Serwaczyński Stanisław (1790–1859), skrzypek, dyrygent, pedagog, kompozytor. Ur. 16 XI w Lublinie (we wszystkich dotychczasowych encyklopediach i słownikach podawano mylne daty ur.: 1781, 1791, 1795), był synem Michała (1766–1847) i Heleny z Pileckich. Ojciec był skrzypkiem i dyrygentem orkiestry katedralnej w Lublinie oraz członkiem tamtejszej loży masońskiej «Wolność Odzyskana» (od r. 1815), Kapituły niższej «Prawdziwa Jedność» (1821), a w r. 1820 «Świątyni Równości» w Warszawie.
Pierwszych lekcji gry na skrzypcach udzielał S-emu ojciec, który go następnie oddał na naukę por. huzarów Guadagniemu w Kocku, a w końcu na studia wiolinistyczne w Preszburgu (Bratysławie). Przez trzy lata S. uczył się tam nie tylko gry na skrzypcach, ale i kompozycji. Był też uczniem wiedeńskiego skrzypka L. Spohra. W r. 1811 objął po Karolu Lipińskim stanowisko koncertmistrza w teatrze polskim we Lwowie, zaś w l. 1814–20 był kapelmistrzem. W ramach działalności koncertowej Tow. Przyjaciół Muzyki w Lublinie, założonego przez tamtejszych masonów, wystąpił S. 6 VII 1816, uzupełniając swoim występem wieczory teatralne, urządzane tam przez artystę dramatycznego Antoniego Benzę. Powtórnie, na żądanie publiczności, koncertował 8 VII. Wówczas to ojciec S-ego w liście (z 9 VII) do Klemensa Urmowskiego, mistrza katedry «Wolność Odzyskana», później sędziego Trybunału Apelacji Król. Pol. w Warszawie, prosił o polecenie warszawskim kręgom artystycznym syna, wyjeżdżającego do Warszawy z koncertem i dla odbycia studiów muzycznych. Następne miesiące zajęło S-emu pisanie muzyki do komediooper w 1. akcie: Tadeusz Chwalibóg (z librettem Ludwika A. Dmuszewskiego), wystawionej po raz pierwszy w Teatrze Lwowskim 15 VI 1817 (później 22 VI, 15 IX 1817, 26 III, 11 X 1819, 12 V 1820, 22 XI 1824, 17 IX 1827), oraz Stryjowie i stryjenki (z librettem L. A. Dmuszewskiego), wykonywanej również w Teatrze Lwowskim (21 IV 1819, 5 V 1820, 1 I 1821, 3 X 1828). W r. 1820 S. był członkiem loży «Wolność Odzyskana» w stopniu ucznia.
Karierę skrzypka-wirtuoza zapewnił sobie S. dopiero koncertami, które miał we Lwowie w l. 1818–19, a następnie w Krakowie w r. 1820, gdzie występował gościnnie z teatrem Jana Nepomucena Kamińskiego jako dyrygent lwowskiej orkiestry teatralnej (od 13 VIII do 25 X dali 32 przedstawienia). Dzięki niemu zaniechano tradycji rozpoczynania każdego widowiska tym samym utworem. Jeżeli na wieczór teatralny składało się kilka utworów scenicznych, przerwy między nimi, a także i niekiedy antrakty między poszczególnymi aktami, wypełniał S. solowymi popisami gry na skrzypcach (13, 24 VIII, 11 IX, 7, 13 X – wystąpił w sali Knotza z «wielką muzykalną akademią»), cieszącymi się aplauzem widowni („Gaz. Krak.”, dod. do nr 71, „Pszczółka Krak.” t. 3 s. 167). S. został wówczas członkiem honorowym Tow. Przyjaciół Muzyki w Krakowie. Od r. 1822 był pierwszym skrzypkiem w teatrze w Warszawie. Do Krakowa przyjechał jeszcze z koncertem 17 VII 1824. W r. 1827 występował z K. Lipińskim na kontraktach kijowskich. W październiku 1829 Fryderyk Chopin spotkał S-ego w roli akompaniatora na kameralnym wieczorze muzycznym w warszawskim salonie Josepha Christopha Kesslera. S. chciał ponoć pozostać w Warszawie i udzielać lekcji gry na skrzypcach, ale do tego nie doszło. Z końcem października 1829 miał koncert, z pewnością występował w Resursie w Warszawie w styczniu 1830. W czerwcu t.r. koncertował we Włoszech.
W 1831 r. wyjechał do Wiednia, a stamtąd na tournée do Klagenfurtu, Gorycji, Wenecji (gazety pisały, że «po Paganinim nie słyszano tu lepszego skrzypka» „Ruch. Muzycz.” 1857 nr 40 s. 316). S. był znany w owym czasie w Europie, obok K. Lipińskiego, jako najlepszy polski skrzypek. Dn. 30 IV 1832 wystąpił z koncertem w Wiedniu, «wzbudzajac uwagę i podniecenie». Został pierwszym skrzypkiem (koncertmistrzem) orkiestry teatru na Josefstadt (wystąpił m. in. 24 VIII). Często koncertował w Peszcie. W r. 1833 przeniósł się na Węgry. Dn. 5 XII 1833 wystąpił w Budzie (m.in. z wariacjami na temat własnego utworu na nutę węgierską). Prasa lwowska donosiła, iż S. organizował w l. 1834, 1835 co sobotę w Peszcie muzyczne wieczory, na których grały najlepsze kwartety. Chwalono jego starania, przypisując mu zasługi w założeniu Instytutu Muzycznego w Peszcie. S. przez lat kilka pełnił funkcję koncertmistrza orkiestry w tamtejszym teatrze i dyrygenta. W r. 1836 uczniem jego został pięcioletni Józef Joachim; w trzy lata później wystąpił z nim publicznie grając „Symfonię koncertującą na dwoje skrzypiec” J. F. Ecka. Będąc u szczytu sławy węgierski skrzypek zachował S-ego we wdzięcznej pamięci (m.in. nabył od Nikodema Biernackiego skrzypce Guarnieriego starszego z wczesnego okresu, które swego czasu były własnością S-ego).
Po udanym koncercie 2 XI 1836 w Peszcie (wiedeńska prasa muzyczna donosiła, iż wariacje S-ego oraz koncert skrzypcowy K. Lipińskiego «elektryzowały serce i duszę i zanurzały słuchacza w morze uniesień»), S. występował na Węgrzech z wiolonczelistą Józefem (?) Wagnerem: w r. 1837 – dwa razy w Temeswarze i na trzech wieczorach muzycznych 19, 20, 21 I 1838 w Aradzie. Na początku września 1838 przyjechał do Wiednia, gdzie wystąpił w teatrze nadwornym przy bramie karyntyjskiej.
Do Lwowa powrócił S. w r. 1840, gdzie został kapelmistrzem orkiestry Teatru Skarbka i dyrektorem muzyki w kościele Bożego Ciała przy klasztorze Dominikanów. Dn. 20 IX t. r. odwiedził Warszawę, dając w Sali Redutowej Teatru Wielkiego publiczny koncert (wykonał m.in. Allegro z „Koncertu D-dur” K. Lipińskiego, wariacje F. Pechaczka i własne Potpourri z tematów Krakowiaka i Mazura). Być może wtedy Faustyn Żyliński, śpiewak Teatru Narodowego w Warszawie i kompozytor, ofiarował mu romans „Obłąkany” (1840). Był to czwarty występ S-ego w Warszawie. W r. 1842 zamieszkał na stałe w Lublinie, gdzie z zamiłowaniem uprawiał muzykę kameralną i poświęcił się pracy pedagogicznej. Stanisław Suchodolski zorganizował tu kwartet smyczkowy, w którym partie pierwszych skrzypiec grał S. Również znany z zainteresowań muzyką kameralną doktor Tadeusz Wieniawski powierzył S-emu muzyczną edukację swego syna Henryka. Jego uczniami byli ponadto: Tytus Jachimowski, Karol Kozłowski, Gustaw Frieman. Odtąd S. występował coraz rzadziej. W Krakowie koncertował 1 VII 1844, w t.r. wystąpił we Lwowie, a w sierpniu 1851 – w Warszawie na korzyść ubogich.
S. komponował fantazje, wariacje, polonezy i ronda. Jego kompozycje skrzypcowo-solowe wykazywały wirtuozowsko-salonowe znamiona stylu brillant i znajomość doskonałą instrumentu, a utrzymane były w stylu utworów P. Rodego. Cieszyły się one znacznym powodzeniem, zwłaszcza gdy wykonywał je sam autor, gdyż zawierały wiele bardzo efektownych elementów popisowych. W miarę upływu czasu uległy zapomnieniu. Niewiele spośród nich zostało wydanych, m.in. Introduction et variations brillantes sur un thème de Rossini op. 8 na skrzypce i orkiestrę (wyd. w Lipsku u Breitkopfa i Hartla), Introduction et var. sur un thème hongrois op. 9 (tamże), Kołomyjka, Fantaisie brillante (motif national russe) op. 10, na skrzypce i fortepian (wyd. u F. Hofmeistra w Lipsku), Polonaise pour violo solo, avec accomp. de piano (wyd. w Wiedniu u Mechettiego), Morceau de salon en style de mazurek, avec accomp. de piano (wyd. w Warszawie u Franciszka Klukowskiego). Do jego kompozycji fortepianowych należą m.in.: Polonaise lugubre (wyd. w Warszawie u Gustawa Sennewalda, 1823 dedykowany Konstantemu Gromnickiemu), Polonaise brillante (1830, dedykowany G. Sennewald) i Polonaise (1830, dedykowany Luizie Ochanowicz). Był ponadto autorem Offertorium Ave Maria śpiew solo z towarzyszeniem kwartetu smyczkowego i organu (jedynego utworu o charakterze kościelnym, napisanego we Lwowie w l. 1840–1, rkp. wg J. Sikorskiego <„Tyg. Ilustr.” 1864 nr 231> miał się znajdować w archiwum kościelnym).
Ciężko zachorowawszy w r. 1857, S. został sprowadzony do Brodów przez swoje dwie córki, które się nim zaopiekowały. W r. 1858 poczuł się na tyle dobrze, że wyjechał do Lwowa, gdzie niektóre z dawniejszych swoich kompozycji na skrzypce i fortepian zamyślał wydać. Wystąpił też w 1. poł. czerwca 1858 w teatrze polskim we Lwowie, przypominając swoim koncertem «dawno upłynnione czasy». Dla dokończenia kuracji jeździł do Truskawca i jeszcze raz dał się tam słyszeć publicznie. Ostatnie miesiące życia spędził u rodziny w Brodach. Krótko przed śmiercią wszystkie rzeczy pozostawione w Lublinie zapisał tamtejszemu Tow. Dobroczynności. S. zmarł we Lwowie 30 XI 1859. Pochowany został na cmentarzu Łyczakowskim.
Był żonaty i miał dwie córki. Bliższych informacji brak.
Imieniem S-ego została nazwana jedna z ulic miasta w Lublinie.
Tomaszewski W., Bibliografia warszawskich druków muzycznych 1801–1850, W. 1992; Enc. Muzycz. (J. Joachim); Błaszczyk, Dyrygenci (fot.); Mendel H., Reissmann A., Musikalisches Conversations-Lexikon, Berlin 1877; The New Grove Dictionary of Music and Musicians, London 1980 XVII (biogram pióra J. Powroźniaka); Reiss J. W., Mała encyklopedia muzyki, W. 1960; Słown. Muzyków Pol., II; Słown. Teatru Pol.; Wasielewski W. J., Die Violine und ihre Meister, Leipzig 1920 s. 632; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich, s. 190 (dotyczy ojca); – Gawarecki H., O dawnym Lublinie, L. 1974; Gawroński L., Lubelski rywal Paganiniego, „Dzień” 1990 nr 180; Jabłoński Z., Teatr lwowski Jana Nepomucena Kamińskiego na gościnnych występach w Krakowie w roku 1820, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 10: 1964; Lasocka B., Teatr Lwowski w latach 1800–1842, W. 1967; Małachowski-Łempicki S., Wolne mularstwo w Lubelszczyźnie 1811–1822, L. 1933; Nicieja S. S., Cmentarz Łyczakowski we Lwowie w latach 1786–1986, Wr. 1988 s. 366; Powroźniak J., Karol Lipiński, Kr. 1970; Reiss J. W., Almanach muzyczny Krakowa, Kr. 1939 I, II; tenże, Polskie skrzypce i polscy skrzypkowie, Ł. 1946 s. 9; tenże, Wieniawski, Kr. 1970; Sikorski J., Stanisław Serwaczyński, „Tyg. Ilustr.” 1864 nr 231 s. 73–5 (drzeworyt z podob. S-ego, wg fot. wykonanej z portretu olejnego); Siwkowska J., Nokturn czyli rodzina Fryderyka Chopina i Warszawa w latach 1832–1881, W. 1986 I 216–17, 447; Z dziejów polskiej kultury muzycznej, Kr. 1966 II; – Bąkowski K., Kronika krakowska 1796–1848, Kr. 1906 cz. 2 (mylnie podano imię Jan); Dąbrowski S., Aktorowie w podróży, W. 1969 s. 105; Korespondencja Fryderyka Chopina, Zebrał i oprac. B. E. Sydow, W. 1955 I; – „Bibl. Warsz.” 1852 t. 3 s. 566; „Dzien. Liter.” 1858 nr 71 s. 583; „Rozmaitości” (Lw.) 1832 nr 16 s. 141, nr 21 s. 181, nr 35 s. 293, nr 36 s. 301, 1836 nr 5 s. 39, nr 47 s. 377, nr 50 s. 401, 1837 nr 9 s. 71, 1838 nr 36 s. 287; „Ruch Muzycz.” 1857 nr 25 s. 199, nr 39 s. 310–11, nr 40 s. 316, 1858 nr 11 s. 88, nr 25 s. 200, 1859 nr 6 s. 46, nr 28 s. 245, nr 50 s. 431; „Tyg. Sztuk Pięknych” 1840 nr 8 s. 128; B. Jag.: rkp. 5322 (Materiały L. Petera) z. 22 s. 20, 26, 56, z. 23 s. 2, 3, 4, 10, 56, 65, z. 26 s. 78–79, rkp. 7115 (W. Krogulski, Życiorysy artystów) z. 29 s. 408–409; – Mater. Red. PSB: Biogram S-ego dla Österr. Biogr. Lexikon, pióra Wiesława Bieńkowskiego, oraz wypis z Liber nat. 1790–1803 s. 109 z rzymsko-katol. Parafii Katedralnej św. Jana w L. (data ur. została ustalona przez W. Bieńkowskiego).
Elżbieta Orman