowskiego, II 196–8; Mycielska M., Drogi życiowe profesorów przed objęciem katedr akademickich w niepodległej Polsce, w: Inteligencja polska XIX i XX wieku, W. 1981; Reychman K., Szkice genealogiczne, S. I, W. 1936 s. 173–4 (tu drobne różnice w datach urodzenia dzieci R-a); Sokal E., Śp. Stanisław Rotwand. Wspomnienie pozgonne, „Przegl. Techn.” 1916 nr 11/12 s. 99–100; Stulecie Giełdy Warszawskiej (1817–1917), W. 1917 s. 164, 168–9, 186–7; Szkoła Inżynierska im. Wawelberga i Rotwanda. (Rys historyczny 1895–1947), W. 1947; Szulc E., Cmentarz ewangelicko-augsburski w Warszawie, W. 1989; Warszawskie Tow. Ubezpieczeń. Książka pamiątkowa wydana z powodu 50-letniego istnienia instytucji 1870–1920, W. 1921 s. 31, 75, 103; Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie, W. 1961; Żydzi w Polsce Odrodzonej, W. [b. r. w.] II 444–5; – Kalendarzyk polityczno-historyczny 1916; Księga adresowa przemysłu fabrycznego w Królestwie Polskim na r. 1904, W. 1904; toż na r. 1905, 1910, 1911, 1913; Milewski H., Siedemdziesiąt lat wspomnień (1855–1925), P. 1930; [Peretz A.] Ignotus, Finansjera warszawska 1870–1925. (Z osobistych wspomnień), W. 1926 s. 104–14; Sprawozdanie Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie za 1900 r., W. 1901 s. 3; toż za l. 1901–6, 1911–13; Sprawozdanie Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej za r. 1896, W. 1896; toż za l. 1897–1916; Sprawozdanie Tow. Ubezpieczeń „Przezorność” w Warszawie za r. 1896, W. 1897; toż za l. 1898–1900; Sprawozdanie z działalności Komitetu Giełdowego w Warszawie za r. 1885, W. 1886; Warszawskie Tow. Ubezpieczeń od Ognia. Sprawozdanie z r. 1898, W. 1899; toż za l. 1899–1906, 1912–15; Wierzbicki A., Wspomnienia i dokumenty, W. 1957 s. 244; Woyniłłowicz E., Wspomnienia 1847–1928, Wil. 1931 I; – „Echo Pragi” 1916 nr 9 s. 71; „Gaz. Handl.” 1898 nr 105, 1903 nr 51; „Gaz. Sądowa Warsz.” 1916 nr 10 s. 114; „Głos” 1898 nr 20 s. 467; „Kraj” 1897 nr 42 (dział liter.-artyst.) s. 418 (fot.); „Kur. Pol.” 1913 nr 19, 1916 nr 55; „Kur. Warsz.” 1898 nr 127, 1900 nr 96 dod. poranny s. 2–3, nr 269 dod. poranny s. 1, 1911 nr 107, 1913 nr 19, 20, 1916 nr 55 wyd. poranne s. 2, wyd. wieczorne s. 3, nr 56 wyd. wieczorne s. 6–7; „Muzeum” T. 1: 1913 nr 2 s. 249; „Nowa Gaz.” 1916 nr 88 s. 1–2, nr 94 s. 3; „Prawda” 1898 nr 20 s. 235; „Przegl. Tyg.” 1894 nr 16 s. 181, nr 17 s. 199; „Świat” 1906 nr 13 s. 23, nr 44 s. 21 (fot.), 1913 nr 4 s. 14 (fot.), 1916 nr 10 s. 8 (fot.); „Tyg. Illustr.” 1897 nr 45 s. 882 (fot.), 1901 nr 3 s. 54–5 (fot.), 1902 nr 5 s. 86 (fot.), 1906 nr 14 s. 255 (fot.), 1909 nr 18 s. 354 (fot.), 1913 nr 4 s. 72 (fot.), 1916 nr 10 s. 118–19 (fot.); „Zdrowie” 1900 s. 339–51; „Ziarno” 1913 nr 4 s. 55; – B. Ossol.: rkp. 6870 II, 7452 I; B. PAN w Kr.: rkp. 1881 t. 22, 25, rkp. 2159 t. 16; – Materiały w posiadaniu synowej R-a, Marii Rotwand, i jej informacje.
Stanisław Konarski