Szemiot Stanisław Samuel h. Łabędź (zm. 1684), starosta nowomiejski, poeta.
Ur. zapewne ok. r. 1655 (wg Mirosława Korolki w r. 1657), był synem Wacława (syna Stanisława) i Katarzyny z Dębowskich, córki Stanisława, cześnika oszmiańskiego, w drugim małżeństwie zamężnej za Michałem Szostowickim, cześnikiem rzeczyckim.
Ponieważ S. wcześnie stracił ojca, a matka, gorliwa kalwinistka, powtórnie wyszła za mąż, jego wychowaniem zajęła się ciotka, Helena z Szemiotów, żona Samuela Abramowicza, starościna starodubowska; po jej śmierci (w grudniu 1671) opiekunami małoletniego S-a zostali bp żmudzki Kazimierz Pac, woj. wileński Michał Kazimierz Pac oraz podskarbi w. lit. Hieronim Kryszpin Kirszensztejn. Nauki pobierał S. w Akad. Wil., gdzie przeszedł pełne studia niższe (studia inferiora). Przypuszczalnie we wrześniu 1667 zaczął klasę syntaksy, skoro t.r. przyjęto go do Sodalicji Mariańskiej średniej (media). Studia humanistyczne i retoryczne kontynuował zapewne do r. 1671, a po ich ukończeniu zapisał się na Wydz. Filozoficzny. W elitarnej Sodalicji Mariańskiej pełnił najwyższe funkcje: w l. 1667–8 wicemarszałka, w r. 1669 jednego z dwóch marszałków, następnie wiceasystenta, od 28 IV 1669 jednego z konsultorów, a od r. 1670 jednego z dwóch podskarbich. W r. 1670 osiągnął stanowisko prefekta, najwyższe w Sodalicji, a w r. 1671 dwukrotnie był asystentem (jednym z dwóch zastępców prefekta). We wrześniu 1673, jako słuchacz fizyki, został znów asystentem w Sodalicji. Do sodalicyjnego grona przyjaciół S-a należeli synowie znaczących rodów lit., m.in. Andrzej i Jan Kryszpin Kirszensztejnowie, Michał Białłozor, Konstanty Woyna, Aleksander Wołłowicz, Aleksander i Jan Pacowie oraz Stefan i Daniel Chrapowiccy. Zimą t.r. był S. świadkiem zniszczenia Mostu Zielonego w Wilnie przez krę płynącą Wilią, co opisał w wierszu. Po studiach być może zamieszkał w Narunach (pow. wiłkomierski), gdzie 8 I 1675 odwiedził go Władysław Poczobut Odlanicki (autor pamiętnika); wkrótce potem S. został ojcem chrzestnym jego syna. Już t.r. zaczął się S. tytułować star. nowomiejskim; tę wieś na Żmudzi odziedziczył zapewne po ojcu. Na majątek S-a, poza królewszczyzną Nowe Miasto i wniesionymi przez żonę Przegalinami na Podlasiu, składały się pewne (nieznane) dobra po ojcu oraz Naruny i folwark Deguły (pow. wiłkomierski) po ciotce Abramowiczowej. S. trzymał też w zastawie Jurgiszki, Dudzigrosze i Hołyniec (pow. orszański), co dawało mu w sumie 30 tys. zł, oraz Żeleźnicę (pow. nowogródzki) i Chełmecz (pow. rzeczycki). Miał prawo do Pieńkowicz (pow. piński) oraz zasług wojskowych rtm. Mikołaja Samuela Szemiota (poległego w bitwie nad rzeką Basią) wynoszących 30 tys. zł, a także do kamienicy przy ul. Sawicz w Wilnie. T.r. przekazał sianożęć w Narunach na uposażenie klasztoru dominikanów w Poławeniu, ufundowanego przez Wawrzyńca Michała Poczobuta Odlanickiego.
Dn. 12 I 1676 ożenił się S. w Grodnie z Zofią Klarą, córką Jana Kazimierza Kierdeja (zob.) i podkomorzanki czerskiej Doroty Anny z Grzybowskich; wydarzenie to upamiętnił drukowanym epitalamium przyjaciel S-a z czasów studiów, Aleksander Narbutt. S. osiadł w Przegalinach i zajął się głównie gospodarką oraz twórczością literacką. Niemal nie udzielał się w życiu publicznym; tylko raz wziął udział w sejmiku deputackim w Nowogródku 2 II 1677 i został wybrany na deputata do Tryb. Lit. Z jego twórczości poetyckiej wynika jednak, że interesował się życiem politycznym; przez dłuższy czas pozostawał w kręgu stronników Paców. Króla Jana III chwalił za zwycięstwo wiedeńskie, ale zdecydowanie wrogo odnosił się do związków z Francją. Wydaje się, że miał pewne ambicje polityczne, skoro wystarał się o wysoki urząd chorążego wiłkomierskiego; jego wystąpienie z tym tytułem odnotowano tylko jeden raz w r. 1677. Prawdopodobnie jedyną dłuższą podróżą S-a była zorganizowana przez niego pielgrzymka do Kalwarii Zebrzydowskiej (29 VIII – 30 IX 1680), w której brało udział kilkadziesiąt osób. Wśród odwiedzonych po drodze ok. 50 miejsc świętych były także: Góra Kalwaria, Studzianna, Sulejów, Częstochowa, Tyniec, Miechów, Opatów i Lublin; pątnicy ominęli Kraków z powodu panującej tam zarazy. W Kalwarii gościł S. u podkomorzyny krakowskiej, Anny z Zebrzydowskich Czartoryskiej.
Znana obecnie twórczość S-a obejmuje 138 wierszy i cyklów; w sumie jest to ok. 200 utworów poetyckich („Sumariusz wierszów”, Wyd. M. Korolko, W. 1981), a ponadto prozatorski diariusz z pielgrzymki do Kalwarii Zebrzydowskiej (Diariusz peregrynacji na różne miejsca święte szczęśliwie odprawionej Anno 1680, wyd. M. Korolko, Z. Olszewska, w: „Ze starych rękopisów”, W. 1978). Dorobek ten zachował się w autografie w formie sylwy, spisywanej chronologicznie w l. 1674–84 (B. Ossol., rkp. 212). Niewykluczone, że niektóre wiersze S. napisał jeszcze jako kilkunastoletni student Akad. Wil. Jego twórczość sytuuje się na pograniczu kilku tradycji: łacińskiej literatury rzymskiej, ukształtowanego przez jezuitów kanonu literatury polskiej, a także ówczesnej literatury popularnej. Widoczne są tu echa lektury Owidiusza (Opisanie mężnej natury białogłowskiej…, będące imitacją elegii III 9 z „Tristiów”), Jana Kochanowskiego i Samuela Twardowskiego (m.in. O swych wierszach). Romanse S-a Historia o Przemysławie […] i Cecylii […] oraz Historia ucieszna o Galzyjusie […] i Filidzie… (1674) parafrazują dwie anonimowe narracje z „Antypastów małżeńskich” (obie opierają się na nowelach Boccaccia); kompozycją i stylistyką nawiązują do „Historii uciesznej o królewnie Banialuce” Hieronima Morsztyna, najsławniejszego utworu z „Antypastów”. W twórczości S-a występują też wiersze religijne (Pieśń złożona w troskach do obrazu Najświętszej Panny Marii cudownego w kościele Michała świętego), teksty «dobrym towarzyszom» (nierzadko obsceniczne, np. Włóczebne pannom…), panegiryki, funeralia (m.in. epitafia dla dzieci, Króciuchna pamiątka postradanych jednego roku dziatek…) oraz utwory komentujące bieżące wydarzenia (Wesołe lubo raptowne echo […] wiktorii nad Turkami pod Wiedniem…). Oryginalnym rysem jego poezji jest skłonność do rozważań filozoficznych (głównie etycznych, eschatologicznych i politologicznych), popartych erudycją wyniesioną ze studiów (Dialog albo rozmowa, gdzie Fortuna, Śmierć i Czas o żywocie ludzkim zdania mają). Na tle ówczesnej szlachty rysują się tu nieprzeciętne zainteresowania muzyką, malarstwem i architekturą, zwłaszcza ich stroną techniczną. Utwory te odznaczają się dbałością o warsztat poetycki, choć ich poziom artystyczny pozostaje nierówny, m.in. z powodu brulionowego charakteru dochowanego przekazu. W Diariuszu peregrynacji… zwracał S. szczególną uwagę na architekturę sakralną, wyposażenie wnętrz świątyń oraz celebrowanie kultu, w tym zwłaszcza na muzykę kościelną. Duże wrażenie robiły na nim założenia ogrodowe, fortyfikacje oglądanych zamków, a nawet krajobraz pogórza karpackiego. S. zmarł 24 IV 1684 w Żeleźnicy pod Nowogródkiem; być może został pochowany w kościele Karmelitów Bosych w Grodnie.
Troje dzieci S-a z małżeństwa z Zofią Klarą z Kierdejów (zm. 1709) Anna, Zuzanna i Emanuel zmarło w r. 1682; zostały one pochowane w kościele Karmelitów Bosych w Grodnie. Córka Aleksandra (zm. 1704) była od r. 1694 żoną Marcjana Dominika Wołłowicza, chorążego mścisławskiego, a ostatecznie marszałka w. lit. Wdowa po S-cie poślubiła w r. 1687 Krzysztofa Komorowskiego (zob.).
Portret S-a i jego żony (miedzioryt) w epitalamium wyd. z okazji ich ślubu, w: Narbutt A., Argument z obopólnego wesela starożytnych i przezacnych domów. Przy wesołym hymeneuszu […] Stanisława Szemiota, starosty nowomieskiego i […] Zofii Kierdejówny, marszałkówny grodzieńskiej, Wil. 1676; – Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego (1582–1696). Spis, W. 2007; Literatura Pol. Enc., II; Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy. Województwo wileńskie XIV–XVIII wiek, W. 2004 I; – Grześkowiak R., Wprowadzenie do lektury, w: Morsztyn H., Historia ucieszna o królewnie Banialuce, Wyd. R. Grześkowiak, W. 2007; Kamykowski L., Stanisław Samuel Szemiot, „Pam. Lub.” T. 3: 1938 s. 93–157; Pelc J., Jan Kochanowski w tradycjach literatury polskiej (od XVI do połowy XVIII w.), W. 1965; Piechnik L., Próby odnowy Akademii Wileńskiej po klęskach Potopu i okres kryzysu 1655–1730, Rzym 1987; Rachuba A., Kilka uwag o Stanisławie Samuelu Szemiocie, „Odr. i Reform. w Polsce” T. 31: 1986 s. 119–25; XVII a. lietuvos lenkiškos knygos. Kontrolinis sarašas, Oprac. M. Ivanovič, Vilnius 1998; Ulčinaitė E., Lietuvos renesanso ir baroko literatūra, Vilnius 2001; Ulčinaitė E., Jovaišas A., Lietuvių literatūros istorija XIII–XVIII amžiai, Vilnius 2003; Wereda D., Diariusz podróży Stanisława Samuela Szemiota, „Wschodni Roczn. Human.” T. 1: 2004 s. 49–58; – Poczobut Odlanicki J. W., Pamiętnik (1640–1684), Oprac. A. Rachuba, W. 1987; – B. Czart.: Depozyt Muz. Narod. w Kr., rkp. 169 t. 4; B. Jag.: rkp. 4557; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 3324 nr 1; Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: Senieji aktai, nr 3417/II; Nacyjanal’ny histaryčny archiū Belarusi w Mińsku: F. 1870 op. 1 nr 1 k. 127–8v; Rossijskij gosudarstvennyj archiv drevnich aktov w Moskwie: F. 389 nr 142 s. 360–1; Vilniaus universiteto biblioteka w Wil.: F. 5–A 40 nr 7674, F. 7 (Ukmerges žemes teismo aktai 1674–5) k. 295–6v.
Jakub Niedźwiedź i Andrzej Rachuba