Sarbiewski Stanisław h. Prawdzic (zm. 1662), starosta grabowiecki, poseł na sejmy, kasztelan sochaczewski, następnie miński, potem wojewoda mazowiecki. Był synem Mateusza i Anastazji Milewskiej, młodszym bratem Macieja Kazimierza (zob.).
Uczył się S. zapewne w kolegium jezuitów w Pułtusku, później przebywał za granicą, służył w gwardii cesarskiej. W poświęconej mu odzie (Ks. II, VIII) brat – poeta wzywał go do kontynuowania rycerskich czynów przodków. S. jednakże nie poszedł tą drogą, rozwinął swą aktywność w dziedzinie parlamentarnej. Zyskawszy popularność wśród szlachty swej ziemi, m. in. jako poseł królewski na sejmiki, został 28 VII 1636 mianowany wojskim ciechanowskim. Wkrótce, zapewne przy poparciu brata, wszedł do grona królewskich sekretarzy. Był sekretarzem już 19 V 1640, kiedy to Władysław IV nadał mu w dożywocie grodowe star. grabowieckie w woj. bełskim (1 miasto, 4 wsie); w przywileju wyeksponowano zasługi brata. Rychło (przed r. 1646) doszła do tego tenuta Korytnica, wydzielona ze star. horodelskiego (1 miasto i 2 wsie).
S. wielokrotnie posłował na sejmy; w r. 1658 powiedział, że sprawował poselstwo 34 razy, lecz prawdziwości tego oświadczenia nie dało się zweryfikować w świetle dostępnego materiału źródłowego. W r. 1642 posłował S. po raz pierwszy z woj. bełskiego i odtąd to właśnie województwo reprezentował na sejmach. W r. 1643 był deputatem na Trybunał Kor. w Lublinie. Sporą aktywność przejawił S. na sejmie w r. 1646; w swoich wystąpieniach nawiązywał do propozycji sejmowej i wotów senatorskich, domagał się odprawienia posłów tatarskich, był członkiem komisji do rozmów w sprawach religijnych. Z sejmu deputowano go do odbierania kwarty w Rawie. Na sejmie 1647 r. został wybrany jednomyślnie na marszałka izby poselskiej. Wykazał na tym stanowisku sporą umiejętność sterowania obradami; do jego sukcesów należało przerwanie burzliwej dyskusji, wywołanej oskarżeniem Janusza Radziwiłła przez bpa wileńskiego Benedykta Wojnę o zniszczenie krzyży w Świadości. Aczkolwiek S. należał do gorliwych katolików i potępiał Radziwiłła, wymógł jednak na posłach, aby kwestię oddać do osądzenia królowi, co umożliwiło kontynuowanie obrad i doprowadzenie do uchwalenia konstytucji. Wpisano do nich korzystną dla S-ego uchwałę sejmiku bełskiego o przeznaczeniu jednego podymnego z pow. horodelskiego i grabowieckiego na wyposażenie w armaty zamku grabowieckiego.
Jako marszałek starej laski zagaił S. sejm konwokacyjny w r. 1648, «uczyniwszy piękną przemowę i kondolencją śmierci króla...» (A. S. Radziwiłł). Wezwał w niej do zgody i podjęcia uchwał o obronie, aby skutecznie przeciwstawić się zagrożeniu kozackiemu, a wówczas, jak stwierdził, pokaże się, «że murus ahaeneus Rzeczypospolitej Chrześcijańskiej Sarmatia est, że jeszcze z łaski bożej to jej antemurale lądowe nie jest w fundamentach obalone». Dn. 23 VII, w czasie przygotowywania aktu konfederacji, odrzucił żądania różnowierców o dodatkowe gwarancje bezpieczeństwa, uważając, iż winny im wystarczyć dotychczas uchwalone prawa. Postulując odłożenie tej sprawy do następnego sejmu podkreślił, że nie «haeretica religio», lecz właśnie katolicka, która ostatnio stale czyni ustępstwa, «dyminucjej uznawa i cierpi». Popierał wniosek posłów, by regimentarze wybrani na okres pobytu w niewoli hetmanów złożyli przysięgę hetmańską i proponował umieszczenie odpowiedniej uchwały w akcie konfederacji. Powołano go do rady przy prymasie Macieju Łubieńskim. Konfederację generalną podpisał «salvis iuribus Ecclesiae et religionis Romanae». W elekcji udziału nie brał, strzegąc województwa bełskiego przed Kozakami. Dn. 22 X odczytano w sejmie jego list, w którym składał relację z «wycieczek» przeciw Kozakom i przekazywał informacje uzyskane od jeńców. Posłował na sejm koronacyjny, na którym należał do kształtującego się opozycyjnego wobec króla stronnictwa republikańskiego, dążącego do poszerzenia uprawnień izby poselskiej. Domagał się, aby do czasu powrotu z niewoli hetmanów, władzę nad wojskiem powierzyć Jeremiemu Wiśniowieckiemu, był za osądzeniem «uciekinierów spod Piławiec» i wnioskował, by zwołać w tym celu osobny sejm inkwizycyjny. Postulował przedłożenie rachunków skarbowych izbie, a nie deputatom. Zarazem jednak zabiegał o podjęcie debaty nad obroną i odsunięcie na później innych spraw, jak np. egzorbitancji. Z tego też powodu nie zezwolił na rozpatrywanie skarg różnowierców w okresie prolongaty obrad, twierdząc, że sejm został przedłużony jedynie w celu narady nad obroną. Z sejmu tego powołano S-ego do komisji do traktowania o zawarciu przymierza ze Szwecją. Możliwe, że po sejmie towarzyszył królowi w wyprawie zborowskiej; o jego obecności w obozie królewskim pod Zborowem w sierpniu t.r. pisze Samuel Grądzki. Postawę opozycyjną reprezentował także jako poseł na sejmie 1649/50, z sejmu w r. 1650 został deputatem do Trybunału Skarbowego w Radomiu. Na I sejmie w r. 1652 (posłował nań z pow. pińskiego) krytykował dwór za ograniczanie roli izby poselskiej; w sprawie podkanclerzego kor. Hieronima Radziejowskiego z podskarbim nadwornym lit. Bogusławem J. Słuszką bronił Radziejowskiego i domagał się, by sprawa ta została omówiona na kolokwium senatu z izbą poselską. W czasie kolokwium wysunął postulat, aby zbadać, czy jest zachowana równowaga ustrojowa Rzpltej, w której «przypada królowi dominium cum imperio, senatui legum custodia, equestri ordini tutela…». Dał zgodę na prolongowanie obrad. Na II nadzwyczajnym sejmie t.r. wystąpił z żądaniem uchwały w sprawie prowiantu dla wojska, aby uniknąć dewastowania dóbr szlacheckich i rabunków żołnierskich, nie godził się na uchwalenie poborów na pokrycie długów wobec wojska. Ponownie wybrano go na tym sejmie na deputata do wybierania kwarty. Posłował na sejm w Brześciu Lit. w r. 1653, z którego powołano go do komisji do oszacowania szkód powstałych w wyniku działań wojennych na Ukrainie.
W październiku 1655 podpisał S. akt poddania się królowi szwedzkiemu jako reprezentant woj. bełskiego. Już jednak w styczniu 1656 należał do sygnatariuszy konfederacji tyszowieckiej przy Janie Kazimierzu. Dn. 7 VII 1656 został jednym z komisarzy wyznaczonych do rokowań z Rosją i uczestniczył w podpisaniu traktatu pokojowego w Niemieży 3 XI t.r. Do dalszych pertraktacji z Rosją wyznaczono go 22 V 1658 i w jesieni t.r. był na rozmowach z posłami carskimi w Wilnie. Uchwałą sejmu t.r. przyłączono do star. grabowieckiego trzy wsie, a S-emu nadano w emfiteuzę na 60 lat wieś Miączyn, wynagradzając w ten sposób wydatki poniesione na odbudowę zrujnowanego w czasie wojen zamku i opatrzenie go artylerią. Z sejmu 1659 r. wyznaczono S-ego do grona komisarzy do aprobowania traktatów pokojowych ze Szwecją. Sejmik bełski w r. 1659 upomniał się o urząd senatorski dla S-ego i po sejmie t.r., 26 VI, został S. mianowany kaszt. sochaczewskim. T.r. tytułem wynagrodzenia trudów i kosztów związanych z udziałem w komisji polsko-rosyjskiej wypłacono mu ze skarbu 15 tys. złp. Wszedłszy do senatu, zbliżył się S. do obozu regalistów, w październiku t.r. posunął go król na kaszt. mińską (21 X 1659 nominacja dla następcy na kaszt. sochaczewską). W r. 1660 nadal uczestniczył w komisji prowadzącej rokowania z Rosją i w maju przebywał w związku z tym w Mińsku. Po przerwaniu rozmów w wyniku ofensywy polskiej, otrzymał ze skarbu następną wypłatę (29 030 złp.) i – 8 VIII 1660 – awansował na wojewodę mazowieckiego. W swoim wotum na sejmie 1661 r. opowiedział się za kontynuowaniem wojny z Rosją, aby uzyskać jak najkorzystniejsze warunki pokoju. Wobec projektu elekcji vivente rege zachował rezerwę. Wystąpił na tym sejmie z wnioskiem, aby zabronić osobom prywatnym, choćby najznaczniejszym, korespondowania z obcymi władcami. Sejm wyznaczył S-ego po raz kolejny do rokowań pokojowych z Rosją, powołał go nadto na jednego z komisarzy do uwolnienia z zastawu cesarskiego żup wielickich. Pertraktacji z Rosją w r. 1661 nie podjęto; w związku z przygotowaniami do nich w styczniu i lutym 1662 wraz z woj. czernihowskim Stanisławem Kazimierzem Bieniewskim przebywał S. w Mińsku.
Paweł Potocki zamieścił panegiryczną biografię S-ego w swoim „Saeculum bellatorum et togatorum...”, podkreślając, iż S. równie godnie reprezentował Mazowsze jak jego brat Maciej Kazimierz, chwalił jego oddanie sprawom publicznym, erudycję i dar wymowy. Wykazał się nim S. nie tylko w wystąpieniach sejmowych, lecz także w życiu prywatnym. Oddając do lubelskiego klasztoru brygidek swoją córkę Katarzynę Teresę, przygotował na okazję jej obłóczyn zgrabne przemówienie i ofiarował jej swój przekład, dobrą polszczyzną napisany, dziełka jezuity Jana E. Nieremburga „De adoratione in spiritu et veritate…” (Antwerpia 1631) pt. „Droga do nieba …” (wyd. w r. 1663 w Zamościu). Przygotował nadto (przetłumaczył ?) pobożne rozmyślania «na siedem dni tygodnia» («Siedm zwierciadełek») dla swoich synów, a gdy ci zmarli w młodości, ofiarował «po nich spadkiem» swoim córkom (ok. 1651). S. zmarł 11 VIII 1662.
Z małżeństwa z Zofią Napiórkowską S., poza zmarłymi w młodości, miał synów: Jakuba i Rafała (zm. 1715), od r. 1710 kaszt. bracławskiego, oraz córki: Anastazję Barbarę, żonę kaszt. bracławskiego Franciszka Myszkowskiego (zob.), brygidkę lubelską Katarzynę Teresę i Elżbietę. Wg Jana Ch. Paska jedna z córek S-ego była żoną przywódcy konfederacji wojskowej Pawła Borzęckiego (zob.). Możliwe, iż była nią Elżbieta, która po śmierci męża wstąpiła do klasztoru (wiadomo, iż była zakonnicą).
Krewnym Macieja Kazimierza i Stanisława Sarbiewskich był Balcer (Baltazar) Sarbiewski (zm. ok. 1655), przed r. 1632 miecznik, w l. 1635–6 podstarości ciechanowski, od 12 VIII 1637 sędzia ziemski ciechanowski. Był on kilkakrotnie deputatem na Trybunał Kor. i posłem na sejmy, m.in. w 1. 1632 (elekcyjny), 1639, 1643, 1648 (konwokacyjny i elekcyjny), 1649 (koronacyjny), 1655. Szczególnie aktywny był na sejmie elekcyjnym 1648 r., kiedy domagał się osądzenia uciekinierów spod Piławiec; na tym tle wywołał bijatykę na przyjęciu u woj. mazowieckiego Stanisława Warszyckiego (stała się tematem satyry Łukasza Opalińskiego pt. „Coś nowego”); został na tym sejmie wybrany na sędziego kapturowego. Na sejmie w r. 1655 wybrano go do grona komisarzy «do uspokojenia Ukrainy».
Backer–Sommervogel, Bibl. Comp. de Jesus (Nieremburg J. E.); Estreicher; Niesiecki; Urzędnicy, III/2; Opis 815 rękopisów Biblioteki Ordynacji Krasińskich, Wyd. F. Pułaski, W. 1915 s. 407, 474, 481, 506, 706; – Czapliński W., Dwa sejmy w roku 1652, Wr. 1955; Częścik Ł., Sejm warszawski 1649/50 roku, Wr. 1978; Dzięgielewski J., O tolerancję dla zdominowanych, W. 1986 s. 168; Hołdys S., Praktyka parlamentarna za panowania Władysława IV Wazy, Wr. 1991 s. 61; Kersten A., Hieronim Radziejowski, W. 1988; Kubala L., Wojna brandenburska i najazd Rakoczego w r. 1656 i 1657, Lw. 1918 s. 32, 403–4; tenże, Wojna szwedzka w r. 1655 i 1656, W. 1913 s. 354; tenże, Wojny duńskie i pokój oliwski 1657–1660, Lw. 1922 s. 127, 131, 554; Ochmann S., Sejm koronacyjny Jana Kazimierza w 1649 r., W. 1985; taż, Sejmy lat 1661 i 1662, W. 1977 s. 71–2; Polska służba dyplomatyczna XVI–XVIII wieku, Red. Z. Wójcik, W. 1966 s. 293–5; Polska w okresie drugiej wojny północnej, W. 1957 I 321, 349, 376; Wisner H., Najjaśniejsza Rzeczpospolita, W. 1978; Wójcik Z., Traktat andruszowski i jego geneza, W. 1959 s. 102; – Chrapowicki J. A., Diariusz, Cz. 1: lata 1656–1664, W. 1978; [Grądzki S.], Historia belli Cosacco-Polonici, authore Samuele Grondski, Pestini 1789 s. 106; Jansonius J., Maiestas utriusque politicae ad Tribunal Regni deputatorum…, L. 1643; Kochowski W., Lata Potopu 1655–1657, Wyd. L. Kukulski, W. 1966 s. 242; Maskiewicz B. i S., Pamiętniki, Wr. 1961 s. 290; Medeksza, Księga Pamiętnicza, s. 180; Michałowski J., Księga pamiętnicza, Kr. 1864 s. 101–2, 123; Ostrowski-Daneykowicz, Swada, I 263; Oświęcim, Diariusz 1643–51; Pasek J. Ch., Pamiętniki, Wyd. W. Czapliński, Wr. 1979 s. 146, 148; Potocki P., Saeculum bellatorum et togatorum…, Kr. 1702 s. 466–70; Radziwiłł, Memoriale, III; Sarbiewski M. K., Lyricorum libri IV…, Antverpiae 1632; Temberski, Roczniki, s. 101; Vol. leg., IV 95, 125–6, 145, 161, 177, 268, 336, 376, 408, 564, 606, 700, 787; – AGAD: Arch. Zamoyskich rkp. 1132b, Arch. Skarbu Kor. XLVI 125 k. 134, 138v., 162v.–169, Metryka Kor. t. 182 k. 106v.–107, t. 186 k. 186–187v., Sigillata t. 1 k. 289, 7 k. 58v.; B. Czart.; rkp. 149 nr 66, 67, rkp. 386 k. 1, 9–10, 15–17, rkp. 387 k. 10–11, 17–19, 27–29; B. Jag.: rkp. 6782; B. Ossol.: rkp. 13301/III k. 117–120, rkp. 15964 k. 177 n. (lauda i instrukcje sejmiku bełskiego); B. PAN w Kr.: rkp. 2254 k. 4; B. Uniw. Warsz.: rkp. 53 k. 29–34; – Bibliogr. do Balcera Sarbiewskiego: Elektorowie; – Kersten A., Hieronim Radziejowski, W. 1988; Ochmann S., Sejm koronacyjny Jana Kazimierza w 1649 r., Wr. 1985; Trawicka Z., Sejm 1639 roku, „Studia Hist.” R. 15: 1972 z. 4 s. 593; – Korespondencja Macieja Kazimierza Sarbiewskiego ze Stanisławem Łubieńskim, W. 1986 s. 39, 44, 129, 138; Michałowski J., Księga pamiętnicza, Kr. 1864; Opaliński Ł., Wybór pism, Wr. 1959, Bibl. Narod. S. I nr 172; Radziwiłł, Pamiętnik; Vol. leg., IV 66, 178, 186, 238, 499; – AGAD: Metryka Kor. t. 182 k. 279, Ciech. gr. wiecz. 72 k. 726v., 875v., 73 k. 455, Sigillata t. 3 k. 10; B. PAN w Kr.: rkp. 8318 k. 11; Gosudarstvennyj istoričeskij archiv w Mińsku: F 1733 opiś 1 nr 1 k. 84v., F 1777 opiś 1 nr 1 k. 602.
Krzysztof Chłapowski